Гордин А. М. «…А потом забралася до Рыма». Граффито полоцкого странника XII века в Италии. Полоцк, 2023. 79 с.
У аснову невялікага манаграфічнага даследавання расійскі гісторык мастацтва Аляксандр Гордзін паклаў два сюжэты: генезіс легенды пра полацкую святую Параскеву-Пракседу і надпіс, які палачанін Віскоша надрапаў на сцяне кафедральнага сабора ў італьянскім горадзе Лука. Першы з іх мае ўжо даволі вялікую гістарыяграфію. А вось другі толькі апошнім часам з’явіўся ў полі зроку вучоных, і вялікая роля ў гэтым належыць акурат аўтару кнігі.
Надпіс палачаніна ў саборы Святога Марціна ў Луцы быў адкрыты і апублікаваны яшчэ пяцьдзясят гадоў таму. Але італьянская публікацыя была практычна невядомая ў СССР ды і ў постсавецкіх краінах таксама. Дэталёвае вывучэнне помніка пачалося толькі апошнім часам. Аўтар манаграфіі адзначае, што імя Віскоша ўнікальнае і не знаходзіць аналогій у славянскай анамастыцы. Ён звяртае ўвагу таксама на такія асаблівасці надпісу, як замена ч на ц – полоц(янинъ). Гэтая рыса ўжо сустракалася ў аўтографах, якія пакінулі жыхары Полацка, – напрыклад, у шырока вядомым “Воинег писал Журяговиць полоцянин” з кіеўскага Сафійскага сабора, і яна збліжае асаблівасці іх мовы XI–XII стагоддзяў з асаблівасцямі мовы наўгародцаў таго самага перыяду. На падставе палеаграфічных прыкмет, а таксама з улікам таго месца, якое полацкі надпіс займае ў адносінах да іншых надпісаў у саборы, А. Гордзін датаваў яго трэцяй чвэрцю XII ст. Згодна з яго назіраннямі, у склад надпісу ўваходзіць таксама знак трохзуба. Праўда, на здымках, якія змешчаны ў кнізе, гэты знак (“тамга Рагвалодавічаў” – ?) вельмі слаба чытаецца. Аўтар вагаецца ў сваіх ацэнках і не дае канчатковага адказу на пытанне, якое значэнне меў гэты сімвал у надпісе. Сярод іншага, ён указвае і на магчымую сувязь Віскошы з полацкай княскай сям’ёй.
Тут хацелася б выказаць заўвагу адносна імя палачаніна. Нягледзячы на тое, што мы не маем яго славянскіх паралеляў, існуе блізкае па гучанні літоўскае імя Віскантас (Viskantas / Viskontas). Ад яго лёгка ўтвараецца памяншальная форма Віскоша. Няма нічога дзіўнага ў тым, што ў XII ст. прадстаўнікі балцкіх народаў жылі ў Полацку. Добра вядома, што некаторыя балцкія землі знаходзіліся ў той час у залежнасці ад горада над Дзвіной, і гэта стварала ўмовы для перасялення туды іх жыхароў. Апрача таго, акурат у XII ст. балты служылі ў дружынах полацкіх князёў.
Графіта з Італіі займае важнае месца ў кнізе, але большая яе частка прысвечана ўсё ж іншай полацкай тэме – узнікненню і эвалюцыі легенды пра мясцовую каталіцкую святую Параскеву-Пракседу. Абсалютная большасць даследчыкаў адмаўляе гістарычнасць гэтай постаці. Аўтар жа імкнецца давесці адваротнае. Услед за беларускім літаратуразнаўцам Аляксеем Мельнікавым ён схіляецца да меркавання, што Пракседа рэальна існавала, і ў ёй, верагодней за ўсё, трэба бачыць Звеніславу Яўпраксію, стрыечную сястру святой Еўфрасінні Полацкай.
Аўтар жорстка крытыкуе старое і шырока прынятае ў гістарыяграфіі меркаванне, згодна з якім легенда пра Параскеву-Пракседу была прыдумана ў асяроддзі полацкіх манахаў-бернардынаў, чый кляштар заснаваў у гэтым горадзе ў 1498 г. вялікі князь літоўскі Аляксандр. Ён лічыць, што сярод саміх палачан магла хадзіць легенда пра паломніцтва ў Рым адной з полацкіх князёўнаў, якія былі манашкамі ў Спаскім манастыры. Ніякіх доказаў існавання такой легенды ён, вядома ж, не называе. Ды гэта і немагчыма, бо такіх доказаў не існуе. Апеляцыя да таго, што ў тым ці іншым месцы існавала вусная традыцыя памяці або ўшанавання каго-небудзь ці чаго-небудзь, робіцца апошнім часам даволі частым аргументам у даследаваннях. Але гэта вельмі слабы аргумент. Па-першае, вусная традыцыя – амаль што няўлоўная матэрыя, бо яна вельмі рэдка пакідае сляды ў крыніцах. Дапускаць яе існаванне можна, але вось надзейна давесці гэты факт практычна немагчыма. Па-другое, калі нейкая традыцыя і існавала ў народзе на працягу доўгага часу, дык яна, як правіла, грунтавалася на нейкіх пісьмовых або матэрыяльных помніках. Гэта добра відаць на прыкладзе таго самага Полацка. Культ мясцовай святой Еўфрасінні абапіраўся на яе жыціі і помнікі Спаскага манастыра, а трывалая памяць пра мясцовага князя Барыса трымалася, сярод іншага, дзякуючы надпісам на славутых Барысавых камянях.
Згодна з назіраннямі аўтара манаграфіі, новым этапам у развіцці легенды пра Параскеву-Пракседу трэба лічыць XVII–XVIII стагоддзі. Ён быў звязаны з творчасцю каталіцкіх пісьменнікаў, якія дадалі да легенды шэраг новых рысаў. Менавіта яны, у прыватнасці, перанеслі перыяд жыцця яе гераіні з дванаццатага стагоддзя ў трынаццатае.
Увогуле, праца пакідае дваістае ўражанне. Аўтар вельмі грунтоўна падышоў да тэмы і дэталёва разгледзеў пытанні, якія маюць з ёй сувязь. Але адначасова трэба выказаць і шэраг прэтэнзій да яго працы. Не заўсёды зразумелай выглядае яго аргументацыя. Напрыклад, на с. 45 чытаем: “Любое атаясамленне самімі бернардынамі Парасковіі з рымскай мучаніцай Пракседай можна a priori выключыць”. Чаму? Тым больш a priori. Ніякага тлумачэння. Часам падаецца, што даследчык не гатовы зрабіць больш-менш пэўную выснову і пакідае пытанне практычна адкрытым. У тэксце сустракаюцца факталагічныя памылкі. Да іх ліку належыць сцверджанне, нібыта мітрапаліт Іосіф II Солтан быў уніятам (с. 61). На самай справе да уніі далучыўся адзін з яго папярэднікаў – мітрапаліт Іосіф I Балгарыновіч, а Солтан трымаўся праваслаўя.
І, нарэшце, пра найважнейшую рэч – канцэпцыю. Да яе абгрунтавання таксама ёсць прэтэнзіі. Некаторыя з іх ужо былі выказаны вышэй, але ёсць і яшчэ некалькі. Ключавы аўтарскі тэзіс пра рэальнасць існавання Параскевы-Пракседы грунтуецца на некалькіх гіпотэзах, якія выглядаюць вельмі хісткімі. Менавіта такім падаецца дапушчэнне, што гістарычным прататыпам Пракседы была князёўна Звеніслава. На самай справе няма ніякіх доказаў таму, што яе хрысціянскае імя (Яўпраксія) з цягам часу ў народнай памяці трансфармавалася ў імя Параскева (Праскоўя). Зрэшты, гэтая ідэя належыць ужо згаданаму А. Мельнікаву – ад чаго яна, праўда, не робіцца больш пераканаўчай. Такой жа малапраўдападобнай выглядае сувязь паміж паломніцтвам Віскошы ў Луку і падарожжам Параскевы-Пракседы ў Рым. І сам аўтар разумее слабасць такога дапушчэння. Ён прама піша, што “не схільны” бачыць нейкую сувязь паміж гэтымі дзвюма падзеямі. Аднак літаральна на той самай старонцы ён кажа, што, нягледзячы на гэта, такую сувязь “не варта адкідваць a priori” (с. 69). Нягледзячы на тое, што першая частка высновы выглядае скептычна, тым не менш на працягу ўсёй кнігі аўтар так ці іначай падводзіць чытача да думкі, што сувязь паміж двума вандроўкамі ўсё ж існавала. І гэта датычыцца не толькі фактычнага і аналітычнага матэрыялу, які выкладзены ў працы. Калі даследчык сапраўды лічыць, што ніякай сувязі паміж гэтымі двума сюжэтамі не было, дык навошта тады спатрэбілася змяшчаць іх у адной кнізе – прычым ніяк не аддзяліўшы адзін ад другога структурна?
Кніжка Аляксандра Гордзіна вельмі істотна дапаўняе нашы веды пра сярэднявечны і раннемадэрны Полацк. Цяпер мы можам ужо прадметна, на падставе канкрэтных фактаў разважаць пра пілігрымкі тамтэйшых жыхароў да хрысціянскіх святыняў у каталіцкія краіны Заходняй Еўропы. А вось спроба давесці рэальнае існаванне Параскевы-Пракседы аўтару не ўдалася. Як і раней, яе гісторыя застаецца цьмянай легендай.
Мінск
Васіль Варонін