Аляксандр Пагарэлы. Прэса і публічная сфера ў заходнебеларускай вёсцы ў 1920-30-я гады.
Падтрыманне працэсаў камунікацыі і фармавання грамадскай думкі ў кантэксце развіцця палітычнай культуры і распаўсюджання нацыянальных ідэнтычнасцяў патрабуе генеравання і пошуку аптымальнай для гэтага грамадскай прасторы. Магчымасці для выкарыстання такой прасторы могуць быць абумоўлены як палітычнымі, так і сацыякультурнымі чыннікамі. Цягам апошняга паўстагоддзя грамадскую камунікацыйную прастору апісвалі з дапамогай канцэпцыі публічнай сферы. Што ж такое публічная сфера?
Паводле аўтара гэтага тэрміна і канцэпцыі Юргена Габермаса, “публічная сфера – гэта галіна грамадскага жыцця, у якой можа быць сфармавана нешта, блізкае да грамадскай думкі” [1]. Пры гэтым доступ гарантуецца ўсім грамадзянам. Элемент публічнай сферы ўзнікае пры любым абмене думкамі, у час размоў паміж грамадзянамі, якія ўтвараюць які-небудзь грамадскі орган.
Для Габермаса было важным паказаць, што публічная сфера нарадзілася як свайго роду інструмент палітычнай самаактуалізацыі ліберальнай германскай буржуазіі. У гэтым сэнсе нефармальныя салоны і чытальні ў неліберальным палітычным рэжыме нямецкіх дзяржаў канца XVIII –1-й паловы XIX ст., які апісвалі Р. Козелек і Ю. Габермас, стваралі прастору для ўзнікнення грамадзянскіх пазіцый і меркаванняў, былі першым крокам для фармавання палітычнай культуры сярэдніх класаў. Гісторыкі сталі актыўна выкарыстоўваць канцэпцыю даволі позна, толькі на рубяжы 1980–90-х г. [2], хоць і запачаткавалася яна ў 1959–1962 г. з публікацыяй кніг Райнгарта Козелека “Крытыка і крызіс: асветніцтва і патагенезіс сучаснага грамадства” і Ю. Габермаса “Структурная трансфармацыя публічнай сферы. Даследаванне катэгорыі буржуазнага грамадства” [3].
Тут мы не будзем засяроджвацца на характары і асаблівасцях гэтых даследаванняў. Гаральд Мах, які зрабіў агляд значнай часткі гістарычнай літаратуры па публічнай сферы, закідаў ёй менавіта прасторавае [4] разуменне тэрміна “публічная сфера”. Гэта, на яго погляд, вынікае з не зусім адэкватнай перадачы сэнсу перакладам з нямецкай мовы на англійскую слова Öffenlichkeit як public sphere. Мы яшчэ вернемся да важнасці падкрэслівання прасторавага разумення публічнай сферы. Ён таксама адзначыў, што публічная сфера – гэта не інстытут. Памылку гісторыкаў Мах таксама бачыць у тым, што яны блытаюць публічную сферу з тым, што Габермас назваў рэпрэзентатыўнай публічнасцю [5]. Яна, паводле яго, заклікана паказаць выключнасць, асаблівасць пэўных асоб і груп. Публічная сфера адрозніваецца якраз тым, што той, хто прамаўляе (неістотна, у друку ці на грамадскім сходзе), хавае сваю сапраўдную прыналежнасць да пэўнай групы, асаблівасць ці выключнасць яе інтарэсаў, робіць гэта нябачным. Індывідуалізм прамоўцы – важны момант у функцыянаванні публічнай сферы [6]. Мах урэшце дае сваё азначэнне публічнай сферы як свайго роду фікцыі, якая размяшчаецца ў галіне палітычных уяўленняў.
Але публічная сфера – тая фікцыя, якая мае палітычную сілу [7].
Акцэнт гістарычных даследаванняў, якія, паводле Маха, “прыстасавалі” канцэпцыю да сваіх патрэб, быў скіраваны на тое, каб паказаць крытычную ролю публічнай сферы не толькі для гарадскіх ліберальна-буржуазных колаў, але і для змаргіналізаваных, перыферыйных груп (прамысловыя рабочыя, служачыя, гарадскі плебс, сялянства, жанчыны, моладзь і інш.) [8]. Такое прыстасаванне, ці мадыфікацыя, першапачаткова буржуазнага характару канцэпцыі публічнай сферы для іншых кантэкстаў і вывучэння палітычнай культуры зрабіла яе зручным інструментам апісання камунікатыўнай рэчаіснасці і яе наступстваў. Амерыканскі гісторык Джэф Ілі, падсумоўваючы вынікі даследаванняў як тых гісторыкаў, што свядома выкарыстоўвалі канцэпцыю, так і тых, што рабілі гэта несвядома (як Міраслаў Грох), прапанаваў менавіта такі зменены варыянт бачання публічнай сферы [9]. Яна як галіна “аспрэчваных значэнняў”, за якія змагаюцца тыя ці іншыя групы, важная для зразумення механізму функцыянавання палітычнай культуры. Для даследчыкаў, тэмы якіх звязаны з цэнтральнаўсходнеўрапейскім кантэкстам, дзе роля гарадоў і буржуазіі ў фармаванні палітычнай культуры была меншай у адрозненне ад Заходняй Еўропы і Паўночнай Амерыкі, прыстасаваны варыянт канцэпцыі публічнай сферы адкрыў магчымасці даследаваць перыпетыі фармавання сучаснага варыянта нацыянальнай свядомасці, грамадскай думкі, палітычных ідэнтычнасцяў і культуры на вёсцы.
Цікавы прыклад у гэтым сэнсе ўяўляе праца Кілі Стаўтэр-Хальстэд аб складванні асаблівага сялянскага варыянта нацыянальнай ідэнтычнасці ў аўстрыйскай Польшчы ў 2-й палове XIX – пачатку XX ст. [10]. Яна ўслед за Ілі падкрэсліла важнасць традыцыйных і дамадэрных структур у жыцці вёскі (касцёл і касцельныя фэсты, карчма, вясковыя сходы, традыцыйнае мясцовае вясковае самакіраванне і інш.). Важнасць прэсы, адрасаванай вясковаму насельніцтву, у напаўненні гэтых традыцыйных структур і прастораў новым зместам, новымі інфармацыйнымі плынямі, таксама нельга ігнараваць. Сяляне ў выніку сфармулявалі ўласную версію нацыянальнай ідэнтычнасці, выкарыстоўваючы тыя матывы, якія ім прапанавалі эліты. Але нават адносна ліберальны характар палітычнага рэжыму не змяніў карэнным чынам палітычнай культуры польскага селяніна. Яго адносіны да палітыкі і да знешняга свету і надалей заставаліся пагружанымі ў магічныя ўяўленні і прасякнутымі містычнымі матывамі. Такі дамадэрны характар публічнай сферы, паводле Стаўтэр-Хальстэд, тлумачыць аўтарытарна-папулісцкі характар палітычных уяўленняў сялян, што абумовіла слабы і нестабільны характар польскай дэмакратыі міжваеннага перыяду [11].
Як жа на гэтым фоне выглядае сітуацыя міжваеннай беларускай вёскі? Прымаючы сказанае да ўвагі, мусім дадаць, што спробы беларускай грамадскасці стварыць эфектыўную публічную сферу сутыкаліся з перашкодамі перш за ўсё неліберальнага палітычнага рэжыму, які існаваў на беларускіх землях у часы ІІ Польскай рэспублікі. Беларусы апынуліся ў сітуацыі меншасці, а значыць – падпарадкаванай этнічнай і сацыяльнай групы, якой у лесвіцы грамадскага прэстыжу і размеркавання ўлады адводзілася другарадная пазіцыя. У такой сітуацыі пошукі грамадскай прасторы для фармавання і выражэння грамадскай думкі сталі важным элементам ва ўзаемадзеянні беларускай эліты з яе галоўнай і першаснай аўдыторыяй – вясковым насельніцтвам. Прэса ў Заходняй Беларусі, сама будучы цэнтральным звяном у фармаванні тагачаснай палітычнай культуры і грамадскай думкі, таксама адыграла важную ролю ў пошуках тых структур і грамадскіх прастор, дзе беларусы маглі пачуць самі сябе і быць пачутымі.
Сяляне Заходняй Беларусі сутыкаліся так ці інакш з выданнямі самай рознай палітычнай арыентацыі, яны чыталі прэсу не толькі на беларускай мове, але і на польскай і рускай [12]. Паслядоўныя спробы ў фармаванні публічнай сферы ў рамах стварэння палітычнай культуры праявіў друк Беларускай хрысціянскай дэмакратыі – “Самапомач”, “Хрысціянская думка”, “Шлях моладзі” і іншыя выданні.
Увогуле вельмі добра раскрывае характар адносін сялянства і друкаванага слова ў роднай мове прыклад менавіта хадэцкіх выданняў, а ў самую першую чаргу “Крыніца” і “Беларуская Крыніца”. Па-першае, гэта была самая буйная легальная беларуская газета ў міжваеннай Польшчы з самым вялікім накладам, па-другое, яна мела да канца 1930-х г. самы вялікі аддзел карэспандэнцый з месцаў сярод іншых беларускіх выданняў і, па-трэцяе, з 1919 да 1937 г. [13] выдавалася стала, у той час як іншыя беларускія газеты (паланафільскія, камуністычныя, праваслаўныя, эсэраўскія, нацыянал-сацыялістычныя і інш.) або выдаваліся нелегальна і нядоўга, або занадта часта мянялі назву, зачыняліся. Зрэшты, нават пасля закрыцця асноўнага хадэцкага органа “Беларуская Крыніца” ў сакавіку 1937 г. сацыялагічныя даследаванні развіцця нацыянальнай свядомасці праваслаўнага насельніцтва, апрацаваныя гісторыкам Севярынам Віславухам (1900–1968), зафіксавалі: былыя чытачы адчувалі, што газеты ім не хапае [14]. Менавіта матэрыялы гэтага выдання будуць разглядацца з пункту гледжання фармавання і развіцця публічнай сферы ў заходнебеларускай вёсцы.
Рост уплыву прэсы як чынніка грамадскага жыцця ў Заходняй Беларусі
Трэба звярнуць увагу на некалькі чыннікаў, якія падрыхтавалі глебу для ўзнікнення публічнай сферы.
Цягам двух дзесяцігоддзяў паміж прыкладна 1900 і 1920 г. назіралася адноснае павелічэнне ўжывання беларускай мовы ў друку, у грамадскім, палітычным і культурным жыцці [15]. Пад час бурлівых ваенных і рэвалюцыйных 1914–1922 гадоў інфармацыя набыла асаблівую важнасць для жыхароў Заходняй Беларусі, якія сутыкнуліся з эканамічнымі і сацыяльнымі праблемамі ў варунках ваеннага разбурэння, эпідэмій і голаду [16]. Нельга забывацца і на палітычную мадэрнізацыю ў Польшчы, у выніку якой многія беларусы атрымалі права ўдзельнічаць у выбарах. У гэтых умовах роля прэсы стала крытычна важнай.
Заходнебеларускі друк зрабіўся складнікам масавай палітыкі, які ўплываў на адносіны беларускага сялянства да рэчаіснасці. Скаргі польскай пошты на павелічэнне фізічнай колькасці беларускіх газет даволі добра ілюструюць маштаб зменаў [17]. У 1933 г. у юбілейным 500-м нумары “Беларуская Крыніца” хвалілася тым, што выдала 500 тысяч асобнікаў, калі лічыць наклад кожнага нумара ў сярэднім па 1000 асобнікаў. Хоць на самай справе гэтая лічба адрознівалася ад заяўленай, але наклад у 2-3 ці нават 5 ці 10 тыс. асобнікаў у часы выбараў у сейм і сенат можна лічыць значным [18]. Рубрыка карэспандэнцый, як і колькасць тых, з кім рэдакцыя “Крыніцы” (з верасня 1925 г. – “Беларускай Крыніцы”) вяла перапіску, павялічвалася цягам 2-й паловы 1920‑х г. Польскія органы бяспекі таксама адзначалі істотнае павелічэнне ўплываў галоўнай хадэцкай газеты на вёсцы ў сярэдзіне 1920‑х г. [19].
Не толькі выбары ў польскі сейм і сенат спрычыніліся да фармавання попыту на беларускае друкаванае слова на вёсцы. Патрэбы самавыяўлення, выказвання сваіх крыўдаў, спадзяванняў і выкарыстанне для гэтага папяровай прасторы газеты таксама былі важнымі матывамі.
Патрэба не быць абдзеленым інфармацыяй у зменлівай і непрыязнай атмасферы польскай дзяржавы таксама падштурхоўвала да гэтага. Існаванне значных перашкод на шляху друку, і перш за ўсё такіх, як непісьменнасць, боязь друкаванага слова, якое можа выклікаць рэпрэсіі з боку ўладаў, а асабліва адсутнасць грошай на падпіску, вядома ж, тармазілі распаўсюджанне прэсы сярод вясковых жыхароў. Непісьменнасць была фундаментальнай праблемай. Прычым не так пісьменнасць на беларускай мове, як пісьменнасць увогуле. Прыклад аднаго з паветаў Віленшчыны праілюструе стан непісьменнасці, што адбілася на фармаванні чытацкай аўдыторыі. Так, паводле перапісу 1921 г., у Вілейскім павеце на 127 539 жыхароў было 88 839 тыс. непісьменных, што складала каля 70%.
Непісьменнасць была вышэйшая сярод праваслаўнага насельніцтва, сярод якога на 88 020 тыс. жыхароў непісьменных было 66 020, ці 77%. Сярод жа каталікоў пісьменных было 56% [20]. У маштабах усіх усходніх ваяводстваў міжваеннай Польшчы і без уліку канфесійнай ці этнічнай прыналежнасці стан непісьменнасці насельніцтва, згодна з дадзенымі перапісаў 1921 і 1931 г., выглядаў так: Беластоцкае – 31 і 23,5%, Віленскае – 32,8% у 1931 г. (перапіс у верасні 1921 г. там не праводзіўся), Наваградскае – 54,6 і 34,9 %, Палескае – 71 і 48,4 % адпаведна [21].
Хоць у дачыненні да міжваенных польскіх перапісаў насельніцтва трэба адзначыць, што пісьменнымі яны маглі лічыць толькі тых, хто пісаў і / ці чытаў на польскай мове. Найбольшы водгук першапачаткова хадэцкі друк меў менавіта сярод каталікоў. Сустракаліся, хоць і рэдка, карэспандэнцыі і ад жанчын-каталічак [22].
Але ў сялянскім асяроддзі газеты і іншыя друкаваныя выданні поўнасцю не замянялі вуснай перадачы інфармацыі. Чытанне нават самых старых газет магло насіць забаўляльны характар. Часам для селяніна мела важнасць не столькі актуальнасць навін, пададзеных у газеце, а тое, што яны там увогуле былі, калі тая трапляла ў яго рукі. Не паўсюль беларускія газеты можна было і знайсці. Жыхары Беласточчыны ўспамінаюць, напрыклад, што любыя газеты ў міжваенны перыяд да іх траплялі вельмі рэдка [23]. Карэспандэнты “Крыніцы» і “Беларускай Крыніцы” з іншых беларускіх рэгіёнаў адзначалі, што перад Першай сусветнай вайной або ўвогуле не сутыкаліся з беларускім друкам, або, як некаторыя прызнаваліся, ставіліся да чытання ці пісання ў гэтыя выданні несур’ёзна, жартаўліва, і толькі цяпер сталі ўспрымаць беларускасць і беларускі рух як важныя з’явы. Вось меркаванне аднаго карэспандэнта з Рушчанаў Сакольскага павета: «Яшчэ перад вайной прыходзіла да нас газета “Biełarus”, чыталі мы яе, але мо’ больш жартуючы, як сапраўды. А цяпер чуем, што рух беларускі пачаў шырыцца штораз далей і далей… так тут бачым ня жарты, справа, відаць, ужо паважная» [24].
Як рэдакцыя “Крыніцы”, так і самі чытачы стараліся мінімізаваць уздзеянне непісьменнасці і недахопу грошай. Газету чыталі ўслых для непісьменных [25]. Часта атрымліваючы лісты са скаргамі на недахоп сродкаў на падпіску [26], рэдакцыя заклікала не знішчаць выданне, а перадаваць яго іншым. Гэтыя самыя элементарныя формы аўтаномнага грамадскага ўзаемадзеяння таксама спрыялі развіццю публічнай сферы. На ўзроўні як вясковага чытача, так і віленскай беларускай інтэлігенцыі гэтыя факты былі нагодай для разваг і меркаванняў. Існаванне беларускага друку розных кірункаў і ператварэнне яго ў сродак уплыву на грамадскую думку сігналізавала фармаванне публічнай сферы. Рэдакцыя заклікала чытачоў пісаць пра тое, што ў іх адбывалася. Чытачоў інфармавалі, што, калі і як пісаць, а таксама што рабіць з газетай, як яе распаўсюджваць. Адзін з яе сталых карэспандэнтаў, які хаваўся пад псеўданімам Антось з Лепля, заклікаў сялян не баяцца чытаць легальныя беларускія выданні, бо гэта не забаронена [27].
Іншы карэспандэнт пад псеўданімам Стары Дзед нават склаў спіс тэм і праблем, якія ўтваралі свайго роду схему таго, як і на падставе чаго сяляне мусяць канструяваць свае лісты ў газету. Ён таксама звярнуў увагу на неабходнасць выкарыстання псеўданімаў. Нават калі сяляне баяліся, што пішуць няскладна ці няправільна, ён раіў не хвалявацца, бо рэдактары паклапоцяцца пра наданне належнай формы зместу сялянскіх карэспандэнцый [28].
Прыклад не звязаных з хадэцыяй ці яе друкам беларускіх інтэлігентаў таксама дае зразумець, наколькі ў сувязі з ператварэннем беларускай прэсы ў масавы чыннік важна сачыць за формай і зместам напісанага і надрукаванага. Хведар Ілляшэвіч у 1925 г., напрыклад, напісаў інструкцыю для беларускіх аўтараў і маладых літаратараў, як афармляць свае допісы і творы ў сувязі з тым, што іх колькасць павялічылася вельмі значна. Ён таксама прыводзіць спіс выданняў, якія можна лічыць “сапраўды беларускімі”, сярод якіх і хрысціянска-дэмакратычная “Крыніца” [29]. Пётра Сеўрук, малады актывіст ТБШ са Скідаля, звяртаў увагу на неабходнасць яснасці і зразумеласці мовы прэсы для беларускіх сялян, бо яны вельмі часта проста не разумелі, пра што ідзе гаворка. Катэгорыі, паняцці і тэрміны, якія ўжываліся выданнямі, былі непераадольна цяжкімі для сялян [30].
Псеўданім, на наш погляд, дэманструе магчымасці індывідуалізацыі і нябачнасці таго, хто піша для шырокай сялянскай аўдыторыі. Гісторык Джэфры Брукс, які даследаваў мадальнасці дыскурсу масавых выданняў у Расійскай імперыі ў 2-й палове XIX ст. – 1920-я г., адзначыў, што якраз прэса, друкаванае слова выступаюць носьбітам індывідуалістычных поглядаў [31]. Яны парадаксальным чынам спрычыняюцца да фармавання калектыўных каштоўнасцяў праз стварэнне індывідуальных узораў.
Ананімнасць, выкарыстанне псеўданіма мела падставы і ў сялянскім асяроддзі, дзе кожны мог мець мянушку, паводле якой яго пазнавалі людзі [32]. Ананімнасць спрыяла бяспецы таго, хто пісаў карэспандэнцыю. З іншага боку, такая мянушка-псеўданім сігналізавала, што гэта сапраўды мог быць нейкі канкрэтны селянін, які добра ведае жыццё і ўзаемадачыненні ў пэўнай вёсцы, парафіі ці мясцовасці. Ананімнасць карэспандэнтаў была адным з чыннікаў новага, надлакальнага, вымярэння грамадскіх стасункаў на вёсцы, і гэты чыннік стаў уплываць на мясцовыя перыферыйныя стасункі з боку пэўнага ўяўнага цэнтра [33].
Боязь выпісваць ці трымаць у хаце “Беларускую Крыніцу”, як і іншыя, больш радыкальныя ці “падрыўныя” выданні, была звязана з рызыкай прыцягнуць да сябе ўвагу паліцыі і мясцовых уладаў. Апошнія стараліся падаць сам факт атрымання ці выпісвання беларускай газеты як праяву нелаяльнасці. Часам газета “гублялася на пошце”, і гэта было прадметам вельмі частых артыкулаў і парад, якія тая ж “Беларуская Крыніца” давала сваім чытачам [34].
Як успамінаў Марыян Пецюкевіч, даводзілася хаваць не толькі газеты, але і беларускія кнігі, якія прыходзілі на вёску [35]. Сам ён актыўна карыстаўся псеўданімамі, сярод якіх Кавалёк і Марвіч.
Канструяванне публічнай сферы ў вясковым кантэксце
Як мы бачылі на прыкладзе даследавання фармавання публічнай сферы на вёсцы ў аўстрыйскай Польшчы XIX ст., яна не ўзнікала ў вакууме, а абапіралася на структуры і адносіны, добра вядомыя сялянству.
На вёсцы інстытут грамадскай думкі выконваў важную ролю, што прадэманстраваў польскі антраполаг Юзэф Абрэмбскі. Ён звярнуў увагу на тое, што гэты інстытут рэгуляваў грамадскае жыццё. Структуру гэтай думкі ўтваралі перш за ўсё сямейна-родавыя, суседскія адносіны, вясковая грамада. Найбольшы ўплыў на выпрацоўку традыцыйнай грамадскай думкі мелі заможныя людзі, старэйшае пакаленне. Яе санкцыі – гэта плёткі, высмейванне, байкот і інш. Працэсы сацыяльных зменаў, разбурэнне традыцыйных мадэляў адносін, што яшчэ больш паскорылі падзеі 1914–1922 г., прывялі да заняпаду традыцыйнай грамадскай думкі, падзення яе аўтарытэта, разнастайнасці поглядаў і меркаванняў. Але ў некаторых рэгіёнах Палесся, якое даследаваў польскі навуковец, аўтарытэт старэйшых застаўся высокім [36]. Прэса, друкаванае слова, з аднаго боку, стала часткай гэтай разнастайнасці думак і светапоглядаў, але з іншага – яна выкарыстоўвала элементы вуснай вясковай культуры, гутарковыя формы, якія гучалі далёка не толькі ў карэспандэнцыях [37], а таксама санкцыі ў выглядзе кпінаў, крытыкі і інш. Цікава, што мог выкарыстоўвацца і аўтарытэт старэйшага ўзросту, як мы пераканаемся далей.
Пошук і актуалізацыя прастор і структур, якія маглі б быць выкарыстаны для абмену інфармацыяй і фармавання грамадскай думкі, быў абумоўлены такімі складнікамі, як палітычны ціск і кантроль з боку польскіх уладаў, а часцей за ўсё паліцыянтаў і іх канфідэнтаўінфарматараў, а таксама сацыякультурнымі чыннікамі. Менавіта на прасторавасць як важны аспект публічнай сферы здамінаваных і падпарадкаваных груп указваў іншы антраполаг – амерыканец Джэймс Скот, які прадэманстраваў у сваім даследаванні дамінавання і майстэрства супраціву магчымасці, якія выкарыстоўвалі для абмену думкамі прадстаўнікі падпарадкаваных груп: прыгонных і каланіяльных сялян, рабоў, ніжэйшых каст расаў, класаў, стратаў, полавых і ўзроставых груп, прафесійных маргінальных груп і г. д. [38]. Можа падацца дзіўным, чаму мы выкарыстоўваем менавіта гэты канцэпт, бо публічная сфера таму і публічная, што меркаванне нават падпарадкаванай групы вядома прадстаўнікам даміноўнай. Але сутнасць стварэння публічнасці для падпарадкаванай групы якраз і палягае ва ўменні абысці кантроль даміноўнай групы ў фармаванні і перадачы думкі ў рамках групы. Свабода прэсы і волевыяўлення былі канстытуцыйнымі свабодамі, толькі дыскурс “грамадскай бяспекі” і яго інстытуцыянальнае ўвасабленне ў выглядзе вясковых паліцыянтаў і іншых прадстаўнікоў улады імкнуўся выціснуць на паверхню грамадскага жыцця ўсё, што кваліфікавалася як нелаяльныя адносіны да Польскай дзяржавы [39].
Неабходнасць напаўнення штодзённых размоў сялян паміж сабой новымі сэнсамі “Крыніца” выказала ў закліку да чытачоў у сярэдзіне 1920-х г.: «Браты-Беларусы! Чытайце “Крыніцу”. Давайце другім. Пасылайце “Крыніцу” ў Амэрыку. Пашырайце роднае слова. Гаманіце усюды (вылучана намі. – А. П.), што ёсць беларуская газета, каторая заступаецца за нашага селяніна….» [40]. А ў студзені 1925 г. “Крыніца” нават змясціла спіс такіх пляцовак, структур, відаў дзейнасці, якія давалі магчымасць вяскоўцам абменьвацца думкамі: на кірмашы, вяселлі, хрэсьбінах, каля касцёла (царквы), у мястэчку, на млыне, у дарозе. Выданне таксама звярнула ўвагу сялян на тое, пра што яны павінны размаўляць паміж сабой: “…пра нашае жыццё, пра нашую думку, што ўжо жыве Беларусь (вылучана ў тэксце. – А. П.), да каторай гарнуцца ўсе яе лепшыя сыны і пачынаюць новае жыццё” [41].
Яшчэ раней, у 1921 г., карэспандэнт пад псеўданімам Блізкі апісваў гутарку, якая быццам бы адбылася паміж ім і жыхарамі аднаго маёнтка. Самая гарачая спрэчка завязалася ў яго з ахмістрыняй, якая не верыла ў існаванне і жыццяздольнасць беларусаў і Беларусі. Наогул ён “здолеў” пераканаць яе ў сваёй рацыі [42]. Пры гэтым важны сам кантэкст напаўнення штодзённасці новымі інфармацыйнымі плынямі. Такая схема штодзённага кантакту і дыскурсу ў выглядзе абмену думкамі, дзе заўжды перамагала “правільнае” меркаванне, павінна была пераконваць сялян у тым, што такія гутаркі сапраўды адбываюцца. Высілак уяўлення з боку тых з іх, што ўмелі чытаць, і тых, што не ўмелі, быў нязначны і не патрабаваў экстраардынарных здольнасцяў. Найбольш цікавыя ў сэнсе выкарыстання штодзённага кантэксту сялянскага жыцця і разнастайнасці тэм “Гутаркі Старога Дзеда”. Пытанні нацыянальнай ідэнтычнасці і яе складнікаў, нацыянальнай гісторыі, элементаў палітычнай і грамадзянскай культуры – пра ўсё гэта апавядалася старым чалавекам побач з вясковай хатай ці ў самой хаце. Новае тут уводзілася і легітымізавалася праз аўтарытэт старога чалавека [43].
Гутарка магла быць змешчана і ў невясковым, зусім мадэрным кантэксце. Так, персанажы гутаркі “Размова суседзяў”, сяляне, едуць цягніком і разважаюць пра неабходнасць ператварэння беларусаў у сучасную нацыю, беручы за прыклад яўрэяў, якія, на іх думку, добра арганізаваныя, трымаюцца адзін аднаго і чытаюць газеты, абмяркоўваючы прачытанае. А вось Марыян Пецюкевіч змясціў герояў сваёй гутаркі, надрукаванай у адным з перадвыбарных нумароў “Беларускай Крыніцы”, на поле, дзе яны капалі бульбу і вялі паміж сабой размову пра неабходнасць галасаваць пад час выбараў за сваіх, беларускіх, кандыдатаў, а таксама гаварылі пра важнасць салідарнасці і значэнне выбараў увогуле [44].
У пачатку 1920-х г. мітынгі беларускіх дэпутатаў, а таксама сейм і сенат самі па сабе былі магчымасцю правядзення публічнай падзеі, дзе фармавалася грамадская думка. Выкарыстоўваліся і такія традыцыйныя мерапрыемствы, як кірмашы. Перадвыбарныя і паслявыбарныя сустрэчы былі нагодай даведацца, што адбываецца ў надлакальным свеце, а таксама звязаць тое, што адбываецца з людзьмі на месцы, з рашэннямі, якія прымаюцца далёка за межамі іх мясцовасці [45].
Газета недарэмна падкрэсліла – не “ў касцёле”, а каля касцёла (“пад касцёлам”). Пачатая польскай адміністрацыяй энергічная практыка выціскання беларускіх ксяндзоў з пераважна беларускіх парафій прывяла да таго, што касцёл не мог успрымацца ў якасці беларускай прасторы. Такім чынам засваенне касцёла ні на дыскурсіўным, ні на практычным узроўні як пляцоўкі фармавання грамадскай думкі не было магчымым. Касцёл яшчэ ў XIX ст. згадваецца ў адной прымаўцы як месца, дзе ўсе былі роўныя: “Касцёл і карчма для ўсіх” [46]. Аднак дзеячы нацыянальнага руху і іх прыхільнікі на вёсцы пра карчму думалі зусім інакш. Хоць яна і была важным месцам, дзе сяляне даведваліся навіны, але рэпутацыя карчмы як месца п’янства, дэбошу і антыграмадскіх паводзінаў вяла да таго, што яна не толькі не магла ўяўляцца як месца фармавання нацыянальнай грамадскай думкі, але і характарызавалася як “панская» ўстанова. Карчму ў 1920-я г. сталі замяняць рэстараны, якія выклікалі раздражненне не меншае, чым корчмы. Меркаванне аднаго з карэспандэнтаў газеты ў 1921 г. пра перспектыву адкрыцця ў мястэчку рэстарана, які ён называе карчмой, было рэзка негатыўным і ўяўляла патэнцыйную пагрозу для жыхароў [47]. Рэстаран супрацьпастаўлялі беларускім школам, якія ў той час зачыняліся польскай адміністрацыяй [48]. Часам карчма ўяўлялася нават як месца, дзе сяляне не знойдуць карыснай і правільнай інфармацыі пра жыццё, а стануць ахвярамі чутак і неправеранай інфармацыі, як гэта падкрэсліваў ксёндз Язэп Германовіч [49].
Увогуле трэба адзначыць, што асіметрыя ў размеркаванні інфармацыі – характэрная рыса перыферыйнага статусу, якое сялянства займала ў грамадстве [50]. Вось як карэспандэнт “Беларускай Крыніцы” апісвае змены, прынесеныя газетай – яна дапамагла пераадолець няроўнасць у доступе да інфармацыі і павысіць яго статус у лакальнай грамадскай думцы: «Заслыў і я тады “мудры» як жыд і “мудры” як пан…» [21]. Такім чынам траекторыя эмансіпацыі ішла не па лініі кантролю над нейкімі матэрыяльнымі рэсурсамі, а па лініі доступу да інфармацыі. Карэспандэнт падкрэсліваў: да таго часу, як ён стаў выпісваць газету, крыніцамі інфармацыі для яго былі якраз трымальнік мясцовага рэстарана і паны.
Дзейнасць чытальняў ТБШ і БІГіКа, які адчыняў бібліятэкі, дзе сяляне маглі браць газеты і кнігі, стала кульмінацыяй у стварэнні нацыянальнай камунікатыўнай прасторы і публічнай сферы [52]. Доступ да газет і кніг, якія былі ў бібліятэках мясцовых філій-гурткоў гэтых нацыянальных арганізацый, дазваляў задаволіць інфармацыйныя патрэбы сялян. Пасіўны ўдзел у публічнай сферы, безумоўна, дамінаваў, бо тых, хто браўся выказаць сваё меркаванне, было няшмат у параўнанні з рэштай чытачоў. Палітычны і фармальны характар гэтых беларускіх нацыянальных устаноў часта прыводзіў да канфліктаў на лакальным узроўні з тымі групамі вясковага насельніцтва, якія трымаліся лаялісцкай або нейтральнай пазіцыі ў адносінах да польскай дзяржавы і яе мясцовых прадстаўнікоў, а таксама да расколу грамадскай думкі ў супольнасці [53]. З закрыццём у 1936–37 г. мясцовых філій ТБШ і БІГіК бібліятэкі і чытальні стаялі апячатанымі, але вынік іх дзейнасці адчуваўся і пасля гэтага [54]. Закрыццё гэтых устаноў адсунула фармаванне грамадскай думкі з кола бачных і дзейных элементаў вясковага жыцця ў нябачнае, з публічнай з’явы яно ўсё больш станавілася з’явай прыватнай сферы.
Публічная сфера мела сімвалічны характар, г. зн. чытанне газет і карэспандэнцый служыла альтэрнатывай непасрэдным сустрэчам і стратэгічным дыскусіям з іншымі прыхільнікамі. Узаемадзеянне з прэсай стала дапаўненнем або заменай масавых сялянскіх мітынгаў, сходаў, сустрэч па абмеркаванні стратэгій, як адзначае Стаўтэр-Хальстэд [55]. Аўтары карэспандэнцый у хрысціянска-дэмакратычныя выданні адчувалі пэўную сувязь з аднавяскоўцамі (як патэнцыйнымі носьбітамі ідэй БХД-БНА і беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці ў яе версіі) і таксама падкрэслівалі не так вышэйшасць, як ізаляванасць ад іх. Гэта значна адрознівaла сітуацыю беларусаў у міжваеннай Заходняй Беларусі ад становішча палякаў у імперыі Габсбургаў. Энергічныя рэпрэсіі з боку польскіх адміністрацыйных уладаў, крызіс беларускага палітычнага жыцця, няўдзел у выбарах і байкот выбараў закрывалі магчымасць для пашырэння публічнай сферы і перадвызначалі яе выключна сімвалічны характар.
Абмежаванні ў грамадскай прасторы
У 1924 г. карэспандэнт “Крыніцы” Чутны з мястэчка Іказнь (што ў памежным з СССР Дзісенскім павеце) скардзіўся на паўсюдную прысутнасць шпегаў, інфарматараў і паліцыянтаў. Тыя рэагавалі нават на запаленае святло ў хаце і прыходзілі правяраць, што адбываецца. Нават стары беларус, які ішоў па сваіх справах, мусіў даваць справаздачу паліцыянтам. Размовы паміж сялянамі абавязкова прыцягвалі ўвагу паліцэйскіх агентаў. Апошніх карэспандэнт назваў “чорнымі сценямі” (sic!), якія “снуюцца дзень і ноч” [56]. Гэта быў крайні прыклад спробы ажыццяўляць татальны і шчыльны кантроль над падпарадкаваным насельніцтвам, якое, апрача грамадзянскіх правоў, пазбаўлялася чалавечага права дзяліцца думкамі.
Праводзіць якія-небудзь грамадскія сустрэчы, сходы ці мітынгі было немагчыма без дазволу польскіх уладаў. З канца 1920 – пачатку 1930-х г. усё цяжэй рабілася атрымаць дазвол на публічныя беларускія мерапрыемствы. Нават для калядавання патрабаваўся дазвол адміністрацыі, як адзначыў адзін малады карэспандэнт у канцы 1920-х г. [57]. Кожную тэатральную ці літаратурную падзею неабходна было зацвердзіць у прадстаўнікоў польскай улады. Часта яны наўпрост злоўжывалі сваімі паўнамоцтвамі ці ўвогуле адмаўлялі ў правядзенні. Такім чынам, бюракратычнае рэгуляванне ўжо датычылася нават тых формаў традыцыйнай грамадскай самаарганізацыі, якія яшчэ зусім нядаўна не лічыліся небяспечнымі для парадку. Карэспандэнцыі з вёскі таксама маглі выклікаць рэакцыю ў выглядзе цэнзурнай забароны і канфіскацыі “Беларускай Крыніцы” [58].
У такой сітуацыі для канструявання нацыянальнай публічнай сферы як сябры рэдакцыі “Крыніцы”, так і іх карэспандэнты на месцах выкарыстоўвалі даступныя нефармальныя структуры і стасункі, што існавалі сярод вяскоўцаў, але іх трэба было напоўніць якасна іншай інфармацыяй, якая мела значэнне шырэйшае, чым лакальны свет селяніна. Самі чытачы сігналізавалі характар змены камунікатыўных стасункаў і якасных зрухаў у інфармацыйных плынях, якія цяпер не абміналі вёску [59]. Праўда, цяжка нават паводле такіх паведамленняў з месцаў меркаваць, у якой ступені сяляне інтэрналізавалі гэтыя прапанаваныя мадэлі трансфармацыі зместу штодзённых гутарак і як яны самі ў сваіх размовах рэпрадукавалі дыскурс нацыянальнай публічнай сферы па-за колам тых, хто пісаў карэспандэнцыі.
Немагчымасць свабодна дзяліцца інфармацыяй і ствараць грамадскую думку ў вясковым кантэксце адзначыў карэспандэнт “Беларускай Крыніцы” ў 1932 г. Ён паведамляў, што нават прoстая гутарка групы сялян каля хаты выклікала негатыўную рэакцыю паліцыянта, які загадаў разысціся. Такія карэспандэнцыі ўказвалі на тое, што грамадская думка і яе фармаванне павінны былі адбывацца не на вачах прадстаўнікоў польскай адміністрацыі [60].
Практыка, аформленая ў мадэлі “Гутарак Старога Дзеда”, была ўжо не толькі немагчымай, але і непатрэбнай. Цяпер гутарковая форма камунікацыі замянялася формай не перададзенага дыялогу для чытачоў, а беспасярэдняга звароту да іх. Характэрныя ў гэтай сувязі “Гутаркі дзядзькі Гаўрылы” і “Гутаркі Дзядзькі Сьцяпана” [61]. Там не было ўжо гаворкі пра нацыянальную агітацыю ці палітычную сацыялізацыю. Акцэнт змяніўся на штодзённыя аспекты культурнага, сацыяльнага і гаспадарчага жыцця сялянства, патрэбу саманавучання. Па-ранейшаму былі заклікі дзяліцца і распаўсюджваць беларускую грамадскую думку, але не гутарыць. У 2-й палове 1930-х г. гутарка паміж жыхарамі вёскі, дзе ўзнікалі самыя малыя акцэнты нелаяльнасці да польскай дзяржавы, магла скончыцца рэпрэсіямі, нават адпраўкай у канцлагер у Бярозе [62]. Але чытачы, папярэдне засвоіўшы практыку распаўсюджання беларускага друкаванага слова, паведамлялі пра тое, як дзеляцца кнігамі і газетамі з аднавяскоўцамі, ствараючы “хадзячыя бібліятэкі” [63]. Апошняе, дарэчы, збіла з панталыку студэнтаў Універсітэта Стэфана Баторыя, якія ў рамках даследавання свядомасці праваслаўнага насельніцтва Віленшчыны высвятлялі і чытацкія звычкі на вёсцы ў 1936–38 г. і адзначылі: невядома адкуль вяскоўцы дастаюць газеты, ясна толькі, што атрымліваюць [64].
Высновы
Спроба стварэння нацыянальнай публічнай сферы як дзейснага інструмента для ператварэння традыцыйных праяваў публічнасці ў механізмы фармавання грамадскай думкі і сучаснага калектыўнага палітычна матываванага дзеяння была для беларускай вёскі імкненнем да трансфармацыі вясковага дыскурсу і напаўнення яго традыцыйных структур і сфер новым зместам, перавызначэння, ці рэдэфініцыі, уласнага вопыту ў новых катэгорыях. З ростам аўтарытарнага характару польскай дзяржавы і з узмацненнем рэпрэсій, а таксама ростам апатыі і абыякавасці да палітыкі грамадская думка і яе фармаванне сапраўды ператварыліся ў нябачны механізм.
Гэты механізм здолеў яшчэ раз праявіць сябе пад час школьнай акцыі 1936 г. і выбараў у мясцовыя вясковыя самаўрады ў 1938–39 г., што было пэўнай нечаканасцю для палякаў, якія лічылі “беларускую справу” вырашанай. Карэспандэнты працягваліпісаць і дасылаць лісты ў рэдакцыі “Шляху Моладзі” і “Хрысціянскай Думкі” пасля закрыцця “Беларускай Крыніцы” спачатку ў снежні 1936 г., а потым канчаткова ў сакавіку 1937 г. Пры моцным цэнзурным кантролі і высілках паліцыі па наглядзе за вясковым насельніцтвам усё роўна было немагчыма ажыццявіць татальны кантроль за абменам думак жыхароў беларускай вёскі. Да свайго канчатковага закрыцця галоўная газета хадэкаў сама была прасторай, дзе чытачы маглі паскардзіцца на несправядлівасць дзеянняў уладаў. Такім чынам, газета, якая павінна была, на думку беларускай інтэлігенцыі, у 1920-я г. трансфармаваць вясковы дыскурс і якасна замяніць яго, у атмасферы ўсё большага нарастання ціску аўтарытарнай дзяржавы фактычна рэпрадукавала гэты вясковы дыскурс і была месцам ананімнага выяўлення крыўдаў на польскую адміністрацыю. Для часткі карэспандэнтаў ціск і рэпрэсіі польскай адміністрацыі, безумоўна, сталі праявамі нацыянальнага пераследу, а не толькі несправядлівымі адносінамі да іх як перыферыйнай і падпарадкаванай групы. Меркаванні сялян перамяшчаліся ў прыватную сферу, дзе іх сапраўдныя погляды не маглі быць раскрыты паліцыянтамі ці канфідэнтамі.
Тое, што было публічным, ахоплівала тэмы палітыкі і грамадскага жыцця. Іншая інфармацыя лічылася непатрэбнай для чытачоў. Хрысціянска-дэмакратычныя выданні і перш за ўсё “Беларуская крыніца” ў сваіх адказах на лісты карэспандэнтаў у адпаведным раздзеле і ў спецыяльных артыкулах давалі гэта зразумець. Часам да чытачоў звярталіся з просьбамі пісаць лісты “канкрэтнага” зместу [65].
Крытычную ролю ў стварэнні і функцыянаванні публічнай сферы адыгрывае давер [66]. Размаўляючы, сяляне павінны былі давяраць адзін аднаму і той інфармацыі, якой дзяліліся і якая несла новы нацыянальны змест.
Рэпрэсіі рэзка звужалі прастору для даверу і зрабілі немагчымым адкрыты дыялог, гутарку ў вясковым кантэксце. У канцы 1930-х г. хадэцкі друк яшчэ мог выкарыстоўваць апісанне гутарак, што “адбываліся” і ў цягніках, паміж беларусамі і замежнікамі, напрыклад, эстонскім прафесарам, які павінен быў расказаць свету пра беларусаў і іх незайздросны лёс у Польшчы [67]. Але такі іх змест і форма былі скіраваны не на трансфармацыю штодзённага дыскурсу, яны звярталіся да знешняга аўтарытэту, прыязнага “іншага” і суцяшалі чытачоў у тым, што іх няшчасці неабыякавыя шырокаму свету, на чыю думку можна было паўплываць. Польскія ўлады нават спрабавалі высвятляць інфармацыю аб крыніцах грамадскай думкі на вёсцы. Збіранне паліцыяй Віленска-Троцкага ваяводства інфармацыі пра чытачоў і падпісчыкаў беларускіх газет у 1938–39 г. сведчыць, што польская адміністрацыя да самага канца змагалася з беларускай грамадскай думкай [68].
[1] Habermas J., Lennox S., Lennox F. The Public Sphere: An Encyclopedia Article (1964) // New German Critique. N 3 (Autumn 1974). P. 49–55, тут P. 49.
[2] Mah H. Phantasies of the Public Sphere: Rethinking the Habermas of Historians // The Journal of Modern History. Vol. 72. N 1 (March 2000). P. 153–182, тут P. 153–154.
[3] Koselleck R. Critique and Crisis: Enlightenment and the Pathogenesis of Modern Society. Cambridge, Mass., 1988; Habermas J. Strukturwandel der Öffenlichkeit. Darmstadt und Neuwied, 1962. Пераклад на англ. мову: Habermas J. The Structural Transformation of the Public Sphere. An Inquiry into a Category of Burgeois Society. Cambridge, Mass., 1989.
[4] Mah H. Phantasies of the Public Sphere… P. 160.
[5] Тамсама. P. 165.
[6] Тамсама. P. 168.
[7] Тамсама.
[8] Тамсама. P. 158–159.
[9] Eley G. Nations, Publics and Political Cultures: Placing Habermas into Nineteenth Century // Dirks N. B, Eley G and Ortner S. B (Eds.). Culture / Power / History. A Reader in Contemporary Social Theory. Princeton, 1994. P. 297–335, тут P. 301–303.
[10] Stauter-Halsted K. Nationalism and the Public Sphere: The Limits of the Rational Association in Nineteenth-Century Polish Countryside // Gitelman Z., Hajda L., Himka J-P., Solchanyk R. (Eds.). Cultures and Nations of Central and Eastern Europe. Essays in Honor of Roman Szporluk. Cambridge, Mass., 2000. P. 555–568.
[11] Ibid. P. 565.
[12] Wysłouch S. Świadomość narodowa ludności prawosławnej zamieszkującej północno-wschodnie powiaty Wileńszczyzny. Warszawa, 1939. S. 23, 25, 30; Janka Dudar. Ab čym hamoniać sialanie (Z Wałožynskaha paw.) // Biełaruskaja Krynica. 1926. № 7. S. 2–5.
[13] Moroz M. “Krynica”: Ideologia i przywódcy białoruskiego katolicyzmu. Białystok, 2001.
[14] Wysłouch S. Świadomość narodowa ludności… S. 34, 38, 68, 71–72, 80–81, 97.
[15] Александровіч С. Х. Пуцявіны роднага слова. Праблемы развіцця беларускай літаратуры і друку другой паловы XIX –пачатку XX стагоддзя. Мінск, 1971.
[16] Rudling P. The Battle over Belarus. The Rise and Fall of the Belarusian National Movement, 1906–1931. Ph. D. thesis. Edmonton, Alberta, 2010. P. 197.
[17] Biełaruskaja Krynica. 1926. № 6. S. 8.
[18] “500”// Biełaruskaja Krynica. 1933. № 3. S. 1.
[19] Centralne Archiwum Wojskowe. Oddział II Sztabu Generalnego. Sygn. I.303.4.2696. K. 22–23.
[20] Sielicki F. Region Dolhinowsko-Krzywicki na dawnej Wileńszczyźnie. Kronika historyczna. Warszawa – Wrocław, 1989. S. 136.
[21] Notkowski A. Prasa prowincjalna Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939. Warszawa, 1982. S. 226.
[22] Adamčuckaja. Wioska Adamčuki. Wilenskaha paw. // Krynica. 1924. № 25. S. 6; Ciotka Julka. Ślachockaja durnata // Biełaruskaja Krynica. 1927. № 2. S. 3.
[23] У новай айчыне. Штодзённае жыццё беларусаў Беласточчыны ў міжваенны перыяд. Беласток, 2001. С. 153, 185, 242.
[24] Ruščanski haspadar. Nia zruščyŭ nas maskal, nia spolščyć i mazur // Krynica. 1924. № 21. S. 5; Pat. Ab žyćci ŭ našaj staroncy // Biełaruskaja Krynica. 1936. № 7. S. 4.
[25] Łukonščyk. Łukonica. Słonimskaha paw. // Krynica. 1923. № 16. S. 5; Susied. Jość jašče ciomnyja sialanie // Biełaruskaja Krynica. 1933. № 11. S. 4.
[26] Беларускі дзяржаўны архіў-музей літаратуры і мастацтва (БДАМЛМ). Ф. 3. Воп. 1. Спр. 43. Арк. 19, 24, 26, 29.
[27] Antoś z Lepla Śmieła čytajcie hazety! // Krynica. 1924. № 18. S. 2.
[28] Stary Dzied. Jak i ab čym pisać u hazety? // Krynica. 1924. № 25. S. 2–4.
[29] Mokslų Akademijos Bibliotekos Rankraščių Skyrius. F. 21–445. L. 10–11.
[30] Cеўрук П. Небыцця не існуе. Вроцлаў – Горадня, 2008. С. 120–121.
[31] Brooks J. Competing Modes of Popular Discourse: Individualism and Class Consciousness in Russian Print Media, 1880–1928 // Ferro M, Fitzpatrick S (Eds.). Culture et Revolution. Paris, 1989. P. 71–82, тут P. 71.
[32] Жамойцін Я. З перажытага // Лёс аднаго пакалення. Успаміны. Беласток, 1996. С. 51–52.
[33] Anderson B. Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London, 1991.
[34] БДАМЛМ. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 43. Арк. 45.
[35] Пецюкевіч М. У пошуках зачараваных скарбаў. Вільня, 1998. С. 71.
[36] Obrębski J. Polesie. Studia etnosocjologiczne. T. 1. Warszawa, 2007. S. 480, 486.
[37] Padaŭ Toj Samy. Hutarki susiedziaŭ // Biełaruskaja Krynica. 1926. № 2. S. 2–4; Hutarki susiedziaŭ // Biełaruskaja Krynica. 1927. № 5. S. 2.
[38] Scott J. C. Domination and Arts of Resistance: The Hidden Transcripts. New Haven and London, 1990. P. 14–15, 118–124.
[39] Mironowicz E. Białorusini i Ukraińcy w polityce obozu piłsudczykowskiego. Białystok, 2007; Śleszyński W. Bezpieczeństwo wewnętrzne w polityce państwa polskiego na ziemiach północnowschodnich II Rzeczypospolitej. Warszawa, 2007.
[40] Krynica. 1924. № 13. S. 8.
[41] Krynica. 1925. № 1. S. 8.
[42] Błizki. Z razmowy z achmistryniaj // Krynica. 1921. № 4. S. 2–3.
[43] Krynica. 1924. № 13. S. 2–5; Krynica. 1924. № 14. S. 2–5; Krynica. 1925. № 8. S. 2–6; Krynica. 1925. № 31. S. 2–7.
[44] Marwič. Spatkańnie i hutarka Macieja z Jurkam // Biełaruskaja Krynica. 1930. № 29. S. 3–4.
[45] Alaksandr Puśko. Mitynh u Budsławie // Krynica. 1922. № 7. S. 5; Niedaloki. Baruny. Ašmianskaha paw. // Krynica. 1923. № 9. S. 6.
[46] Federowski M. Lud Białoruski na Rusi Litewskiej. Warszawa, 1935. T 4. S. 140.
[47] Periculosi. Kluščany. Świancianskaha paw. // Krynica. 1921. № 26. S. 6.
[48] Swisłačanin. Čamu nie dajuć rodnych škołaŭ? // Krynica. 1924. № 32. S. 4.
[49] Ks. Jazep Hermanowič. W. Јuški. Dzisienskaha paw. // Krynica. 1924. № 3 . S. 6–7.
[50] Moore B. Jr. The Social Origins of Dictatorship and Democracy: Lord and Peasant in the Making of the Modern Worls. Harmondsworth, 1991. P. 219.
[51] A. W. Sekret adhadali // Biełaruskaja Krynica. 1929. № 10. S. 4.
[52] Вашкевіч А. Мясцовыя арганізацыі Беларускага інстытута гаспадаркі і культуры і Беларускай Хрысціянскай Дэмакратыі (1926–1936 гг.) // Białoruskie Zeszyty Historyczne. 30. 2008. S. 73–87; Токць С. Беларуская вёска ў эпоху зьменаў. Другая палова ХІХ – першая траціна ХХ ст. Менск, 2007. C. 241–242
[53] Paleśsie. Budsłaŭskaj hm. // Biełaruskaja Krynica. 1933. № 3. S.1; Сусед. Няма дрэннага, каб не выйшла на добрае // Беларускaя Kрыніцa. 1933. № 8. S. 4.
[54] Wysłouch S. Świadomość narodowa ludności prawosławnej… S. 94–95.
[55] Stauter-Halsted K. The Nation in the Village. The Genesis of Peasant National Identity in Austrian Poland 1848–1914. Ithaca & London, 2001. P. 188–189.
[56] Čutny. Dzień i noč snujucca čornyja ścieni // Krynica. 1924. № 29. S. 4
[57] Karol. Jak zamańwajuć u kólko // Bieіaruskaja Krynica. 1928. № 13. S. 4.
[58] Гл. напр.: Biełaruskaja Krynica. 1932. № 8. S. 4.
[59] Susied E. Ašub. Na našaj niwie // Biełaruskaja Krynica. 1928. № 8. S. 4.
[60] Шпак. Аб нашым жыцці // Biełaruskaja Krynica. 1932. № 24. S. 4.
[61] Hutarki dziadźki Haŭryły // Biełaruskaja Krynica. 1932. № 44. S. 4; Ibid // Biełaruskaja Krynica. 1933. № 17. S. 4; Hutarki dziadźki Ściapana // Biełaruskaja Krynica. 1933. № 17. S. 4; Ibid // Biełaruskaja Krynica. 1933. № 29. S. 4.
[62] Mironowicz E. Białorusini i Ukraińcy w polityce obozu piłsudczykowskiego. Biaіystok, 2007. S. 108.
[63] Марошка. Крыху аб нашым жыцці // Biełaruskaja Krynica. 1934. № 13. S. 4.
[64] Wysłouch S. Świadomość narodowa ludności prawosławnej… S. 61, 66.
[65] Аб чым і як пісаць у газэты // Biełaruskaja Krynica. 1933. № 18. S. 1; Naša Pošta // Biełaruskaja Krynica. 1927. № 40. S. 4; Redakcyja “B. Krynicy”. Da našych karespandentaŭ // Biełaruskaja Krynica. 1935. № 16. S. 4.
[66] Sztompka P. Zaufanie: Fundament społeczeństwa. Warszawa, 2008.
[67] Anton Kumša. Z wahonu // Chryscijanskaja Dumka. 1938. № 4. S. 4.
[68] Беларускі Фронт. 1939. № 7. C. 3.