Кірыл Сыцько. Парафіяльная хроніка Ішчальнскага касцёла
Уводныя заўвагі
Хронікі рымска-каталіцкіх парафій ХХ ст. у Беларусі –унікальны від гістарычных крыніц, не даследаваны айчыннымі гісторыкамі. Гэтыя дакументы ўяўляюць сабой мікрагістарычныя творы, у якіх у храналагічнай паслядоўнасці апісваецца гісторыя парафіі ад моманту фундуша на касцёл да моманту, сучаснага храністу. Асноўнымі крыніцамі для стварэння падобных гістарычных крыніц, як паказвае аналіз большасці з іх, былі дакументы мясцовага касцельнага архіва.
Варта адзначыць, што ў першай палове ХІХ ст. існавалі гістарычныя матэрыялы, фармуляр якіх падпісваўся як “Kronika parafialna…”, аднак іх нельга адносіць да віду хронік і летапісаў па той прычыне, што яны не адпавядаюць ніводнай фармальнай прыкмеце, уласцівай хронікам, і з’яўляюцца не чым іншым, як польскамоўным варыянтам кліравых ведамасцяў. Прыкладам такіх ведамасцяў можна назваць дакументы з Ружанстоцкага [1] і Ялоўскага [2] касцёлаў.
Ідэі вядзення рымска-каталіцкіх парафіяльных хронік на тэрыторыі Расійскай імперыі пачалі выказвацца прадстаўнікамі святарства і касцельнымі гісторыкамі даволі позна – у першае дзесяцігоддзе ХХ ст. Аргументацыяй неабходнасці складання падобных гістарычных крыніц называлі магчымую страту дакументаў парафіяльных архіваў у час войнаў і стыхійных бедстваў, працу на карысць гістарычнай навукі, адлюстраванне важнасці касцёла ў жыцці грамадства і шмат іншага. У прыклад прыводзіліся традыцыі Прусіі і Аўстрыі, а менавіта хронікі парафій у Лінцы і Санкт-Пёльтэне. Крыніцы ў названых гарадах былі не толькі гістарычным наратывам, але і юрыдычным актам, які выкарыстоўваўся пад час біскупскіх візітацый і маёмасных спрэчак у якасці важкага аргумента праваты касцёла [3]. У 1925 г. на старонках рэлігійных часопісаў з’явіліся заклікі да біскупаў аб неабходнасці стварэння Дэкрэтаў, якія абавязвалі б пробашчаў усіх парафій весці хроніку. Прычынай называлася тое, што масавае стварэнне такіх гістарычных крыніц так і не было распачата. У якасці прыкладу прыводзілася выдадзенае ў 1828 г. распараджэнне Прымаса Польшчы арцыбіскупа Тэафіла Валіцкага аб неабходнасці летапісання ў парафіях Гнёзненска-Познаньскага арцыбіскупства, якое на той момант знаходзілася на тэрыторыі, што адышла ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай да Прусіі [4].
Спробу прымусіць ксяндзоў да стварэння манаграфічных прац здзейсніў у 1930-я гады арцыбіскуп віленскі кс. Рамуальд Ялбжыкоўскі, які прасіў прафесійных гісторыкаў стварыць макет для натавання касцельнай гісторыі. Тая спроба, па словах сучасніка падзей кс. Фларыяна Няверы, не мела поспеху – святары ў розных мясцовасцях адмаўляліся ствараць хронікі, аргументуючы гэта недастатковай кваліфікацыяй, адсутнасцю часу і матэрыялу і г. д. [5]. Як вынік, падобныя гістарычныя крыніцы на тэрыторыі Беларусі ствараліся даволі спарадычна. Адзін з яскравых прыкладаў парафіяльных хронік – “Kronika”, створаная ў Ішчальне [6]. Дакумент уяўляе сабой апісанне ў храналагічнай паслядоўнасці гісторыі мясцовасцяў, якія ўваходзілі ў склад Ішчальнскай парафіі з 1515 г., калі старастам Эйшышак Андрэем Давойнам быў зроблены фундуш на пабудову касцёла.
Гістарычная крыніца была выяўлена аўтарам пад час археаграфічных экспедыцый і на сённяшні момант у выглядзе фотакопіі захоўваецца ў Цэнтральным навуковым архіве Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі.
Названы дакумент уяўляе сабой сшытак на 44 старонкі, не атрыбутаваны аўтарам і датай стварэння. Атрыбуцыя хронікі Ішчальнскай парафіі датай магчыма па ўскосных прыкметах. Так, у тэксце пазначана “…у бягучым годзе адкрыты малочны кааператыўу Кемянах…”. Названая арганізацыя зарэгістравана ў кааператыўным рэестры ў Вільні 22 лістапада 1932 г., запіс № 716 [7]. Такім чынам, дата стварэння парафіяльнай хронікі Ішчальны – 1932 год. Як паказвае аналіз захаваных парафіяльных хронік у Польшчы і Беларусі, іх стваралі ксяндзы-пробашчы ці вікарыі касцёлаў. Паводле тэксту крыніцы, пачынаючы з 1861 г. вікарыя ў парафіі не было, а почырк дзейнага на той момант пробашча кс. Баляслава Красадомскага не супадае з почыркам аўтара дакумента. Вядома, што пад час І сусветнай вайны немцы занялі, а пасля знішчылі плябанію, і кс. Красадомскі некаторы час жыў ва ўладальніка маёнтка Ішчальна Юзэфа Ляськовіча (памёр у 1937 г.), які займаўся складаннем мікрагістарычных наратываў [8]. Архіў Ішчальнскай парафіі разам з рэлігійнымі апаратамі быў таксама часова перавезены пробашчам Святатраецкага касцёла да Ю. Ляськовіча, адпаведна, магчымым аўтарам тэкста можна назваць яго.
Аналіз тэксту на прадмет дакладнасці звестак, якія ў ім утрымліваюцца, паказвае, што аўтар хронікі прыводзіць як рэальныя гістарычныя факты, так і легендарныя. Так, паводле 224-й кнігі Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага, Андрэй Давойна сапраўды быў падкаморыем надворным і дзяржаўцам Эйшышак у першай трэці XVI ст. [9]. Кс. Вацлаў Драб, які згадваецца ў тэксце як дзейсны пробашч парафіі ў Красным, служыў там з 1921 да 1938 г. [10]. Кс. Павел Бекіш, пазначаны як “цяперашні школьны прэфект у Вільні”, працаваў на пасадзе прэфекта віленскіх школ № 6 і 9, гандлёвай і вячэрняй школ з 1926 да 1941 г. [11]. Паводле згадак у тэксце, на момант напісання парафіяльнай хронікі дзейнічала жаночая заводская школа ў Ішчальне. Гэтая ўстанова адукацыі была адчынена ў 1924 г. і працавала пад кіраўніцтвам Марыі Ляськовіч да 1939 г. [12]. Скапулярый [13], пра які гаворыцца ў тэксце, паводле кнігі ўліку сяброў арганізацыі, створаны 27 ліпеня 1926 г., пачаў дзейнічаць з 15 лютага 1927 г. [14]. У сваю чаргу, некаторыя звесткі маюць недакладны характар. Напрыклад, аўтар паводле народных паданняў апісвае гісторыю перамогі ў 1812 г. рускіх войскаў, узначаленых “палкоўнікам Навінкам”, над французамі ў лесе побач са Шчучынскім трактам. Пасля той перамогі, паводле ўспамінаў мясцовых жыхароў, месца бою атрымала назву “Навінка”. Прыведзеная інфармацыя не адпавядае рэчаіснасці. Так, у апісанні Ішчальнскай парафіі за 1784 г., складзеным кс. Станіславам Лазіньскім, побач са Шчучынскім трактам згадваецца мясцовасць у сасновым лесе, названая “Навіной” [15], якую можна ідэнтыфікаваць як “Навінку” з парафіяльнай хронікі. Спалучэнне звестак, якія маюць верагодную глебу, з легендарнымі ўспамінамі жыхароў пра мясцовасць робяць гістарычную крыніцу ўнікальным дакументам, што адлюстроўвае як мікрагістарычныя звесткі пра Ішчальнскія ваколіцы, так і ўспрыманне сваёй гісторыі мясцовымі жыхарамі.
Парафіяльная хроніка Ішчальны складаецца з некалькіх раздзелаў. У першым (“Opis parafji Iszczołnskiej”) прыводзіцца апісанне фундушаў і фундатараў касцёла, бенефіцыі, зменаў у памерах зямельных надзелаў. Другі раздзел гістарычнай крыніцы мае назву “Szkic historyczny parafji” і змяшчае звесткі пра біскупаў, якія візітавалі парафію, успаміны жыхароў, а таксама звесткі пра абрады, забабоны, вядомыя пахаванні, эпідэміі і стыхійныя бедствы, што адбываліся ў гэтых мясцовасцях.
У трэцім раздзеле, які атрымаў назву “Wykaz miejscowości parafji Iszczołnskiej. Dane z roku 1930”, прыводзяцца ўсе населеныя пункты, жыхары якіх былі парафіянамі Ішчальнскага касцёла Найсвяцейшай Тройцы па стане на 1930 г. з пазначэннем колькасці душ; даты заснавання вёскі, мястэчка, калоніі, асады; адлегласці ад пошты і чыгункі. Чацвёрты раздзел “Opis Kościoła” – падрабязнае апісанне будынка, а таксама ўсіх абразоў, алтароў, фрэсак, якія знаходзіліся ў касцёле на момант, сучасны храністу. У гэтым жа раздзеле змешчаны падраздзел, дзе прыводзяцца ўсе гістарычныя крыніцы, што захоўваліся ў Ішчальнскай парафіі па стане на 1930-я гады.
Адзін з найбольш інфармацыйных раздзелаў хронікі –пяты (“Żciorysy Księ .y Proboszczó”), у якім падаюцца біяграфічныя звесткі пра кожнага ксяндза-пробашча Святатраецкага касцёла. Варта адзначыць крыху агіяграфічны стыль апісання – святары заўсёды пазбаўлены негатыўных рысаў. У гэты ж раздзел уключаны падраздзел з пералікам усіх вікарыяў да 1861 г. Апошняя частка хронікі Ішчальнскай парафіі – допіс пра славутых парафіян.
Дакумент публікуецца на мове арыгінала. Пад час падрыхтоўкі гістарычнай крыніцы было вырашана не друкаваць фрагменты хронікі, якія змяшчаюць апісанне касцельнага будынка і яго аздабленне фрэскамі, фігурамі, абразамі, а таксама маргіналіі, дапісаныя пазней іншым почыркам.Прычына гэтага – наяўнасць скарочаных апісанняў касцёла і культавых прадметаў у раздзеле “Szkic historyczny parafji”. Прапушчаны тэкст адзначаны шматкроп’ем у фігурных дужках {…}. Асаблівасці мовы аўтара, яго пунктуацыі і арфаграфіі перадаюцца без зменаў. Напрыклад, не рэдагуюцца такія варыянты напісання слоў, як parafja, plebanja і г. д. Цвёрдае z̒ перадаецца як ż. Відавочныя памылкі выпраўлены без унясення ў тэкст заўваг. Скароты раскрываюцца, прапушчаныя літары прыўносяцца ў радок і перадаюцца ў квадратных дужках [ ]. У выпадку згадкі ў хроніцы прозвішчаў гістарычных асоб там, дзе гэта магчыма, у квадратных дужках [ ] прыводзяцца іх імёны.
Парафіяльная хроніка Ішчальнскай парафіі
Opis parafji Iszczołnskiej
Parafja Iszczołnska powstała w 1515 [16] roku. W tym roku Andrzej Dowoyno starosta Eyszyski, podkomorzy nadworny J[ego] K[rólewskiej] M[ości], ufundował kościół drewniany w Iszczołnie pod wezwaniem Trójcy Świętej i Bożego Ciała. Dokumentów tyczących się erekcji archiwum parafialne nie posiada. Dane historyczne wzięte są z inwentarzy z XVIII wieku i z rejestru dokumentów parafji Iszczołnskiej znajdującego się w archiwum Uniwersytety Stefana Batorego w Wilnie.
P[an] Starosta Ejszyski wznosząc kościół, wyznaczył na jego utrzymanie fundusz z majętności dziedzicznej Iszczołny z obowiązkiem odprawiania 3 Mszy Św[iętych] na tydzień. Według aktu funduszowego z dnia 30 Kwietnia roku 1515 dwór Iszczołnski obowiązany był dostarczać corocznie dla kościoła dziesięcinę z łanów swoich, od poddanych po ½ beczki żyta z włóki, stertę siana, rybę trzy razy na tydzień, oraz miód i wosk. Akt funduszowy z roku 1515 nadawał dla Kościoła grunta o obszarze 4 włoki i morgów 12, sadzawkę wyżej stawu dworskiego i sianożję przy tych gruntach.
Stanisław Dowoyno wojewoda Połocki aktem z dnia [17] października 1582 r. [18] daje dla Kościoła 3 wioski: Jawoyszkowicze (późniejsze Jawoszowce – Jałoszowcze) Taczewicze (dziś nieznane) i Gruniki (Gierniki), folwark koło Kościoła i łączkę Kruliezą przy karczmie w miasteczku Iszczołna. Pozatem p[an] Stanisław Dowoyno utworzył fundusz pieniężny na utrzymanie 3 księży do pomocy Proboszczowi (wikarjusza, magistra i kolegi). Poddani obowiązani byli dawać na rzecz Kościoła od włoki 20 groszy, beczkę żyta i owsa, po kurze jednym i jajec 20 a wzamian za te świadczenia Proboszcz miał obowiązek odprawiać za nich 3 Msze Św[ięte] na tydzień (jedną za grzechy, druga za dusze rodziców, trecie o pięciu ranach Pana Jezusa). Późniejszy właściciel Iszcołny, p[an] Filip Limont dokonał w roku 1637 wydzielenia gruntów i poddanych kościelnych, nadanych funduszem z roku 1515 i z roku 1573 [19]. Według aktu z 15 grudnia 1637 roku, otrzymał Kościół około 4 włoki w pobliżu Iszczołny, oraz dziewięciu poddanych we wsi Maciowcach, Juciowcach i Jałoszowcach t[o] j[est] wymiar określony funduszem z roku 1515. W roku 1594 uczyniła ówczesna właścicielka Iszczołny, Barbara z Sołomenskich Limontowa, fundusz na organistę. Fundusz tej potwierdził Mikołaj Limont w roku 1618. Późniejszy właściciel Iszczołny, książę [Andrzej] Wisniowiecki, skasował go, spiż ego jak wieczyści swą majętność. Frąckiewicze nabywając Iszczołnę pozszerzyli w dalszym ciągu beneficium kościelne. P[an] Kazimierz Frąckiewicz, podskarbi nadworny litewski testamentem z roku 1694 nadał dla kościoła grunt t[ak] zw[ane] Gotorowszczyznę i jednego poddanego z włoki ziemi we wsi Maciowcach z obowiązkiem odprawiania co drugi tydzień wieczystej Mszy Św[iętei] za jego duszę. O ileby Proboszcz Iszczołnski nie chciał przyjąć Gotorowszczyzny miał otrzymać 500 zł[otych]. Z początkiem wieku XVIII Krzysztof Owsiany, stolnik litewski zobowiązał się płacić na kościół Iszczołnski po 40 flosenów [20] rocznie ze swej majętności Wołczyny. Zobowiązanie swe poparł dokumentem złożonym na ręce plebana iszczołnskiego w roku 1720. Nie wiadomo, na jakiej podstawie dokument bew został skasowany w połowie XVIII wieku [21]. Z biegiem czasu fundusze kościelne nieustannie się kurczyły. Nie wiadomo w jakim czasie zaprzestał dwór iszczołnski płacie dziesięcinę dla kościoła. Jako rekompensatę za swe zobowiązania opłacał jeszcze do roku 1780 10 talarów bitych rocznie i dawał nieco wosku na potrzeby kościelne. Od roku 1780 ustały i te świadczenia. Zamknięto nawet we młynie dworskim zastrzeżony funduszem, przemiał dla zboża plebańskiego. Fundusz nakładał na kościół znaczny ciężar, a mianowicie, musiano odprawiać wrocznie z tego tytułu 52 mszy śpiewanych i 104 mszy czytanych. Sprawę funduszu załatwiono polubownie w roku 1788. Dwór Iszczołnski zobowiązał się wszcząć corocznie na kościół 150 zł[o]t[ych] i 20 f[untów] wosku, oraz wolny przemiał we młynie dworskim w dzień Św[iętego] Jerzego. Układ ten zatwierdził ks[iądz] Biskup [Ignacy Jakub] Massalski. W epoce nierządu przed upadkiem Rzeczpospolitej ucierpiały majętności kościelne nadszarpięłe przez sąsiadów. Za ks[iędza] [Jerzy] Mrozowskiego w latach 1730 –1750 rozrzucił dwór Zołudzki kopce graniczne w zaścianku graniczącym z gruntami Kukieriskiemi zagarnął gwałtem część ziemi kościelnej. W tym czasie we wsi Maciowcach uszczuplił grunta kościelne ekonom wasiliski. Mimo protestów nie odzyskano zagarniętej ziemi. Przed konfiskatą majętności kościelne według inwentarza z roku 1820 obejmowały: 1) folwark, którego obszar wynosił 4 włoki, 26 m[or]g, 16 prstów ziemi ornej, 22 m[or]g 10 prstów łąk, 8 morg pastwisk i innych, 3 włoki lasu 2) Grunta czynszowe we wsi Jałoszowcach. 9 wlok, 5 morg, 10 prstów, w Juciowcach – 9 włok, w Maciowcach 5 włok. W sumie grunta kościelne wynosiły około 29 włok. Poddani obowiązani byli odrabiać po 3 dni w tygodniu od włoki, płacić 3 zł[otyh] czynszu, oraz pełnić straż nocną przy kościele. Majątek kościelny został skonfiskowany przez rząd rosyjski w roku 1844. Zostawiono wówczas dla kościoła tylko 33 dziesięciny. Z obszaru tego odsądził Wiktor Pławski pop cerkwi [22] Dzikuskiej w roku 1880 jedną dziesięcinę i 1600 sążni. Ziemię tę zaraz po wojnie w roku 1921 rząd rozparcelował wraz z gruntami cerkiewnemi. Dziś beneficjum Iszczołnskie według pomiarów z roku 1928 przeprowadzonych przez inżyniera Cz[esława] Jankowskiego obejmuje łącznie 41 ha, 1382 [23] m² ziemi, 2 tej ornej 20 ha, 420 m², łąk 14 ha 5067 m², lasu 1 ha 2969 m², 4 ha 2925 m² innych. Na tę ziemię składa się z dawnej ziemi plebańskiej część Gotorowszczyzny nadanej przez [Kazimierza] Frąckiewicza, ziemia plebańska położona w dawnem miasteczku Iszczołnie, oraz grunt Noteczka Patronat parafji przywiązany był do dziedzictwa Iszczołnskiego. W wieku XVI prezeszedł dziedzictwem do rodu Limontów następnie nalezał do Wisniowieckich, pozniej do Połupięntów: z końcem tego wieku objęli go Frąckiewicze, w wieku XVIII przeszedł do Walów. Około roku 1790 objęli patronat Laskowiczowie, a około roku 1822 Skrabek Ważyriscy. Bractw w dawniejszych czasach w kościele Iszczołnskim nie było. Jedynie pewien rodzaj bractwa tworzyli ubodzy w szpitalu kościelnym. Obowiązkiem ich było śpiewać na nabożeństwie porannem Rózaniec, wieczorem zaś godzinki. Pierwsze bractwo w ścichłem tego słowa znaczeniu, założył ks[iądz] [Adam Antoni] Falkowski w roku 1860 pod tytułem: “Bractwo na cześć Trójcy Świętej”. Po powstaniu styczniowem zostało ono oficjalnie skasowane. Jednakże nieoficjalnie wpisywano nadal do Różańca i Szkaplerza, tak że bractwa te przetrwały faktycznie aż do zmartwychstania Rzeczpospolitej. Z dawniejszych bractw istnieją dziś w parafji: Szkaplerz M[atki] B[oskiej] z Karmelu, Szkaplerz Św[iętego] Józefa, Różaniec M[atki] Boskiej, Bractwo Świętej Trojcy, Szkaplerz Najśw[iętsza] S[erca] Jezusowego. Nowo założono w roku 1917. Kongregację III zakonu Św[iętego] Franciszka, liczącą dziś 50 członków w roku 1929 Stowarzyszenie Misji Wewnętrznych liczbei 87 członków i Apastostwo Modlitwy o 175 członkach. Do bractw Różańca i Szkaplerza należą prawie wszyscy parafjanie. Kościołów filialnych na terenie parafji niema. Istnieje tylko jedna kaplica prywatna w Wielkim Możejkowie, majątku należącym do P[anów] Wereszaków, w odległości 4 km. od kościoła parafjalnego. Kaplicę tę zbudowali prawdopodobnie jeszcze w XVIII wieku, ówcześni właściciele W[iel]k[iego] Możejkowa Chodkiewiczowie. Ponieważ równocześnie istniała w W W[iel]k[im] Możejkowie kaplica unicka, w której odprawiano Mszę Świętą kaplica łacińska stała nie wykończona, aż do kasaty Unji. Około roku 1850 wykończył ją podkomorzy [Karol Rafał] Grabowski, właściciel W[iel]k[iego] Mozejkowa i wyposażył we wszystkie aparaty potrzebne do odpracowano Mszy Świętej. Aż do wojny światowej odprawiano w tej kaplicy, kilka razy do roku Msze Św[ięty]. Podczas wojny W[iel]k[i] Możejków opuszczony przez właścicieli stał się kwaterą wojsk niemieckich. W czasie pobytu Niemców jak również podczas pożaru dworu zaginęły prawie wszystkie aparaty kościelne. Przebudowę kaplicy rozpoczętą przed wojną w roku 1905 ukończył dzisiejszy właściciel W[iel] k[iego] Możejkowa P[an] Michał Wereszczaka. Podczas przebudowy rozszerzono wymiary kaplicy. Dzisiejsza kaplica ma szerokości 10 m[etrów], długości 15 m[etrów], Wysokości 10 m[etrów], Grubość murów 1 m[etr]. Okna opatrzone róznokolorowemi szybami. Wewnątrz znajdują się 3 ołtarze murowane. Nad wielkim ołtarzem wisi duży [24] drewniany krzyż z figurą Chrystusa pozłacaną naturalnej wielkości. Na ołtarzach bocznych wiszą 3 obrazy olejne na płótnie malowane. Dwa z nich przedstawiają scenę ze Starego Testamentu: prawdopodobnie z życia proroków Jeremjasza i Ezechjela. Obrazy są starszej daty, nieco od dołu zniszczone z wielkim artyzmem wykonane. Trzeci obraz przedstawia Matkę Boską. Na odwrotnej stronie mieści są napis: “Roku 1833 w Auguście przez Wojciecha Szymańskiego w Wielkim Możejkowie odmalowany”. W dawniejszych granicach parafji Iszczołnskiej znajdowała się cerkiew unicka w Murowance. Cerkiew tę opanowali schizmatycy w epoce kasaty Unji. Po zmartwychwstaniu Ojczyzny wróciła do kościoła dzięki staraniem proboszcza ks[iędza] Bolesława Krasodomskiego. W roku 1929 została wydzielona z granic Iszczołny, jako parafjalny kościół nowoutworzony parafji obrzędu łacińskiego. Oprócz cerkwi w Murowance istniała w W[iel]k[im]. Możejkowie wspomniana wyżej Kaplica unicka. Zbudowana była prawdopodobnie przez Czapskich, Podskarbich Ziem Pruskich w połowie wieku XVIII. Kaplicy tej nadali przywileje prałaci obrządku wschodniego, benedyktował ją również ksiądz unicki. Początkowo stanowiła ona filję cerkwi w Murowance, później otrzymała miano publicznego oratorium obrządku wschodniego. Przestała istnieć w czasie kasaty Unji. Dzisiaj niema po niej nawet śladów. Nie wiadomo, na jakim miejscu stała. Plebanja położona jest tuż koło ogrodzenia kościelnego, w odległości 35 m[etrów] od kościoła. Rozpoczęta przed wojną światową przez ks[iędza] [Kazimierzę] Pauksztę, ukończona po wojnie przez ks[iędza] [Bolesława] Krasodomskiego. Jest budynek piętrowy, murowany. Obok niego znajduje się stara drewniana plebanja, chyląca się ku minie. Początkowo szkół w parafji nie było. Organista tylko obowiązany był do nauczenia dzieci szlacheckich czytania i pisania. Organista bardzo niewiele miał uczniów, tak że jeszcze przed upadkiem Rzeczpospolitej nauku te przestały się odbywać. Przed wojną światową istniały dwie rusyfikacyjne szkoły cerkiewne (gramoty) w Ogrodnikach i Skrybowcach. Obecnie istnieje pięć szkół powszechnych w Ogrodnikach, Kiemianach, Kościeniewie, Leluszowcach i Nowych Gurnikach, ponadto Szkoła Zawodowa Żeńska w Iszczołnie o trzyletnim kursie z nauką szycia, tkactwa i kilimkarstwa, pozostająca pod patronatem [25]. Wszystkie te szkoły zostały założone po wojnie. W bieżącym roku otworzono spółdzielnię mleczarską w Kiemianach, liczącą około 50 członków [26]. Z fabryk istnieje w parafji jedna gorzelnia i tartak w Możejkowie i młyn parowy w Bojarach (w budowie).
Szkic historyczny parafji
Zestawienie danych historycznych parafji utrudnia ta okoliczność, ze wszelkie akta parafjalne z przed roku 1714 spłonęły w dwukrotnem pożarze plebanji w roku 1714. Brak więc źródeł do opracowania historji parafji, za dwa wieki jej istnienia, z wyjątkiem danych tyczących się beneficjów, wyszczególnicnych na wstępie. W wieku XVIII wizytował parafję ks[iądz] Biskup [Antoni Józef] Żółtowski [27] dnia 14 października 1746 roku. W wieku XIX odbył wizytę ks[iądz] Biskup [Jan Nepomucen] Kossakowski w dniu 14 września 1801 roku. Ks[iądz] Biskup [Wacław] Żyliński 15 września 1854 roku. Ks[iądz] Biskup [Adam Stanisław] Krasiński dn[ia] 22 czerwca 1861 roku. Ks[iądz] Biskup [Antoni Franciczek] Audziewicz dn[ia] 23 czerwca 1893 roku. W obecnem stuleciu, po wojnie światowej Ks[iądz] Biskup [Kazimierz Mikołaj] Michalkiewicz, w dniach 25 i 27 czerwca 1925 roku, oraz obecny arcypasterz J[ego] E[xelencja] Ks[iądz] Biskup Romuald Jałbrzykowski w dniu 19 maja 1928 roku. Parafja nawiedzaną bywała niejednokrotnie przez epidemje, jednakże brak o nich danych na piśmie i nie zachowały się również podania wśród ludności. O epidemjach tych świadczą krzyże wysokie, opatrzone dwoma skrzyżowaniami. Jeden z nich znajduje się w folwarku Preycy, drugi we wsi Korobkach. Na jednym znajduje się napis: “Od powietrza, głodu, ognia i wojny…”. W ostatnich czasach nawiedziła parafję, powszechnie grasująca w czasie wojny światowej “hiszpanka”. W czasie okupacji niemieckiej w roku 1918 powała ona wiele ofiar. Z początkiem wojny panowała w parafji cholera, silniej w Ogrodnikach. Wśród ludu zachowały się po dziś dzień tradycje o wojnach szwedzkich. W Iszczołnie na skrzyżowaniu traktu szczuczyczyńskiego i drogi prowadzącej do Żołudka znajduje się miejsce, otoczone wałem, wysadzone wokoło wiekowemi jodłami t[ak] zw[any] mogiły szwedzkie. O tem źe szwedzi faktycznie byli w Iszcołnie, świadczą zapiski w starych inwentarzach. Mianowicie w inwentarzu z roku 1717 znajduje się wzmianka, źe dzwony iszczołnskie zostały rozbite przez Szwedów. Było to w roku 1708, gdy Karol XII stał ze swojemi wojskami w Zołudku. Pod koniec XVIII wieku była Iszczołna widownią walk partyzanckich w czasie Insurekcji. Do obozu [Antonego] Chlewińskiego zabrano wówczas srebrną sukienkę z obrazu Matki Boskiej, która jako nie nadająca się do nowego obrazu leżała w skarbcu kościelnym, dwie korony srebrne z dawniejszego obrazu również w skarbcu przechowywane, oraz 17 wotów srebrnych. Z czasów wojen napoleońskich przechowała się także tradycja wśród ludu o zwycięstwie, które odniósł pułk rosyjski Nowinka nad Francuzami («pułownik Nowinka zdziełłFrancuzam nowinku»). Bitwa ta miał sięodbyćw lesie Iszczołskim przy trakcie szczuczynskim, w połwie drogi mięzy Iszczołą a leśiczóka Korzyś .. Miejsce to po dziś dzieńnazywa się Nowinka [28]. W czasie wojny światowej zajęli Niemcy Iszczołnę pod koniec sierpnia 1915 r. Podczas walk odwrotowych spłonął w W[iel]k[iem] Moźejkowie podpalony przez Kozaków pałac i kilka budynków gospodarskich. W czasie swego pobytu, wojska niemieckie kwaterowały w murach kościoła Iszczołnskiego, przez przeciąg czasu dwutygodniowy, t[o] j[estę] do czasu przybycia nowego proboszcza na miejsce zbiegłego przed ofensywą niemiecką. Zabrali wówczas Niemcy prawie wszystką bieliznę kościelną, dwa kielichy i poniszczyli wiele ornatów, popsuli organy, zmienili wnętrze kościoła w wielkie śmietniski, pełne różnych odpadków. Niemcy opuścili Iszcołnę w styczniu 1919 roku. Po nich zajęli te strony na krótko bolszewicy. Już w marcu wojska polskie zbliżyły się do granic parafji. Bolszewicy cofając się, zajęli linię W[iel]k[ie] Moźejków, Ogrodniki, gdzie utrzymywali się około dwóch tygodni. Z powodu nielicznych sił tak z jednej jak i z drugiej strony, walki trwające w tym czasie, miały charakter partyzantki i nie pociągnęły większego zniszczenia. W roku 1920 się kilkugodzinna walka między oddziałem polskiej straży tylnej, a o siłami bolszewickiemi. Polski oddział zajmował stanowisko pod lasem Iszcsołnskim w okopach z których część położona w zagajniku pod lasem sosnowym i za szkołą zachowała się do dzisiaj. Dnia 27 września 1920 roku odzyskały wojska polskie Iszczołne bez walk. Z czasów wojny nie zachowały się w parafji większe skupienia grobów poległych. Jedynie z walk rosyjsko-niemieckich zachowały się dwie mogiły: jedna we wsi Kiemianach, na skrzyżowaniu dróg pod krzyżem przydrożnym. Ślady mogiły prawie że zatarte. Lezą tylko dwa krzyże: jeden prawosławny, drugi łaciński; druga mogiła znajduje się we wsi Juciowcach.
Parafja Iszczołnska dawniej miała o wiele [29] szersze niż obecnie. Według inwentarzy z roku 1763 i 1780 należały do niej 1) Dwór Iszczołnski z miasteczkiem Iszczołną, z wsiami Kiemiany, Bojary Wielkie i Małe i Maciowce należące wówczas do Józefa Wala. 2) Dwór Mozejków Wielki należący wtedy do P[ani] [Ewie] Chodkiewiczowej, starościny źmudzkiej z wsiami: Damowce, Ogrodniki, Kowale (dzisiejsze Kowczyki), Kirele, folwark Marciniszki, Choleczany i Narcze. 3) Dwór Moźejków Mały własność w owym czasie Kostrowickich szambelanów J[ego] K[rólewskiej] M[ości] z wioskami Ałtuszki (dzisiejsze), Ałenkowce, Zienowce i kilka innych niewymienionych obrządku wschodniego. 4) Dwór Kościeniew własność podówczas Stanisława Alexandrowicza, Starosty Wasiliskiego, Pułkownika J[ego] K[rólewskiej] M[ości] z wsiami Korobki, Wielka Wieś, Kraśna, folwark Stanisławowo, wieś Leluszowce i Świrydy. 5) Dworek Gierniki własność Józefa Jubielewicza, stocznika powiatu Lidzkiego z wsią Pilczuki 7) Dworek Zajkowszczyzna z wioską Zajkowszczyzna 7) Dworek Czarnowszczyzna wówczas należąca do P[ana] Radziwanowskiego z wioską Czarnowszczyzna (dzisiejsze Nowosady) 8) Wsie Scypiona, Podstołego, Kozorezy, Gierniki, Łahody Myty 9) Wsie kośćielne: Juciowce, Jałoszowce i częściowo Maciowce. Pożąłem należały do kościoła okolice: Falmaztowszcyzna, Kirnica (dziś nieistniejąca), folwarki Fałkowszczyzna i Sliwowszczyzna. Wówczas parafja liczyła około półtora tysiąca dusz, katolików obrzędu łacińskiego, z tego na dzisiejsze granice przypada około 1350 dusz. Najpierw straciła parafja na rzecz klasztoru O[rdenu] O[jcow] Pijarów ze Szczuczyna wioski Scypiona Podstolego. W wioskach tych, pozwolił proboszcz Iszczołnski z połowy XVIII wieku, ks[iądz] [Jan] Koysewicz, kolędować zakonnikam i tej sposób przeszły one pod juzyzdykcję klasztoru. Wróciły tylko Kozorezy do parafji. Z biegiem czasu zmienił również układ własności w parafji Iszczołnskiej. Rząd rosyjski rozparcelował folwark Gierniki za udział właściciela w powstaniu i na tem miejscu powstała wieś tego imienia. Zniknęły natomiast z biegiem czasu niemal doszczętnie wielkie dobra kościeniewskie. W ręku obecnych właścicieli Kostrowieckich pozostało z nich tylko około 100 ha. Na miejscu majątku i puszczy kościeniewskiej powstał dziś cały szereg kolonij i folwarków jak n[a] p[rzykład] Lucjanowo. W latach zniesienia pańszczyzny około 1860 roku zniknęło miasteczko Iszczołna rozparcelowane przed właściciela. Przed wojną światową parafja liczyła około 4400 ludności katolickiej. Obszar parafji do roku 1929 wynosił 136 km². W roku 1929 wydzielono na rzecz parafji Skrzybowce wsie: Zieniowce, Alenkowce, Chaleczany, Gordziejowce, Skrzybowce, Szpilki, Gościłowce, Kirele, Cerkowce, Dwory: Mały Moźejków i Romanowce. Dziś parafja Iszczołnska liczy 4000 mieszkańców z tego 3500 osiadłych katolików, 100 prawosławnych, razem 3600 ludności osiadłej. Obszar 100 km². Po wojnie uległy podziałowi dobra Iszczołnskie po śmierci P[ani] Marji Waźyrinskiej. Sam majątek Iszcołnę dziś liczący około 500 ha ziemi ornej i łąk, oraz część lasów otrzymał P[an] Józef Laskowicz, resztę lasów Julian Laskowicz i Laskowiczówa Celina. Część majątku rozparcelowano w czasie procesów podziałowych. Folwark Bojary otrzymał mecenas Parczewski. Gleba w parafji jest przeważnie bielicowana, ku wschodowi bardziej żyzna, glimkowata, zaliczona do II klasy; ku północy bardziej piaszczysta. Część majątku Iszołnskiego zajmuje gleba obficie wapienna, nadająca się do wypalania wapna. W okolicy Iszczołnian znajdują się pokłady ciężkiej gliny. Ludność zajmuje się głównie rolnictwem. W pierwszych latach po wojnie znajdowała duże zarobki w leśnictwie; dziś z powodu zniszczenia większości lasów Iszczołnskich, to źródło dochodów przeważnie wyschło. Pozatem mieszkańcy wsi Iszcołnian zajmują się wypalaniem cegły, z tego mają znaczne dochody. Przemysł domowy obejmuje tkactwo, wyrób sukna i przedmiotów drewnianych. Z dóbr państwowych znajduje się w parafji około 50 ha lasu koło wsi Jałoszowce (dawniej las kościelny) i koło 30 ha koło wsi Juciawce. Rozkolonizowana jest wieś Damowce, na krótko przed wojną przymusowo wskutek częstych pożarów. W roku 1930 skolonizowano wsie: Pilczuki, Gierniki Nowe i Maciowce. Prawosławnych w całej parafji w obecnych jej granicach jest około 100 ludzi czyli 2,5% ogółu ludności. Z innowierców pozatem mieszka tylko jeden żyd Kozorezach, zajmuje się handlem. Oryginalne zwyczaje wśród parafijan znikają szybko że wzrostem oświaty. Niektóre z nich jak n[a] p[rzykład] chodzenie ze śpiewami Wielkanochnemi zacierają się wskutek akcji duchowieństwa, ponieważ dają powód do nadużyć i zgorszenia. Zachowały się stypy pogrzebowe, oraz pewne obrzędy weselnie, jak n[a] p[rzykład] wykopywanie przez młodą parę miejsca za stołem, zajętego przez rzemieślnika udającego pilną robotę i t[emu] p[odobne]. Istnieją różne pieśni miejscowe, dawniejsze jednak zacierają się obecnie szybko. Podobnie że ludowych parafjan nie charakterystycznego się nie zachowało. W parafji istnieją stare odpusty na Św[iętą] Anne i na Świętą Trojcę, oraz nowozaprowadeone czterdziestogodzinne nabożeństwo w czwartą niedzielę września. Z pośród jednostek zasłużonych dla kościoła należy wymienić Andrzeja i Stanisława Dowoynowiczów, właścieli i beneficijum. Filipa Limonta, właściciela Iszcołny w połowie XVI wieku, który udzielił beneficjum z gruntów dworskich Barbare z Sołomereckich Limontową właścicielkę Iszczołny z końcem tego stulecia. Uczyniła ona wieczysty zapis na organistę Iszczołnskiego; Kazimierza Frąckiewicza, kolatora Iszczołnskiego z końca XVI w[ieku] [30], który rozszerzył beneficjum kościelne i wzbogacił urządzenie kościoła. Aleksandrę Frąckiewiczową, która dostarczyła funduszów na nowa erekcję kościoła w 1700 roku. Józefa i Marjannę Walów, fundatorów nowego, murowanego kościoła, Karola Laskowicza, marszałka lidzkiej szlachty, kolatora kościoła z początkiem XIX wieku, fundatora murowanej dzwonnicy, organów i wielu innych rzeczy w kościele; wreszcie parafjanina Szwajbakowskiego z roku 1880, który mimo szczupłych zasobów odznaczył się wielką ofiarnością na cele kościelne. Parafja Iszczołnska leży w woj[ewodstwe] Nowogródzkiem, pow[iąte] Szczuczynskim, częściowo należy do gminy Szczyzynskiej, częściowo do Lebiodzkiej i Wasiliskiej. Poczta i stacja kolejowa w Skrzybowcach. Z parafji Iszczołnskiej wyszli księża: Ks[iądz] Wacław Drabb z W[iel]k[iego] Możejkowa, syn Ekonoma, dziś proboszcz w Kraśnem, Ks[iądz] Paweł Bekisz z Nowosad, dzis prefekt szkolny w Wilnie. Ogółem w parafji Iszczołnskiej się 22 wsie, dwa majątki większe i trzy mniejsze, oraz 35 kolonji, zaścianków, drobnych osad, folwarków i jedna okolica.
Życiorysy Księży Proboszczów [31]
O proboszczach z przed roku 1700 niema w archiwum parafjalnem żadnych danych z powodu spalenia się wszelkich dokumentów z tych czasów w roku 1713. W archiwum U[niwersitetu] S[tefana] B[atorego] w Wilnie znajdują się następujące dane co do wieku XVI i XVIII.
Wiek XVI
Ks[iądz] Stanisław Prewoski
Był proboszczem około r[oku] 1583. Na jego ręce złożył Stanicław Dowoyno zapis na rzecz Kościoła Iszczołnskiego.
Wiek XVII
Ks[iądz] Jakób Zakroczymski
Był proboszczem Iszcołnskim na początku wieku XVIII.
Pod koniec życia został nawiedzony ślepotą. Chlubną kartę w kronice stanowi jego ofiarność na rzecz Kościoła Iszczołnskiego i świątyń sąsiednich. Mianowicie testamentem z r[oku] 1613 dn[ia] 7 lipca zapisuje na naprawę kościoła w Iszczołnie 60 kop groszy litewskich, na kaplicę w Wasiliszkach 50 kop, na Kościół Św[iątego] Piotra w Wasiliszkach 12 kop.
Ks[iądz] Dominik Bohusław
Rządził parafją około 1687 roku. Otrzymuje od ówczesnego kolatora [32] [Kazimierza] Frąckiewicza zapis powiększający beneficjum Kościoła Iszczołnskiego.
Ks[iądz] Jakób Jan Bolesławczyk
Ur[odzony] w r[oku] 1624 w djecezji Wileńskiej. Prezentowany i wprowadzony do Kościoła Iszczołnskiego w r[oku] 1653, jako jeden z pomocników proboszcza. Jednakże faktycznie sam kieruje kościołem przez 41 lat w burzliwych czasach, wśród najazdów nieprzyjacielskich, wśród “conflagrationes et restaurationes» [33]. Mianowany proboszczem Iszczołnskim w r[oku] 1694.
Życiorysy ks[iędzy] proboszczów po roku 1700. (na podstawie archiwum kościelnego)
Ks[iądz] Jakób Kazimierz Prokopowicz
Rządził parafją od początku wieku XVIII. Zajął się gorliwie naprawą drewniego, starego kościoła, wówczas już dwa wieki liczącego. Otrzymawszy ofiary na ten cel potrzebne od p[ani] Aleksandry Frąckiewiczowej, ówczesnej kolatorki, dokonał nowej erekcji kościoła w roku 1708. Dla upiększenia, znajdującego się w kościele obrazy Matki Boskiej zakupił piękną szatę, srebrną, ozdobioną złotemi kwiatami w roku 1708. W roku 1713 dwukrotny pożar w marcu i październiku zniszczył plebanję iszczołnską. W ogniu spłonęły wszystkie akta parafjalne. Staraniem proboszcza plebanja zaraz została odbudowaną. Ks[iądz] Prokopowicz zmarł dn[ia] 4 maja 1724 r.
Ks[iądz] Walenty Barszczewski
Rządził parafją od roku 1724, zmarł dn[ia] 21 października 1731 r[oku]. O życiu jego niema w aktach kościelnych bliższych danych oprócz wzmianki o protestacji przeciw p[ani] Chrzanowskiej [34], wdowie po cześniku lidzkim o niewypłacenie zapisanej testamentem jej męża 200 zł[otych] na Kościół Iszczołnski.
Ks[iądz] Jerzy Mrozowski
Był pasterzem parafji od roku 1731 do r[oku] 1752. Czas jego pasterzowania przypadał na epokę anarhji w jaką Polska była pogrążona za czasów saskich [35]. To też jedną z trosk ks[iędza] Mrozowskiego było utrzymanie w całości mienia kościelnego, szarpanego przez zajazdy sąsiedzkie. Dzięki trudom ks[iędza] Mrozowskiego beneficjum kościelne doznało tylko nieznacznego stosunkowo uszczerbku. Pamiątką po ks[iędzy] Mrozowskim jest wielki dzwon Dominik odlany w roku 1737.
Ks[iądz] Jan Kaysewicz
Władał parafją od roku 1752 do 1771. Urodził się dnia 24 grudnia 1710 r[oku]. Święcenia odebrał w Wilnie w roku 1741 z rąk Ks[iędza] Biskupa [Michała Jana] Zieńkiewicza [36]. Do roku 1752 pełnił obowiązki kapłańskie w kościele w Hoduciszkach. W roku 1752 został proboszczem iszczołnskim. W historji tego kościoła zaznaczył się gorliwością o rozszerzenie się nabożeństwa Godzinek i Różańca. W tym to celu osadził w wolno na to wybudowanym domu przy kościele, ubogą szlachciankę, której obowiązkiem było prowadzenie śpiewów pobożnych. Starał się również o oświatę dzieci, walcząc z ciemnotą ówczesnego wieku. Zmarł w roku 1771. Wspaniałym pomnikiem działalności ks[iędz] Kaysewicza jest dzisiejszy kościół wymurowany przez J[ózefa] Wala.
Ks[iądz] Stanisław Łosiński
Prowadził pracę duszpasterską w parafji Iszczołnskiej bardzo długo bo przez lat blisko 30 od roku 1771 do 1800. Urodzony w roku 1730 w ziemi Bielskiej w województwie podlaskim.
Kształał się w semiarjum Wileńskim u O[rdenu] O[jcow] Misjonarzy na Monte Salwatorjo. Wyświęcony w roku 1754. W roku 1771 objął parafję Iszczołnską. Dla zwalczenia plagi żebractwa w parafji wspomagał fundusze szpitala, służącego jako schronisko dla ubogich.Walczył również gorliwie z zabobonami i przesądami, zakorzenionemi wśród ziemnego ludu. Jego praca oświatową napotykała na przeszkody, gdyż wówczas w parafji Iszczołnskiej nie było ani jednej szkoły. Szlachta drobna wymawiała się od nauczania dzieci ubóstwem, poddanym stawiali wielokrotnie przeszkody magnaci. Za staraniem ks[iędza] Łosińskiego została polubownie załatwiona sprawa dziesięciny należnej kościołowi od dworu Iszczołnskiego. Wzamian za niepłaconą już od szeregu lat dziesięcinę zobowiązał się dwór mieszcząc corocznie na rzecz kościoła 150 zł[otych] i 20 f[untow] wosku. Ks[iądz] Łosiński był kapłanem bardzo gorliwym i sumiennym. Cenili go zarówno parafjanie jak zwierzchnicy. Ks[iądz] Franciszek Odrowąż Wysocki dziekan lidzki pisząc o nim wyraza się “qui pulcherrimam vitam gerendo memor fuit vocationis suac, exemplar virtutum et morum integritatem ante oculos habens. Curam animarum diligentissime et wigilantissime gerebat” [37]. Zmarł dn[ia] I-IV-1800. Pochowany w podziemiach kościoła.
Ks[iądz] Maciej Brzozowski
Urodzony w roku 1765. Kształcił się w Seminarjum na Monte Salwatorio w Wilnie na prowizję ks[iędza] kanonika Borowskiego. Wyświęcony w roku 1788 przez ks[iędza] Biskupa Zieńkiewicza. Po wyświęceniu sprawował jakiś czas obowiązki kapłańskie w Ossowie, później otrzymał parafję Nacką, a po śmierci ks[iędza] Łosińskiego Commendam Officionimo [38] w Iszczołnie. Dotychczasowy cmentarz parafjalny znajdujący się w otoczeniu kościoła przeniósł ks[iądz] Brzozowski za miasteczko w roku 1800. Ciężkie czasy wojenne, w których posterował nie pozwoliły mu, mimo bardzo gorliwych starań, uzupełnić braków w skarbcu kościelnym, poczynionych pod koniec życia poprzedniego proboszcza w czasie walk partyzanckich. Ks[iądz] Brzozowski zmarł da 11 maja 1820 roku. Pochowany na cmentarzu koło kościoła w pobliżu Wielkiego ołtarza.
Ks[iądz] Aleksy Krukowski
Urodził się w powiecie Oszmiańskim z Jana i Heleny z Niewiadomskich w roku 1762. Nauki świeckie rozpoczął u O[rdenu] O[jcow] Jezuitów w Zodziszkach, ukończył w roku 1780 O[rdenu] O[jcow] Bazyljanów w Borunach. W roku 1782 wstąpił do seminarjum w Wilnie. W pięć lat otrzymał święcenia w r[oku] 1787. Po święceniu słuchał Filozofji i Teologji dogmatycznej do roku 1793. Później przez 5 lat pracował jako kaznodzieja w Wilnie. W roku 1799 został wyznaczony Prokuratorem censorum ze strony władzy duchownej. Za swa działalność patryjotyczna, za szerzenie wieści o wojnę Napoleońskiej został w sierpniu tegoż roku aresztowany przez gubernatora wileńskiego [Iwana] Fryzela. Rząd carski po pozbawieniu go godności duchownych, oddał w sołdaty do pułku muszkieterów Naszymburskich w Moskwie pod dowództwo pułkownika Kropałowa. W roku 1801 ułaskawiony przez wstępującego na tron cara Aleksandra I powrócił do stanu duchownego. Objąwszy po śmierci ks[iędza] Brzozowskiego parafję iszczołnska już w podeszłym wieku, w październiku zajął się ks[iądz] Krukowski odrestaurowaniem kościoła zniszczonego przez klęski elementarne, oraz o upiększenie wnętrza kościoła naruszonego w tym czasie przez świętokractwo. Mianowicie w roku 1821 w nocy z dnia 9 na 10 czerwca nieznani złoczyńcy zabrali z kościoła starą srebrną monstrancję, największy kielich, poobdzierali z obrazów Matki Boskiej i Św[iętei] Anny sukienkę i korony z blachy ołowianej, niszcząc przytem same obrazy, wreszcie poodrapywali od ornatów i dalmatyki srebrne galony. Ks[iądz] Krukowski pokrywając szkody wyrządzone przez kradież nabył wiele nowych aparatów kościelnych i obrazów, przeprowadził niezbędną restaurację kościoła, przy wydatnej pomocy ówczesnego kolatora kościoła p[ana] Karola Laskowicza. Nabył nowy organ na miejsce starego po… [39], ofiarowanego z końcem wieku XVII przez p[ana] Kazimierza Frąckiewicza [40], a odesłanego w tym czasie do cerkwi Bobrowskiej, wystawił za poparciem kolatorów murowaną dzwonnicę i bramę kościelną. Następnie ukończył budowę plebanji plebanji rozpoczętą przez ks[iędza] Brzozowskiego. Dla ubogich mieszkających przy kościele wystawił nowy dom. Otaczał również troskliwą opieką włościan w plebańskich wioskach. Wybudował dla nich własnym kosztem kilka nowych domów, uporządkował uliczki wiejskie, naprawił drogi, sypiąc nowe groble. Odznaczał się niebywałą gorliwością w pracy kapłańskiej, budował swych parafjan przykładem życiem; sam wszetistronie wykształcony starał się jak najbardziej oświecać swe owieczki. Ksiądz Wincenty Narbutt ówczesny dziekan lidzki charakteryzuje do jako: starannego, obyczajnego i przykładnego kapłana, pilnego i gorliwego w posłudze, oświecającego lud w katechizmach i naukach. Ks[iądz] Krukowski zmarł dn[ia] 29 marca 1834 roku. Pochowany na cmentarzy starym parafjalnym za miasteczkiem.
Ks[iądz] Mikołaj Bolcewicz
Był pasterzem parafji iszczołnskiej od roku 1834–1850. Urodzony w roku 1792, ukończył nauki w Wilnie. Objął parafję w lipcu 1834 r[oku]. Kościół iszcołnski zawdzięcza ks[iędzy] Bolcewiczowi nowe murowane ogrodzenie cmentarze, wystawione w roku 1837 za poparciem kolatora Ważynskiego. W ostatnich latach administrowania parafją musiał ks[iądz] Bolcewicz walczyć z ciężkimi warunkami, jakie nastały w epoce Kasaty Unji i prześladowania moskiewskiego: W roku 1844 zagarnął rząd bogate beneficjum kościelne, pozostawiając proboszczowi 30 dziesięcin. Ks[iądz] Bolcewicz zmarł dnia 20 [41] marca 1850 roku. Pochowany na dawniejszym cmentarzy za miasteczkiem.
Ks[iądz] Piotr Bratnikowski
Rządził parafją bardzo krótko od roku 1850–1853. O jego życiu niema bliższych wiadomości.
Ks[iądz] Antoni Adam Falkowski
Był kapłanem zakonnym należał do zgromadzenia O[rdenu] O[jcow] Franciszkanów. Po kasacie klasztoru został proboszczem iszczołnskim w roku 1853. Po objęciu parafji rozpoczął jako gorliwy kapłan i patryjota ożywioną działalność organizacyjną i oświatową, która ukoronował swą męczeńską śmiercią. W zakresie organizacji religijnych założył pierwsze w historji kościoła iszczołnskiego stowarzyszenie: Bractwo Świętej Trójcy. W latach poprzedzających powstanie styczniowe rozwijał działalność patryjotyczną w porozumieniu z ks[iędzem] [Stanisławem] Isżora z Żoludka. Został aresztowany za przeczytanie manifestu Rządu Narodowego i zginął śmiercią męczeńską w oboronie kościoła i Narodu, rozstrzelany w Lidzie na wygonie dnia 25 czerwca 1863 r[oku]. Według opinji ludności parafijanin Szturma z Włoki miał denuncjować ks[iędza] Falkowskiego u władz.
Ks[iądz] Konstanty Rekuć
Od roku 1859–1863 był wikarym w Raduniu. Rządził parafją od roku 1863 do 1875 w bardzo ciężkich warunkach.
Mimo nieustannego szpiegowania i szykan nie dał upaść dziełu, rozpoczętemu przez swego poprzednika. Chociaż oficjalnie wszelkie organizacje religijne zostały zwinięte, bractwo Świętej Trójcy założone przez ks[iędza] Falkowskiego przetrwało aż do zmartwychwstania Ojczyzny. Ks[iądz] Rekuć wyjechał z parafji w marcu 1875 roku.
Ks[iądz] Aleksander Szafkowski
Władał parafją od marca 1875 roku do lipca 1878 r.
Ks[iądz] Edward Swiackiewicz
Pasterzował w parafji przez lat 17 od roku 1878 do 1895. Kościół iszczołnski znajdujący się wówczas w opłakanym stanie nie naprawiany przez lat 40 zawdzięcza jemu gruntowna restaurację w roku 1880. Pokryto na nowo dach i wieżę, otynkowano cały kościół, dano nową podłogę na miejsce zniszczonej i zimnej podłogi z cegieł. Dzięki niestrudzonym zabiegom ks[iędza] Swiackiewicza przy ofiarności parafjan wzbogaciło się bardzo ubogie wnętrze kościoła iszczołnskiego. Zakupiono żyrandole, dywany lampy przed Sanktiss[ankt]um [42] i wiele innych aparatów kościelnych. W roku 1895 zdał ks[iądz] Swiackiewicz parafję ks[iędzu] Zagórskiemu.
Ks[iądz] Tadeusz Zagórski
Mimo krótkiej działalności duszpasterskiej w parafji, bo tylko dwuletniej od roku 1895 do roku 1897 uczynił ks[iądz] Zagórski bardzo wiele dla upiększenia kościoła. Jemu to zawdzięcza wnętrze kościoła iszczołnskiego swój dzisiejszy wygląd. Stare, niezgodne zbrukanie freski, o małej wartości artystycznej zastąpiono podobnie jak i zniszczone małowartościowe obrazy, nowemi pieknemi pracami artystki malarki Kamińskiej. Treść i układ nowych obrazów dostosowano w ogólnych zarysach do starych wizerunków. Ołtarz Główny i dwa boczne ołtarzyki przebudowano i dodano nowe ozdoby gipsowe, nie zaniżając starych rzeźb. Zakupiono nowe artystycznie wykonane Ołtarzyki procesjonalne oraz inne aparaty. W roku 1897 oddał proboszcz kościół ks[iędzu] Stalewskiemu.
Ks[iądz] Kazimierz Stalewski
Urodzony w 1863 roku, wyświęcony 1886 roku. Dzisiejszy proboszcz w Surażu. Parafją iszczołnska zawiadywał od roku 1897 [43] do marca 1899. Prowadził dalej pracę zaczęta przez swego poprzednika. Ks[iądz] Stalewski przeprowadził malowanie całego kościoła wewnątrz. W marcu zdał parafję ks[iędzu] Wojciechowskiemu.
Ks[iądz] Franciszek Wojciechowski
Przebywał w parafji iszczołnskiej tylko 3 miesiące, od marca do lipca 1899 r[oku].
Ks[iądz] Adam Sawicki
Kandydat Św[iętej] Teologji. Dzisiejszy prałat, archidjakon Kapituły Wileńskiej. Był proboszczem iszczołnskim od roku 1899–1902. Nie szczędząc trudów ukończył ks[iądz] prałat ostatecznie dzieło odnowienia i upiększenia kościoła, pracując osobiście przy malowaniu wnętrza. Skarbiec kościelny wzbogacił się za jego rządów o cenną puszkę srebrną bogato wyzłacaną. W swej pracy duszpasterskiej i oświatowej kładł szczególny nacisk na zachowanie w czystości wśród parafjan języka ojczystego, skażonego przez wrogą mowę.
Ks[iądz] Antoni Paksztis
Objął parafję Iszczołnską w roku 1902. W czasie jego rządów zyskało na wyglądzie tak wnętrze jak i strona zewnętrzna kościoła Iszczołnskiego. Ks[iądz] Paksztis otoczył kościół od frontu nowem porządnem ogrodzeniem na kamiennym fundamencie.
Zasługą ks[iędza] Paksztisa było nabycie dla kościoła dużych organów 7-miogłosowych, które wykonano z artyzmem dostosowując da całości świątyni. Dziełem ks[iędza] Paksztisa jest założenie istniejącego do dziś chóru kościelnego.
Ks[iądz] Jan Gaudziewicz
Przebywał w parafji krótko, bo tylko 1,5 roku do 1909 roku do sierpnia 1911 roku.
Ks[iądz] Kazimierz Paukszto
Przybył do Iszczołny w roku 1911 na miejsce ks[iędza] Gaudziewicza, który wyjechał do Małych Solecznik. Przy kościele wzniósł obok starej drewnianej już chylącej się ku ruinie plebanji nową murowaną, piętrową. Milczący i [44] małomówny pracował bez rozgłosu, ale z pożytkiem. W marcu 1914 roku wyjechał do Lipniszek.
Ks[iądz] Bolesław Janowicz
Urodzony w roku 1869, wyświęcony w roku 1891, objął parafję przed samą wojną światową w marcu 1914 roku. Gdy wojska niemieckie zbliżyli się do granic parafji wyjechał do Rosji w sierpniu 1915 r[oku]. Przez miesiąc blisko parafja iszcołnska była pozbawiona pasterza. W dniu 23 września 1915 roku przybył do Iszczołny obecny proboszcz ks[iądz] Bolesław Krasodomski.
Od roku 1860 wikarjuszy przy kościele Iszczołnskim nie było.
Wiadomości o ludziach zasłużonych pochodzących z parafji
W roku 1863 Jan Siemaszko właściciel majątku Gierniki został działność partyjną, patryjotyczną zesłany. Majątek Gierniki rząd rozparcelował między Litwinów przybyłych z pod Mereczan.
[…] [45]
[1] VU Biblioteka. Rankraśćiu skyrius. F. 4. A. 2855.
[2] VU Biblioteka. Rankraśćiu skyrius. F. 4. A. 2912.
[3] P. K. Kronika parafialna // Homiletyka. 1900. T. 5. S. 627.
[4] x. S. B. O ważności zalożenia i prowadzenia kroniki parafjalnej // Wiadomości Pasterskie: dodatek do Miesięcznika Kościelnego. 1925. Nr. 2. S. 4.
[5] Niewiero F. Historia kościoła parafialnego w Żyrmunach. Lida, 1939. S. 3.
[6] ЦНА НАН Беларусі. Ф. 3С, воп. 2, спр. 1.
[7] Ogłoszenia // Poradnik Społdielni. 1933. Nr. 2. S. 30.
[8] Aftanazy R. Ziemia Lidzka z Romanem Aftanazym. Iszczołno // Ziemia Lidzka. 1998. Nr. 34. S. 41.
[9] Lazutka S., Vilkonite I. [par.] Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522–1530). Vilnius, 1997. P. 229.
[10] Маракоў Л. У. Рэпрэсаваныя каталіцкія духоўныя, кансекраваныя і свецкія асобы Беларусі. 1917–1964. Мінск, 2009. С. 156–157.
[11] Krahel T. Ksiądz Pawel Bekicz // W Służbie Miłosierdzia. 2007. Nr. 6. Zasób elektroniczny. Tryb dostępy https://opoka.org.pl/biblioteka/T/TH/THO/pawel_bekisz.html
[12] Bojarska S. Szkoła zawodowa żeńska w Iszczołnie // Ziemia Lidzka. 1937. Nr. 8. S. 91.
[13] Скапулярый – два звязаныя вяроўкай простакутныя кавалкі тканіны з выявамі святых і нанесенымі на іх малітвамі, якія насіліся ў знак прыняцця асабістага зароку. У міжваеннай Рэчы Паспалітай дзейнічаў міранскі рух, сэнс якога быў у выкананні зарокаў і нашэнні гэтага прадмета пад вопраткай. Як вынік, супольнасці названага руху ў парафіях таксама называліся скапулярыямі.
[14] ЦНА НАН Беларусі. Ф. 3С, воп. 2, спр. 31, арк. 1–1адв.
[15] Рыбак А. Вопісы парафій Лідскага дэканату ў 1784 г. Парафія Ішчалнская // Лідскі Летапісец. 2013. № 61. С. 30.
[16] На палі вынесена пазнака 1496
[17] Слова выпраўлена аўтарам тэксту. Першапачаткова было напісана dnei
[18] Год прастаўлены простым алоўкам
[19] Год прастаўлены простым алоўкам
[20] Аўтар меў на ўвазе не flosenow, а florenow
[21] Простым алоўкам намаляваны сімвалы ў выглядзе стрэл і паўмесяцаў
[22] Выпраўлена аўтарам тэксту. Першапачаткова было напісана ўзятае ў дужкі і закрэсленае czerkwi
[23] Перад 1382 стаіць узятая аўтарам у дужкі (5)
[24] Выпраўлена аўтарам. Перад duży закрэсленае ў дужках da
[25] Маецца на ўвазе жаночая вучэльня, якая была адчынена Марыяй Ляськовіч у 1924 г. і працавала да 1939 г.
[26] Перад członków аўтарам напісана ўзятае ў дужкі (ciu.)
[27] Аўтар меў на ўвазе A. J. Żółkowski, а не Żółtowski – А. Ю. Жулкоўскага, біскупа-суфрагана для беларускіх земляў у 1744–1755 г.
[28] Гэтыя звесткі – легендарныя. Сасновы лес побач са Шчучынскім трактам меў назву “Навіна” ўжо ў апісаннях Лідскага дэканата за 1784 г.
[29] Выпраўлена аўтарам тэксту. Першапачаткова было напісана, закрэслена і ўзята ў дужкі (wiel)
[30] Аўтар тэксту памыліўся. Казімір Францкевіч быў калятарам касцёла ў Ішчальне напрыканцы XVII ст.
[31] У гэтым раздзеле перад прозвішчам кожнага з ксяндзоў пробашчаў простым алоўкам прастаўлены парадкавы нумар
[32] Перад kolatora аўтарам у дужкі ўзята (kolatorki)
[33] Лац. пажараў і аднаўленняў
[34] Імя не вядома. У Рэестры матэрыялаў парафіяльнага архіва ў Ішчальне значыцца тастамент з пазначэннем імя мужа – Jan Chrzanowski
[35] Перыяд кіравання Аўгуста ІІІ Саса 1734–1763 г.
[36] Аўтар меў на ўвазе не Zieńkiewicza, а M. J. Zieńkоwicza (М. Я. Зяньковіча) – віленскага біскупа ў 1730–1762 г.
[37] Лац. ён меў прыгожае жыццё, узорнае, годнае і цэласнае ў вачах грамадства. І праводзіў рупліва душпастырства
[38] Магчыма, аўтар меў на ўвазе Comendam Officiorum (лац.) – выконваючага абавязкі
[39] Так у тэксце
[40] Перад Frąckiewicza змяшчаецца ўзятае ў дужкі (Las). Магчыма, аўтар памылкова хацеў напісаць Laskowicza
[41] Аўтарам першапачаткова напісана іншая дата, узятая ў дужкі – (22)
[42] Лац.: Святая Святых. У дадзеным выпадку на ўвазе маецца алтар
[43] Перад датай 1897 у дужках стаяла лічба (19)
[44] Перад і ў дужках аўтар напісаў (ale)
[45] Далей ідуць маргіналіі, зробленыя, мяркуючы па почырку, двума невядомымі аўтарамі шарыкавай асадкай у 1970–2000-я г.