Андрэй Мацук. Войска як інструмент усталявання ўлады Аўгуста ІІІ у ВКЛ у 1733–1735 г.

Пасля смерці 2 лютага 1733 г. караля Аўгуста ІІ Рэч Паспалітая ўвайшла ў перыяд чарговага бескаралеўя. Пра свае прэтэнзіі на карону заявілі адразу некалькі ахвотнікаў, як з мясцовых магнатаў „пястаў», так і з замежных кандыдатаў. Найбольшай падтрымкай карысталіся кандыдатуры былога караля Станіслава Ляшчынскага і сына памерлага манарха саксонскага курфюрста Фрыдэрыка Аўгуста. У ВКЛ найбольшую папулярнасць сярод шляхты, безумоўна, мела кандыдатура „пяста». Слабасць пазіцый Фрыдэрыка Аўгуста была выклікана некалькімі прычынамі. Па-першае, папулярнасцю сярод шляхты кандыдатуры „пяста» і адмоўным стаўленнем да іншаземца. Па-другое, саксонскімі камісарамі былі вызначаны Юзаф Вакербарт Салмур і Вольф Баўдысін, якія слаба арыентаваліся ў сітуацыі ў Рэчы Паспалітай, у тым ліку і ў ВКЛ. Па-трэцяе, у апошнія гады панавання Аўгуста ІІ у грамадска-палітычным жыцці ВКЛ дамінавала анты карал еўская і антысаксонская апазіцыя, якая і цяпер мела перавагу. Па-чацвёртае, імкненне некаторых магнатаў ВКЛ самім атрымаць карону і прыхільнае стаўленне да гэтага Аўстрыі і асабліва Расіі.

Колькасць прыхільнікаў „пяста» толькі павялічвалася, што выключала з будучых кандыдатаў замежнікаў і саксонскага курфюрста. У такой сітуацыі прыхільнікі Фрыдэрыка Аўгуста былі вымушаны хаваць сваю пазіцыю: „Воевода виленский [Казімір Агінскі. — А.М.] и сын его воевода троцкий [Юзаф Агінскі. — А.М.] желают курфюрста саксонского токмо явно говорить о нем не смеют, понеже во всей Литве в инструкциях предложено, чтоб отнюдь не был чужестранный кандидат»[1]. Падобная сітуацыя склалася і ў іншых частках Рэчы Паспалітай. Таму не было нічога дзіўнага, што канвакацыйны сойм скончыўся поўнай перамогай прыхільнікаў кандыдатуры „пяста», на чале якіх быў прымас Тэадор Патоцкі. Яны арганізавалі на сойме канфедэрацыю, якая прыняла пастанову пра абранне каралём „пяста» і каталіка, што фактычна выключала замежных прэтэндэнтаў з ліку кандыдатаў. Гэтая пастанова канфедэрацыі мусіла быць зацверджанай на павятовых перадэлекцыйных сойміках. Пад час канвакацыйнага сойму стала зразумела, што сярод кандыдатаў „пястаў» шанцы на перамогу мае толькі Станіслаў Ляшчынскі. Гэта перацягнула на бок Фрыдэрыка Аўгуста частку магнатаў, якія самі разлічвалі на трон Рэчы Паспалітай, але разумелі, што не могуць быць рэальнымі канкурэнтамі Станіславу Ляшчынскаму.

Перамены ў ВКЛ прынеслі змены на міжнароднай арэне. 16 ліпеня 1733 г. пасля доўгіх перамоваў, якія пачаліся яшчэ ў сакавіку 1733 г., быў падпісаны саюзны трактат паміж Аўстрыяй і Саксоніяй. Адным з галоўных яго пунктаў была дэкларацыя Аўстрыяй падтрымкі Фрыдэрыка Аўгуста як кандыдата на трон Рэчы Паспалітай. Трактат з Аўстрыяй паскорыў перамовы і з Расіяй, якая ўжо 10 ліпеня 1733 г. абяцала сваю падтрымку Фрыдэрыку Аўгусту. Праўда, расійскі ўрад яшчэ вагаўся і нават усур’ёз разглядаў магчымасць падтрымаць каго-небудзь з прыхільных „пястаў», якія ў асноўным паходзілі з магнатэрыі ВКЛ. Толькі 25 жніўня 1733 г., ужо пасля ўваходу расійскіх войскаўу Рэч Паспалітую, быў падпісаны саксонска-расійскі саюзны трактат[2].

Падтрымка Аўстрыі і Расіі значна пашырыла кола саксонскіх прыхільнікаў сярод шляхты і магнатэрыі ВКЛ. У пачатку жніўня 1733 г. саксонскія камісары пераслалі для агітацыі за кандыдатуру Фрыдэрыка Аўгуста дадатковыя сродкі, якія запатрабавалі сабе саксонскія прыхільнікі Мікалай Фаўстын Радзівіл, Міхал Юзаф Сапега і Ігнат Завіша. 3 рэляцый аўстрыйскага пасла Вільчка вядома: Радзівіл заявіў, што прапанаваных яму 3000 дукатаў недастаткова, каб прывесці значную колькасць шляхты, якая была супраць Ляшчынскага, на элекцыйны сойм. У выніку яму выплацілі 10 000 дукатаў (6000 саксонцы, па 2000 расіяне і аўстрыйцы). 30 жніўня 1733 г. расіяне выплацілі Мікалаю Фаўстыну Радзівілу 2000 чырвоных злотых[3]. Нягледзячы на такія фінансавыя выдаткі партыя прыхільнікаў Фрыдэрыка Аўгуста паводзіла сябе малаактыўна, а партыя прыхільнікаў Станіслава Ляшчынскага толькі павялічвалася. Канюшы ВКЛ Міхал Казімір Радзівіл нават заявіў расійскаму прадстаўніку Дарэўскаму, што „почти вся нация объявила себя в пользу Лещинскаго, и ни на кого из друзей нельзя надеяться»[4].

У такой сітуацыі адбыліся павятовыя соймікі, на якіх шляхта павінна была прынесці прысягу акту канфедэрацыі і абраць паслоў на элекцыйны сойм. Большасць соймікаў прысягнула акту канфедэрацыі і выступіла за выключэнне іншаземных кандыдатаў з ліку прэтэндэнтаў на карону. Супраць прынясення такой прысягі выступіў соймік Наваградскага ваяводства. Выступаючы са справаздачай аб канвакацыйным сойме, наваградскі пасол Ян Храптовіч распавёў аб злоўжываннях супраць „вольнага голасу» і прымусу над падляшскім ваяводам Міхалам Юзафам Сапегам і міхалаўскім харужым Марцінам Грабоўскім. У канцы свайго выступлення ён заявіў, што ўзяў акт канфедэрацыі, даверыўшы канчатковае рашэнне прысягаць яму ці не, самой наваградскай шляхце. У выніку наваградская шляхта запатрабавала, каб не было ніякіх абмежаванняў, і прапанавала скасаваць пастанову аб выбары на трон Рэч Паспалітай толькі „пяста». Значны ўплыў на пастановы наваградскага сойміка супраць выбару Станіслава Ляшчынскага зрабілі расійскія прадстаўнікі Юрый Лівен і Францішак Дарэўскі, якія з дапамогай грошай перацягвалі на свой бок мясцовую шляхту[5].

Супраць пастановаў канвакацыйнага сойму выказалася і менская шляхта. Вялікі ўплыў на такую пазіцыю аказаў Ігнат Завіша, сястра якога Барбара была замужам за наваградскім ваяводам Мікалаем Фаўстынам Радзівілам. Як і ягоны швагра, Ігнат Завіша кантактаваў з расійскімі прадстаўнікамі ў ВКЛ Францішкам Дарэўскім і Юрыем Лівенам. Разам са сваімі прыхільнікамі ён далучыўся да наваградскай канфедэрацыі праціўнікаў Станіслава Ляшчынскага[6].

Ваўкавыская шляхта на сваім перадэлекцыйным сойміку прысягнула на вернасць пастановам канфедэрацыі. Потым, аднак, пад уплывам агітацыі наваградскага ваяводы ў большасці перамяніла сваё рашэнне і далучылася да канфедэрацыі Наваградскага ваяводства праціўнікаў Станіслава Ляшчынскага[7].

Такім чынам, у ВКЛ яшчэ пад час перадэлекцыйных павятовых соймікаў з’явілася група саксонскіх прыхільнікаў, якія адмовіліся прынесці прысягу акту канфедэрацыі аб выбары будучым каралём толькі„пяста» і каталіка. Аднак наэлекцыйным сойме яўная перавага была на баку прыхільнікаў Ляшчынскага, які пад імем Станіслава І12 верасня 1733 г. і быў абраны каралём Рэчы Паспалітай. Яшчэ да выбараў 27 жніўня 1733 г. Міхал Вішнявецкі, абразіўшыся на абвінавачванні ў бяздзейнасці супраць расійскіх войскаў, разам з Міхалам Казімірам Радзівілам, Паўлам Сангушкам і часткай магнатаў ды шляхты перайшоў цераз Віслу ў варшаўскае прадмесце Прагу. Па звестках саксонскіх камісараў, супраць выбараў Ляшчынскага выступілі і перабраліся разам з магнатамі на Прагу шляхцічы з Полацкага, Смаленскага, Наваградскага, Мсцсілаўскага і Менскага ваяводстваў[8]. Сярод тых, што пратэставалі супраць Ляшчынскага, не было згоды, і таму яны нават не здолелі адразу стварыць канфедэрацыю. Яны, баючыся атакі прыхільнікаў Ляшчынскага, у ноч з 16 на 17 верасня 1733 г. рушылі насустрач расійскім войскам.

У пачатку кастрычніка разам з расійскім войскамі яны падышлі да Варшавы. Тут каля Грохава і была створана канфедэрацыя. Неабходна заўважыць, што яе стварыла толькі частка прыхільнікаў Фрыдэрыка Аўгуста, іншыя далучыліся да яе пазней. Гэта было выклікана канфліктам сярод праціўнікаў Станіслава Ляшчынскага, многія з якіх, відаць, канчаткова не рашыліся падтрымаць кандыдатуру саксонскага курфюрста Фрыдэрыка Аўгуста і разглядалі магчымасць выбару каралём іншага кандыдата са свайго кола[9]. Толькі пад ціскам расійскага генерала Ласі паміж канфліктуючымі магнатамі ўдалося дасягнуць згоды і 5 кастрычніка 1733 г. абраць на трон Рэчы Паспалітай саксонскага курфюрста Фрыдэрыка Аўгуста пад імем Аўгуста ІІІ.

Польская даследчыца Эва Шклярска справядліва заўважае, што аснову Генеральнай канфедэрацыі складалі некалькі соцень менскіх, наваградскіх і падляшскіх шляхцічаў, якія сабралася на Празе пад час элекцыйнага сойму Рэчы Паспалітай[10]. Звяртае ўвагу тое, што іх большасць прадстаўляла ВКЛ, а дакладней, канфедэрацыю Наваградскага ваяводства. Заслугі наваградскай шляхты былі адзначаны і ў акце Генеральнай канфедэрацыі прыхільнікаў Аўгуста ІІІ. Акт наваградскай канфедэрацыі быў цалкам уключаны ў акт Варшаўскай Генеральнай канфедэрацыі. Пры стварэнні Генеральнай канфедэрацыі акрамя наваградскай і менскай шляхты прысутнічала частка шляхты Ваўкавыскага павета і Мсціслаўскага ваяводства. Такім чынам, пры стварэнні Генеральнай канфедэрацыі прысутнічала наваградская, менская, мсціслаўская і ваўкавыская шляхта.

Станіслаў Ляшчынскі прызначыў генеральным рэгімэнтарам ВКЛ замест Міхала Вішнявецкага Антонія Пацея. У канцы кастрычніка — першай палове лістапада 1733 г. паміж Пацеем і Вішнявецкім разгарнулася барацьба за войска. 8 лістапада 1733 г. Міхал Вішнявецкі выдаў універсал да войска з патрабаваннем прызнаць караля Аўгуста ІІІ і прысягнуць яму[11]. 9 лістапада 1733 г. па загадзе Міхала Вішнявецкага прызначаны віцэ-рэгімэнтар Мікалай Фаўстын Радзівіл пакінуў Варшаву і накіраваўся ў ВКЛ. Уладу Аўгуста ІІІ прызнала частка кавалерыі, гетманскія рэгімэнты і харугвы пярэдняй стражы, але большасць гусарскіх і пяцігорскіх харугваў, некаторыя рэгімэнты пяхоты і драгунаў, а таксама артылерыя, полк пярэдняй каралеўскай стражы і маршалкоўская харугва прынялі бок Станіслава І і перайшлі пад кіраўніцтва Антонія Пацея[12].

Не менш упартай была барацьба паміж прыхільнікамі Станіслава І і Аўгуста ІІІ за шляхту. Яшчэ да свайго прызначэння віцэ-рэгімэнтарам Мікалай Фаўстын Радзівіл 22 лістапада 1733 г. выдаў універсал да Берасцейскага ваяводства, у якім склікаў мясцовую шляхту на соймік у Чарнаўчыцы для складання прысягі на вернасць Аўгусту ІІІ і абмеркавання падаткаў на ўтрыманне дапаможных расійскіх войскаў. За гэта Мікалай Фаўстын Радзівіл абяцаў вывесцірасійцаўз межаў Берасцейскага ваяводства. Акрамя таго, у сваім універсале ён абгрунтоўваў легітымнасць дзейнасці прыхільнікаў Аўгуста ІІІ, абвінавачваў прыхільнікаў Ляшчынскага ў дзейнасці супраць „вольнага голасу» і развязванні ваеннага канфлікту. Падставай свайго універсала называў папярэднія універсалы маршалка Варшаўскай канфедэрацыі Антонія Панінскага і познанскага біскупа Станіслава Гозіюша[13]. Сам Мікалай Фаўстын Радзівіл у лістападзе 1733 г. лічыў, што сур’ёзнай праблемай для агітацыі на карысць Варшаўскай канфедэрацыі ў ВКЛ была адсутнасць друку з інфармацыяй пра яе стварэнне: „складана шляхту да канфедэрацыі схіліць, якой не бачыла і не чытала»[14].

На падставе універсалаў наваградскага ваяводы Мікалая Фаўстына Радзівіла берасцейская шляхта 1 снежня 1733 г. сабраласянасоймікуЧарнаўчыцы.Прычынайвыбарумесца называлася прысутнасць расійскай арміі ў Берасці. Пад дырэктарствам скарбовага пісара ВКЛ Антонія Нарніцкага пасламі на каранацыю соймік абраў берасцейскага гараднічага Фларыяна Грабоўскага і латышэўскага падчашыя ды берасцейскага гродскага рэгента Мацея Збароўскага. Мясцовая шляхта прынесла прысягу на вернасць Аўгусту ІІІ. Прысутныя шляхцічы абавязваліся зрабіць тое ж у берасцейскім гродскім судзе перад берасцейскім гродскім пісарам Паўлам Касцюшкам і берасцейскім гродскім рэгентам Мацеем Збароўскім. Берасцейскае рыцарства прасіла Мікалая Фаўстына Радзівіла вывесці ўсе расійскія войскі з яго ваяводства. Да гэтай жа праблемы звярнулася яно і ў сваёй інструкцыі на каранацыйны сойм, просячы Аўгуста ІІІ вывесці ўсе замежныя войскі з Рэчы Паспалітай. На гэты раз пастанову Берасцейскага ваяводства падпісала ўжо 70 шляхцічаў, але колькасць ураднікаў была нязначнай: лоўчы і падстароста Францішак Хржаноўскі, гродскі пісар Павал Касцюшка і чашнік Юзаф Гарноўскі[15].

Арганізаваны расіянамі соймік не карыстаўся вялікай падтрымкай і, як сцвярджае Марцін Матушэвіч, „шмат ад таго кангрэсу схавалася»[16]. Па інфармацыі непрыхільнага да наваградскага ваяводы „Кур’ера Польскага», Мікалай Фаўстын Радзівіл прымусіў прысягнуць берасцейскую шляхту ў Чарнаўчыцах з дапамогай пагроз, што, маўляў, выкарыстае расійскія войскі супраць нязгодных[17]. Яшчэ больш дакладна напісаў пра метады, якімі расійскія военачальнікі прымушалі прысягаць на вернасць Аўгусту ІІІ, Марцін Матушэвіч: „палкоўнік Кандэраў, узяўшы тарыф з берасцейскага грода, правіянт вызначыў і з таго ж тарыфу меўшы звесткі аб імёнах шляхецкіх, па выдадзеным універсале, што таго хто не прысягнуў на вернасць каралю, як непрыяцеля трактаваць будуць, прысягі ў Берасці прымаў. Паехаў і мой бацька да Берасця і прысягнуць мусіў»[18].

Па ініцыятыве троцкага ваяводы Юзафа Агінскага 15 снежня 1733 г. сабралася на свой соймік і шляхта Гарадзенскага павета. На ім пад дырэкцыяй Юзафа Агінскага пасламі на каранацыйны сойм былі абраны ленгоўскі староста Міхал Валовіч і гарадзенскі скарбнік Юзаф Тыміньскі. Інструкцыя паслам утрымлівала пункты пра абавязковае зацвярджэнне Аўгустам ІІІ „пактаў канвентаў», вывад пасля каранацыі расійскіх і саксонскіх войскаў. Шмат месца аддавалася рэкамендацыям на ўрады. Акрамя ваяводскіх і павятовых ураднікаў свае подпісы пад інструкцыяй паставіў 121 шляхціч[19].

У той жа час Мікалаю Фаўстыну Радзівілу ўдалося склікаць і соймік Ваўкавыскага павета. На ім мясцовая шляхта прысягнула Аўгусту ІІІ і далучылася да Варшаўскай канфедэрацыі[20]. Ужо 14 снежня 1733 г. на соймік сабралася слонімская шляхта. Соймік быў скліканы на падставе універсалаў маршалка Варшаўскай канфедэрацыі Антонія Панінскага і наваградскага ваяводы Мікалая Фаўстына Радзівіла. Па невядомых прычынах пасяджэнні сойміка былі працягнуты да 23 снежня 1733 г., калі ў прысутнасці наваградскага ваяводы мясцовая шляхта і прысягнула Аўгусту ІІІ. Шляхта, якая не прысутнічала на сойміку, павінна была прынесці прысягу перад слонімскім гродскім суддзёй Казімірам Тавяньскім на працягу двух тыдняў пасля сойміка. Дырэктарам сойміка быў абраны слонімскі пісарэвіч Казімір Валовіч. Пасламі на каранацыйны сойм сталі крэўскі стараста Міхал Слізень і слонімскі харужы Марцін Палубінскі. Мясцовая шляхта прасіла Мікалая Фаўстына Радзівіла, каб той пастараўся наконт хутчэйшага вываду з межаў павета расійскіх войскаў, тлумачыўшы гэта тым, што ў іх прысутнасці няма патрэбы, бо мясцовая шляхта прызнала ўладу Аўгуста ІІІ. З слонімскіх ураднікаў соймікавую пастанову падпісалі войскі і падстароста Андрэй Булгак, харужы Марцін Палубінскі, гродскі суддзя Казімір Тавяньскі, падчашы Ян Багдановіч, канюшы Антоні Жабка, абозны Дамінік Лукашэвіч, крайчы Гедэон Пшэцлаўскі, а таксама 147 шляхцічаў[21]. У той жа час інструкцыю паслам падпісала нашмат менш шляхты (33 чалавекі), сярод якіх, праўда, былі ўсе мясцовыя ўраднікі, якія паставілі свой подпіс пад пастановай (у т. л. прысутныя на сойміку Мікалай Фаўстын Радзівіл і Удальрык Радзівіл). У сваёй інструкцыі мясцовая шляхта патрабавала зацвярджэння Аўгустам ІІІ пактаў канвентаў, вываду расійскіх войскаў і пераносу раздачы ўрадаў гетманаў да прымірэнчага сойму. Больш за тое, слонімская шляхта рэкамендавала на ўрад вялікага гетмана ВКЛ кандыдатуру Міхала Вішнявецкага, а на палявога гетмана ВКЛ — Мікалая Фаўстына Радзівіла[22].

Наколькі добраахвотнай былі прысягі берасцейскай, гарадзенскай, ваўкавыскай і слонімскай шляхты Аўгусту ІІІ, красамоўна сведчыць факт, што ўжо 15 студзеня 1734 г. частка прысутных на слонімскім сойміку шляхцічаў выдала маніфест супраць гэтага сойміка. Яны сцвярджалі, што былі прымушаныя склікаць соймік і прызнаць уладу Аўгуста ІІІ, скардзіліся на шкоды, якія рабілі расійскія войскі ў павеце. Пад расійскай пагрозай прымусова прыносілася прысяга Аўгусту ІІІ. Супраць такіх дзеянняўмясцовая шляхта прыняла свой маніфест і заявіла, што саксонскі электар — чужаземец, які „гвалтам» абраны на трон. На падставе гэтага шляхта, якая падпісала маніфест, адмаўлялася ад сваёй прысягі. Дакумент быў падпісаны 41 шляхцічам. Сярод іх былі як дырэктар ранейшага „снежаньскага» сойміка Казімір Валовіч, так і паслы на каранацыю Аўгуста ІІІ крэўскі староста Міхал Слізень і слонімскі харужы Марцін Палубінскі. Акрамя таго, маніфест падпісалі наступныя мясцовыя ўраднікі: гродскі суддзя Казімір Тавяньскі, падчашы Ян Багдановіч, канюшы Антоні Жабка, крайчы Гедэон Пшэцлаўскі[23].

Як бачна, кола прыхільнікаў Аўгуста ІІІ пашыралася пераважна пад націскам расійскіх войскаў. Расійская царыца Ганна Іаанаўна яшчэ 5 кастрычніка 1733 г. выдала ўказ генералу Ласі, які ў асноўным тычыўся становішча ў ВКЛ. Ён быў выдадзены „по полученным вашим доношениям от 14 сентября и по пунктом от региментаря князя Вишневецкаго, к вам присланным, разсудили Мы за потребно с ген.-майором Измайловым еще корпус Нашего войска к жмудским границам, а для занятия Витебска и Быхова из Смоленска один полк и один батальон инфантерии и рославльской шквадрон отправить»[24].

2 лістапада 1733 г. каля Янішак увайшоў у ВКЛ і корпус генерала Льва Ізмайлава (3586 жаўнераў), прызначанага камандуючым расійскімі вайскамі ў Вялікім Княстве. 18 лістапада 1733 г. да яго далучылася 2508 жаўнераў маёра Цяцерына[25]. Такім чынам, корпус Ізмайлава налічваў 6094 жаўнераў. Ужо 16 лістапада 1733 г. Ізмайлаў выдаўуніверсал да шляхты ВКЛ з патрабаваннем прызнаць Аўгуста ІІІ каралём Рэчы Паспалітай. Генерал наіўна лічыў, што шляхта пачне пакідаць аддзелы прыхільнікаў Станіслава І, калі даведаецца пра выбары каралём саксонскага курфюрста Фрыдэрыка Аўгуста[26]. 19 лістапада 1733 г. войскі Ізмайлава рушылі з Янішак на поўдзень. Ужо 30 лістапада яны знаходзіліся ў Кейданах, дзе затрымаліся да 13 снежня 1733 г.[27]. Корпус Ізмайлава павінен быў размясціцца каля Вільні. У Курляндыі і Жамойці сітуацыю павінен быў кантраляваць корпус генерал-маёра Людольфа Бісмарка, які складаўся з 1 пяхотнага і 2 кірасірскіх палкоў і налічваў 8996 жаўнераў[28].

Адразу пасля ўваходу расійскіх войскаў пад кіраўніцтвам Ізмайлава на Жамойць мясцовы харужы Антоні Горскі абяцаў прыхільнае стаўленне жамойцкай шляхты і абяцаў, што тая згодна з жаданнем царыцы будзе „спакойна ў сваіх дамах сядзець». У сваю чаргу Ізмайлаў паабяцаў за гэта не размяшчаць расійскіх войскаў у Жамойці. Аднак ужо ў сярэдзіне снежня 1733 г. расійскія войскі Бісмарка насуперак словам Ізмайлава сталі размяшчацца ў Жамойці[29]. У канцы студзеня — пачатку лютага 1734 г. тут пачаўся хуткі рост сілы прыхільнікаў Станіслава І: „поляки так ныне умножились, что разделясь по нескольку тысяч в разных местах стоят и принуждают сильно всех на конь садиться, а именно несколько тысяч в близости Бауска, а другая около места называемого Линков, в местечке же Рошейне [Расены. —А.М.] около 3 т.[ысяч] находится, где намерились собрать сейм; на команду же мою выписаннаго провианта и фуража привозить всячески не допускают, а мне утвержденных постов никакими меры уменьшить отважиться невозможно, но токмо всегда денно и нощно с оными нахожусь в ружье, и ежели таким образом несколько времени еще продолжится, то уже принужден бы был против онаго неприятеля что газирдовать, ежелибы более людей у меня было, дабы не претерпять стоящим в команде моей в провианте и фураже крайней нужды, ибо здешныя места особливо весьма за потребно пахоту в довольной безопасности содержать, а разставленные при прусских границах посты снять опасаюсь же для того, что в нынешнее время коммуникация весьма потребна»[30]. Бісмарк лічыў свае сілы недастатковымі і патрабаваў тэрмінова даслаць у свой корпус 500 драгунаў. Другой праблемай Бісмарка было тое, што прыхільнікі Ляшчынскага перарэзалі камунікацыю яго з корпусам Ізмайлава[31].

Соймікі склікаліся не толькі па ініцыятыве магнатаў і шляхты, прыхільнай да Аўгуста ІІІ. Расійскі генерал-маёр Ізмайлаў разумеў неабходнасць склікання соймікаў, на якіх шляхта павінна была прысягнуць Аўгусту ІІІ і ўхваліць падаткі на ўтрыманне расійскіх войскаў. У канцы 1733 г. Ізмайлаў накіраваў свае лісты з просьбай аб скліканні соймікаў да жамойцкіх ураднікаў, аднак атрымаў адмоўны адказ ад жамойцкага земскага суддзі Віктара Шыкіера, які патлумачыў немагчымасць склікання соймікаў законамі Рэчы Паспалітай. У адпаведнасці з імі, склікаць кангрэсы і з’езды мог толькі кароль, а ўраднікам рабіць гэта забаранялася. На гэтай падставе Шыкіер ад свайго імя і ад імя жамойцкага падсудка Францішка Нагурскага і эйрагольскага старосты Пятра Бялевіча адмаўляўся склікаць соймікі[32]. У далейшым практыка склікання расійскімі генераламі соймікаў станавілася звычайнай з’явай. Са слоў самога ж Ізмайлава, ён сваімі універсаламі склікаў віленскі, смаленскі і старадубскі соймікі[33].

Камандзір войска прыхільнікаў Аўгуста ІІІ Мікалай Фаўстын Радзівіл на чале 3000 войска ВКЛ і 2000 расійскіх жаўнераў у канцы 1733 г. накіраваўся ў Слонімскі павет. Рух войскаў Пацея з-пад Міра вымусіў Радзівіла 20 студзеня 1734 г. пакінуць Слуцк і спешна рухацца на злучэнне з расійскімі войскамі Ізмайлава, які ішоў праз Салечнікі да Ліды. Войскі Пацея атрымалі перамогу над атрадам у некалькі соцень расійскіх казакоў і амаль акружылі ў Беліцы атрад Мікалая Фаўстына Радзівіла[34]. Радзівілу ўдалося пазбегнуць сутыкнення з харугвамі Пацея і канфедэратамі Ашмянскага павета: „з усім сваім канвоем і без аніводнай паразы і атакі прайшоў са сваёй дывізіяй паміж іх партыяў і далей у павет Ашмянскі памаршаваў»[35]. У выніку наваградскаму ваяводу ўдалося злучыцца з Ізмайлавым пад Жырмунамі[36].

Ізмайлаў імкнуўся перашкодзіць аб’яднанню войскаў Пацея з канфедэратамі Ашмянскага павета, але ўсе яго спробы скончыліся няўдачай: „его Потея достигнуть не могли, понеже часть его войска под командаю региментаря Пашковского промеж налево. А он проведав о нашем приближении направо скорым маршом стороное прошли и соединясь с ошмянским поветом как шляхтичами так и мужиками. Оной Потей и войском к Вилне пошли, чего ради мы соединясь с князем Радивилом принуждены были ошмянской повет оставить и за ним иттить»[37].

Аб’яднанае войска прыхільнікаў Станіслава І вырашыла бараніць сталіцу ад сілаў Ізмайлава і Мікалая Фаўстына Радзівіла. 30 студзеня 1734 г. пад Вільняй адбылася бітва. Сілы праціўнікаў Ізмайлаў ацэньваў у 9-10 тыс. чалавек, а яго корпус складаўся з 6 тыс. жаўнераў, але было яшчэ 3-тысячнае войска ВКЛ, з якім прыйшлі і 2 тыс. расійскай дапамогі[38]. Такім чынам, можна казаць аб пэўнай колькаснай раўнавазе.

У пачатку бітвы прыхільнікам Ляшчынскага пад кіраўніцтвам палявога стражніка ВКЛ Марціна Пашкоўскага ўдалося нанесці значныя страты расійскай кавалерыі. Аднак у вырашальны момант бітвы Пашкоўскі не дачакаўся дапамогі ад рэферэндара ВКЛ Дамініка Валовіча, і Ізмайлаву ўдалося з-за няўзгодненых дзеянняў прыхільнікаў Станіслава І атрымаць цяжкую перамогу, але ў расійскіх войскаў нават не засталося сілаў, каб пераследаваць іх[39].

Уваходу Ізмайлава ў Вільню перашкодзілі патрабаванні яго саюзнікаў Мікалая Фаўстына Радзівіла, яго жонкі Барбары і аршанскага гродскага пісара Францішка Падбярэзскага: „И хотя намерение мое было того часу в город войтить, токмо по прошению князя и княгини Радзивиллов и господина Подберезкого, дабы при вступлении через озлобление солдат и казаков, невинное посацкие людей кровопролития и разорение города не учинило б остановился я с полками на предместья где и ночевал, и запретил чтоб никто не дерзал в город войтить, однако ж казаки ночью ворвались в город и соборную церковь и ещё два кляштора, також много домов обывательских разграбили, которых преступителей, а имяно семь человек повесить, а сорок три человека кнутами бить приказал, и ныне манифест сочиняю, что сие преступление чрез дерзновение учинено без ведома моего»[40]. Потым Ізмайлаў даў больш падрабязную карціну ўчыненых сталіцы шкодаў: „что же касается до разорения церквей, кляшторов и многих домов в Вильне, в том Бога и всех офицеров команды моей во свидетельство беру, что эксцессия и между варварами неслыхана, ибо не токмо в церквях разорение сделано, сосуды и прочие церковныя утворы разграблены, гробы князей литовских в склепах от несколько лет лежащия разбиты и тела из гробов выбросаны, ксензы ободраны до последней рубашки, из которых и два убиты. Но и невинная женского полу некоторыя побиты насмерть. От чего люди той ночи из города по лесам разбежались и многие в лесах от стужи померли, и ежелиб я сию по заслугам их малую экзекуцию не учинил, тоб не токмо их никак воздержать и унять не возможно было, но и весь кредит в здешней земле войска Вашего императорского величества потерян был, который и так через такия продерзныя поступки немало поврежден. А сия экзекуция учинена с совету князя Радивила и подполковника Ливена»[41].

На працягу студзеня — лютага 1734 г. сітуацыя ў Княстве змянілася не на карысць прыхільнікаў Аўгуста ІІІ. Да руху ў абарону Станіслава І далучаліся ўсё новыя і новыя паветы. Уражанне ад хуткага стварэння канфедэрацый прыхільнікаў Станіслава Ляшчынскага нават вымусіла ў сярэдзіне лютага 1734 г. Францішку Уршулю Радзівіл заявіць, што „ў цэлай Літве ніводнага не маеш пратэктара інтарэсаў Найяснейшага караля Яго Мосьці Аўгуста»[42]. Мікалай Фаўстын Радзівіл трывожыўся за настроі ў Наваградскім ваяводстве і беспаспяхова высылаў да яго свае універсалы, каб перашкодзіць стварэнню канфедэрацыі прыхільнікаў Ляшчынскага[43]. Яны не дапамаглі, і наваградская шляхта таксама далучылася да прыхільнікаў Станіслава І. Ян Храптовіч, яшчэ нядаўна адзін з галоўных праціўнікаў кандыдатуры Ляшчынскага, быў прызначаны паслом ад канфедэрацыі Наваградскага ваяводства да Марціна Агінскага і Антонія Пацея. Ён дзякаваў ім за стварэнне канфедэрацыі ў абарону выбару Станіслава І і абяцаў, што мясцовая шляхта будзе змагацца за яго да „апошняй кроплі крыві»[44]. Стварэнне павятовых канфедэрацый прыхільнікамі Ляшчынскага прыводзіла да нервовага стаўлення расійскіх войскаў і войскаў прыхільнікаў Аўгуста ІІІ да любых з’ездаў шляхты. Даходзіла да кур’ёзных сітуацый. Так, нейкая „польская дывізія» ў лютым 1734 г., вяртаючыся ад Боўска да Швабішак, арыштавала Отта Гротуза і Генрыха Цадроўскага, якія былі спецыяльна дасланы расійскім генерал-маёрам Бісмаркам да жамойцкай шляхты. Больш за тое, былі арыштаваны упіцкі падстароста Страшэвіч, плугнянскі староста Якуб Карп, інфлянцкі гараднічы Заш, харужы Ламбсдорф[45], якія прысутнічалі пры чытанні універсала Бісмарка.

Свае асаблівасці мела сітуацыя на ўсходзе ВКЛ. 12 лістапада 1733 г. каля мястэчка Якавічы мяжу Рэчы Паспалітай перайшоў корпус палкоўніка князя Юрыя Рапніна, які складаўся з трох пяхотных батальёнаў (1670 жаўнераў)[46]. Якавічы, са слоў Рапніна, належалі рагачоўскаму старасту Пацею, а ў заставе іх трымаў віцебскі падкаморы Казімір Саковіч, які адразу прыбыў да расійскіх войскаў і заявіў аб поўнай падтрымцы Аўгуста ІІІ і Варшаўскай канфедэрацыі[47]. Ужо 18 лістапада са сваімі дэкларацыямі падтрымкі Аўгуста ІІІ і Варшаўскай канфедэрацыі да Рапніна прыбылі „шляхетства витебского воеводства а именно стольник, писар гроцки Богомолец, городничи Лускина, писарь земски Гурка, судья гроцки Жаба». Тады ж Рапнін з задавальненнем паведамляў, што „противной партии и хоронгв неслышно и в оном городе замешания никакого ныне не имеется»[48]. Юрый Рапнін меркаваў размясціцца ў Віцебску, а другую частку свайго корпуса пад кіраўніцтвам смаленскага прэм’ер-маёра Аленіна накіраваў да Быхава. Рапніну быў дадзены загад, знаходзячыся ў Віцебску, „смотреть и разведывать навкрепко о состоянии всех тамошних обывателей особливо о шляхетстве»[49]. 25 лістапада 1733 г. Рапнін даведаўся ад віцебскага гараднічага Юзафа Лускіны, што на элекцыйным сойме ад Віцебскага ваяводства прысутнічалі і выбіралі каралём Станіслава Ляшчынскага віцебскі гродскі суддзя Антоні Жаба, віцебскі земскі пісар Казімір Гурко, віцебскі стольнік і віцебскі гродскі пісар Павал Багамолец. Той жа Лускіна паведаміў, што яны нават атрымалі „од Станислава Лещинского денги для набирания харугв»[50].

Прысутнасць у Віцебску войскаў Рапніна перашкаджала стварыць канфедэрацыю прыхільнікам Станіслава І і садзейнічала прыхільнікам Аўгуста ІІІ. Віцебскі падкаморы Казімір Саковіч выдаў універсал на скліканне сойміка на 25 студзеня 1733 г. без папярэдняга універсала маршалка Генеральнай канфедэрацыі Антонія Панінскага. Саковіч сцвярджаў, што універсал Панінскага не дайшоў і соймік быў скліканы на падставе універсала генерала Ізмайлава ад 30 снежня 1733 г.[51], які прыйшоў 11 студзеня 1734 г. У гэтым універсале Ізмайлаў сцвярджаў, што Панінскі сярод іншых выдаў і універсал на скліканне віцебскага сойміка для выбару паслоў на каранацыйны сойм, але з-за злачынцаў той не дайшоў да Віцебска. Ён адзначаў, што універсал на паўторны соймік ужо не паспеюць дачакацца, бо застаецца мала часу да скліканага каранацыйнага сойму. Менавіта таму Ізмайлаў рэкамендаваў шляхце Віцебскага ваяводства з’ехацца на звычайнае месца на соймік і абраць паслоў на каранацыю[52].

У выніку соймік адбыўся паводле жаданняў расійскіх военачальнікаў: „сего января 14 дня сеймик при Витебске был и в Витебском воеводстве генеральную конфедерацию варшавскую приняли о законном избрании Его королевскаго Величества польскаго Августа ІІІ и о содержании и защищении Его королевского величества в верности присягу учинили и поклялись как шляхетство, так и мещане и послов на коронацию до Кракова отправили»[53].

Выконваючы загад сачыць за віцебскай шляхтай, Рапнін склаў спіс асобаў, якія мелі ўладанні ў Віцебскім ваяводстве, але не прысутнічалі на сойміку і не прысягнулі Аўгусту ІІІ. Як вынікае са спіса, яго аўтар сцвярджаў, што на віцебскім сойміку адсутнічалі толькі некаторыя вядомыя магнаты, такія, як Чартарыйскія і Пацеі, ды шляхцічы, якія хварэлі ці звычайна бывалі на сойміку ў іншых паветах і ваяводствах (у асноўным у Полацкім і Менскім ваяводствах)[54].

Рапніну не ўдалося цалкам узяць пад кантроль сітуацыю на ўсходзе ВКЛ з-за прысутнасці тут значных сілаў прыхільнікаў Станіслава І на чале з аршанскім грод скім старостам Аляксандрам Юзафовічам. Менавіта таму не было ўпэўненасці ў сваёй моцы нават у даволі шматлікіх прыхільнікаў Аўгуста ІІІ у Мсціслаўскім ваяводстве, і іх лідэр Аляксандр Валовіч прасіў расіян да сойміка (21. ХІІ. 1733) даслаць войска, каб не даць „станіслаўцам» перашкодзіць правядзенню сойміка[55]. Са слоў Валовіча, такія спробы прадпрымаліся пад час правядзення сойміка, але абарона расійскіх войскаў на чале з капітанам Талстым забяспечыла спакойнае правядзенне сойміка і прынясенне прысягі Аўгусту ІІІ[56]. У выніку на сойміку мясцовая шляхта далучылася да Варшаўскай канфедэрацыі, абраўшы маршалкам Аляксандра Валовіча. Былі абраны і паслы да расійскай царыцы[57]. Надалей, па звестках Ігната Лапацінскага, у Мсціслаўскім ваяводстве знаходзілася 4 тыс. расійскіх жаўнераў пад кіраўніцтвам нейкага Кураша. У выніку „шляхта прысягаць мусіла перад старастам Валовічам пры прысутным Курашы»[58].

Сам Рапнін лічыў свае сілы недастатковымі і прасіў расійскі ўрад дадаць войска. У адказ на яго просьбу да Рапніна са Смаленска быў накіраваны санкт-пецярбургскі батальён, замест якога з Масквы ў Смаленск выслалі вяцкі батальён[59]. Юзафовіч зацягваў час, пачаўшы перамовы з Рапніным аб прызнанні Аўгуста ІІІ „сего декабря 8 дня вышепоказанный Оршанскаго повету староста и полковник Иезофович писал ко мне из Орши, чрез нарочно-посланнаго, в котором объявляет себя и целый повет Оршанский склонными ко услугам Ея И. В-ва и с великой эстимациею Ея И. В-ва указы готовы полнить всем поветом»[60]. Такія перамовы давалі магчымасць прыхільнікам Ляшчынскага аб’яднаць свае сілы. Праўда, Рапнін не надта давяраў імкненню Юзафовіча прызнаць Аўгуста ІІІ: „на которое его письмо писано к нему от меня, чтоб виделся со мною в Витебске, однако же не утверждаюсь на том его письме, сего же декабря 11 дня командировал в Оршу капитана Шмакова и 150 человек солдат и Рославльского эскадрона драгун 30 человек с надлежащим числом обер и унтер-офицеров, для подлиннаго разведывания о собрании противных партий и хорунг и ужели у показаннаго Иезофовича и у прочих, о которых доносил прежде сего в Кабинет Ея И. В-ва явятся в собрании оныя хорунги, то по силе данной мне инструкции, приказал оных прекращать, и сначала разганять и буде же будут противиться, с такими поступать неприятельски»[61].

Зусім у іншай танальнасці вытрымана рэляцыя Рапніна ад 14 лютага 1734 г., у якой той скардзіцца, што ў Полацкім ваяводстве замяшальніцтва і мясцовая шляхта не хоча далучацца да Варшаўскай канфедэрацыі. Падобная сітуацыя назіралася ў Аршанскім і Ашмянскім паветах[62]. У выніку Рапнін даслаў расійскі аддзел у Аршанскі павет для знішчэння руху ў падтрымку Станіслава І і прывядзення мясцовай шляхты да прысягі на вернасць Аўгусту ІІІ[63]. Гэта прынесла поспех, і 10 лютага 1734 г. Рапнін з задавальненнем напісаў у сваёй рэляцыі, што аршанскія шляхцічы ў колькасці 204 асобы на грамнічным сойміку 28 студзеня „конфедерации варшавской приступили и верности его королевскому величеству Августу ІІІ». Мясцовая шляхта нават абрала паслоў да Аўгуста ІІІ і расійскай царыцы Ганны Іаанаўны[64].

Пасля паспяховага рэйду ў Аршанскі павет, атрымаўшы ў падмогу санкт-пецярбургскі батальён, Рапнін вырашыў накіравацца ў Полацкае ваяводства.[65] Каля вёскі Туроўля батальён сутыкнуўся з войскам канфедэрацыі прыхільнікаў Ляшчынскага, якое, па падліках Рапніна, налічвала без уліку шляхты 6400 чалавек. Яны не прынялі бітвы і ў выніку перамоваў пагадзіліся распусціць свае харугвы[66]. Полацкая шляхта выслала да расійскай царыцы мемарыял за подпісам канфедэрацкага маршалка Пакаша з просьбай абараніць яе ад злоўжыванняў расійскіх жаўнераў, а таксама каб яе не прымушалі да прыняцця любой прысягі[67]. Такім чынам, Рапніну ўдалося значна паменшыць колькасць прыхільнікаў Ляшчынскага, якія былі вымушаны адысці ад Полацка. У той жа час ён не змог правесці соймік для прысягі шляхты на вернасць Аўгусту ІІІ.

Прыкладна такая ж сітуацыя склалася і ў Аршанскім павеце. З адыходам Рапніна тут зноўактывізаваліся прыхільнікі Станіслава І пад кіраўніцтвам Юзафовіча. У выніку 23 сакавіка 1734 г. Рапнін вырашыўзноўнакіраваццаўАршанскі павет, каб знішчыць атрады прыхільнікаў Ляшчынскага. Такое рашэнне падтрымала царыца Ганна Іаанаўна, але яна патрабавала, каб ён пакінуў моцны гарнізон у Віцебску для абароны ваяводства перад магчымым рухам прыхільнікаў Станіслава І. Гэтая экспедыцыя Рапніна зноў скончылася ўдала. Прыхільнікі Станіслава І адступалі пры набліжэнні расійскіх войскаў. У нешматлікіх сутычках перамога заставалася за расіянамі, якім удалося нават захапіць у палон ротмістра Лярскага. У прысутнасці расійскіх жаўнераў аршанская шляхта зноў прысягула Аўгусту ІІІ. Прыхільнікі Ляшчынскага пад кіраўніцтвам Юзафовіча былі вымушаны адступіць ад Оршы і накіраваліся да Быхава. Расійскі кантынгент прем’ер-маёра Аленіна не мог супрацьстаяць Юзафовічу і прасіў дапамогі ў Рапніна[68]. Той адчуваў недахоп сілаў для кантролю над сітуацыяй, бо прыхільнікі Станіслава І хутка перамяшчаліся па ўсходу ВКЛ, нападалі на малыя расійскія аддзелы, не жадаючы ўступаць у бітву з асноўнымі фармаваннямі Рапніна. Паўзгадненні з расійскім урадам Рапнін падрыхтаваўся да шырокамаштабнага наступу. З гэтай мэтай у чарговы раз збіраўся ўзмацніць свой корпус за кошт ротаў вяцкага батальёна, які стаяўу Смаленску. Супраць выступіў смаленскі віцэ-губернатар Казлоўскі, які адмовіўся выконваць загад з-за недахопу жаўнераў для смаленскага гарнізона. Кабінет міністраў, аднак, настаяў на выкананні свайго папярэдняга загаду аб перасылцы ротаў вяцкага батальёна. Гэтай затрымкай Казлоўскага з перасылкай дапамогі Рапнін тлумачыў спазненне наступу яго корпуса. Аддзел пад кіраўніцтвам маёра Арлова толькі 6 красавіка 1734 г. быў накіраваны ў Оршу, Шклоў, Горкі „и в прочие места»[69].

Такім чынам, Рапніну ўжо ў лютым 1734 г. удалося арганізаваць прызнанне каралём Аўгуста ІІІ віцебскім, аршанскім і мсціслаўскім соймікамі. Прычым у Віцебскім ваяводстве прысутнасць Рапніна мела вырашальнае значэнне, бо віцебская шляхта не толькі прысягнула Аўгусту ІІІ, але, у адрозненне ад усіх паветаў і ваяводстваў ВКЛ, тут так і не была створана канфедэрацыя ў падтрымку Станіслава І. У Мсціслаўскім ваяводстве падтрымка расійскіх войскаў канчаткова схіліла шалі на бок прыхільнікаў Валовічаў, якія падтрымалі Аўгуста ІІІ. Аднак дзейнасць Рапніна была такой паспяховай не паўсюль, а ў выпадку з аршанскім соймікам мы можам казаць, што ён быў арганізаваны толькі для справаздачы расійскаму ўраду. Значная большасць шляхты Аршанскага павета выказалася ў падтрымку Станіслава І, а канфедэрацыя прыхільнікаў Аўгуста ІІІ так сябе нічым і не праявіла.

Як гаварылася вышэй, у студзені — лютым 1734 г. стратэгічную перавагу атрымалі прыхільнікі Станіслава І. Перамяніць сітуацыю магло толькі павелічэнне сілаў іх праціўнікаў і дапаможных расійскіх аддзелаў. Ужо вясной 1734 г. у ВКЛ дзейнічалі расійскія фармаванні агульнай колькасцю каля 17-19 тыс. жаўнераў без уліку гусараў і казакоў. Прычым супраць прыхільнікаў Ляшчынскага дзейнічаў корпус пад кіраўніцтвам генерал-маёра Льва Ізмайлава, які ўтвараўся з драгунскага палка і трох палкоў пяхоты, што агулам складала каля 5-6 тыс. жаўнераў. У Курляндыі і на поўначы ВКЛ размясціўся корпус генерал-маёра Людольфа Бісмарка, які складаўся з 3 кірасірскіх палкоў і 4 палкоў пяхоты (каля 8-9 тыс. жаўнераў). У Полацкім і Віцебскім ваяводствах дзейнічаў корпус палкоўніка Юрыя Рапніна, які складаўся з драгунскага швадрона, 2 палкоў і батальёна пяхоты (каля 4 тысяч жаўнераў)[70]. Такім чынам, калі ў лістападзе 1733 г. у ВКЛ было 16 680 расійскіх жаўнераў, то вясною 1734 г. —17-19 тыс., што значна пераўзыходзіла сілы прыхільнікаў Станіслава І.

Зразумела, што перавага расійскага войска была не толькі ў колькасці, але і ў якасці, бо расійскаму рэгулярнаму войску супрацьстаялі ў асноўным аддзелы нерэгулярных павятовых канфедэрацый. Ужо ў пачатку красавіка 1734 г. Бісмарк пісаў, што сітуацыя ў Жамойці супакоілася. На сойміку былі абраны два паслы да Аўгуста ІІІ — бужскі падстолі Людвік Сянецкі і Станіслаў Каліноўскі. У сваёй інструкцыі тамтэйшая шляхта прасіла супакоіць хваляванні ў ВКЛ і тэрмінова склікаць сойм Рэчы Паспалітай[71], абяцаючы выставіць дзве харугвы ў падтрымку Аўгуста ІІІ[72].

Корпус Ізмайлава тым часам пашыраў свае ўплывы ў Віленскім ваяводстве. 19 красавіка 1734 г. Ізмайлаў паведаміў, што атрымаў загад царыцы аб захопе Вільні і правядзенні рэасумпцыі Трыбунала ВКЛ і гатовы яго выканаць. Адначасова расійскі ўрад станоўча адрэагаваў на просьбу Ізмайлава аб колькасным павелічэнні яго корпуса. 30 красавіка корпус Ізмайлава выступіў з Каварска ў накірунку Вільні. Войскі прыхільнікаў Станіслава І былі вымушаны адступіць і накіраваліся ў Ашмянскі павет. У пачатку траўня 1734 г. да Вільні наблізіўся і корпус Бісмарка, які, са слоў самога Бісмарка, каля сталіцы ВКЛ разбіў атрад прыхільнікаў Ляшчынскага ў 700 чалавек. Загінула каля 250 чалавек і ўсё кіраўніцтва аддзела[73].

Другая частка войска ВКЛ і расійскі дапаможны корпус агульнай колькасцю 4000 жаўнераў і 5 гарматаў пад кіраўніцтвам Міхала Вішнявецкага 22 красавіка 1734 г. выйшлі з Берасця і праз Кляшчэлі, Заблудаў, Васількаў, Саколку 10 траўня 1734 г. дасягнулі Горадні. Пасля далучэння расійскага гарнізона Горадні (тысяча жаўнераў і 6 тысяч казакоў) войскі пад кіраўніцтвам Вішнявецкага рушылі да Коўна на злучэнне з войскамі Ізмайлава і Мікалая Фаўстына Радзівіла. Тыя, па падліках Томаша Цясельскага, налічвалі каля 11 тыс. жаўнераў. У канцы траўня 1734 г. войскі Вішнявецкага стаялі пад Бальберышкамі, а Ізмайлава і Радзівіла на іншым беразе Нёмана пад Пунямі. 24-26 чэрвеня 1734 г. атрад Вішнявецкага пераправіўся цераз Нёман і разам з войскамі Ізмайлава пачаў наступ на войскі Пацея ў накірунку Ліды[74]. Аднак у канцы чэрвеня 1734 г. Ізмайлаў атрымаў загад царыцы ад 13 чэрвеня 1734 г. ісці з усімі войскамі да Гданьска, куды і рушыў 29 чэрвеня 1734 г. Ганна Іаанаўна прасіла Ізмайлава пастарацца пераканаць ісці разам Вішнявецкага. У выпад ку калі гэта не ўдасца, то расійская царыца настойвала, каб Вішнявецкі далучыўся ці знаходзіўся ў непасрэднай блізасці ад корпуса Бісмарка. Вішнявецкі і Радзівіл добра разумелі, што адыход корпуса Ізмайлава ў Карону пераменіць сітуацыю ў Княстве. Менавіта таму яны не толькі самі засталіся ў Княстве, але і настойліва ўгаворвалі Ізмайлава застацца са сваім корпусам у ВКЛ[75]. Той, аднак, рушыў да Гданьска. Прыхільнікі Аўгуста ІІІ былі вымушаны ісці не ў „наступленне, але абарону да Жамойці»[76]. І толькі 14 ліпеня 1734 г. пад Горадняй Ізмайлаў атрымаў звесткі ад генерал-фельдмаршала Мініха аб капітуляцыі 2 ліпеня 1734 г. Гданьска. Неабходнасці ў прысутнасці Ізмайлава пад Гданьскам не было, і новы загад Мініха пакідаў корпус Ізмайлава ў ВКЛ[77].

Знаходжанне расійскіх войскаў і атрадаў прыхільнікаў Аўгуста ІІІ ў Жамойці і Троцкім ваяводстве давала магчымасць далучаць мясцовую шляхту да Варшаўскай канфедэрацыі. 7 чэрвеня 1734 г. генерал-маёр расійскіх войскаў Людольф Бісмарк у Мітаве выдаў універсал да шляхты Упіцкага павета на скліканне сойміка для прысягі Аўгусту ІІІ на 30 чэрвеня 1734 г. Падставай выдачы універсала Бісмарк называў маніфестацыю упіцкай шляхты аб тым, што ім не дайшлі універсалы Мікалая Фаўстына Радзівіла на скліканне сойміка[78]. Далучалася да Варшаўскай канфедэрацыі і троцкая шляхта. Прыхільнікі Аўгуста ІІІ у Троцкім ваяводстве ў сваёй соймікавай пастанове ад 10 чэрвеня 1734 г. асаблівую ўвагу звярнулі на дзейнасць варожай канфедэрацыі прыхільнікаў Станіслава Ляшчынскага. Саксонскія прыхільнікі абвінавачвалі „ляшчыншчыкаў» у тым, што яны без згоды соймікаў стварылі псеўдаканфедэрацыю, якая не мела права збіраць падаткі, але збірала іх. Прыхільнікі Аўгуста ІІІ на сваім сойміку ліквідавалі ўсе пастановы „Віленскага спіса» і прапаноўвалі змагацца са „свавольнымі купамі».[79] У канцы чэрвеня — пачатку ліпеня 1734 г. зноў далучылася да Варшаўскай канфедэрацыі жамойцкая шляхта[80].

Прыхільнікі Станіслава І пасля капітуляцыі Гданьска бачылі бесперспектыўнасць змагання з пераважнымі войскамі расіян і прыхільнікаў Аўгуста ІІІ, і ўжніўні 1734 г. нават Пацей схіляўся да прызнання каралём Аўгуста ІІІ і звярнуўся з такой прапановай да Мікалая Фаўстына Радзівіла[81]. Перамовы, аднак, былі перарваны, бо Пацей на чале сваёй кавалерыі рушыўда прускай мяжы на падставе памылковых звестак, што Станіслаў Ляшчынскі мяркуе з Караляўца прыбыць у Рэч Паспалітую і таму патрабуюцца войскі для яго абароны. Кіраўніцтва над войскам (каля 4 тысяч жаўнераў) Антоні Пацей перадаў свайму брату, падчашыю ВКЛ Аляксандру Пацею. Той рушыў са Слоніма ў бок Берасця, дзе аб’яднаўся з атрадамі мясцовых прыхільнікаў Станіслава І. Недалёка ад Пружанаў ён даведаўся аб набліжэнні корпуса расійскіх войскаў пад кіраўніцтвам Ізмайлава і войскаў ВКЛ пад кіраўніцтвам Вішнявецкага. Па падліках Міхала Казіміра Радзівіла, аб’яднаны корпус войскаў Вішнявецкага і Ізмайлава складаў 15 тысяч жаўнераў, а па больш рэальных падліках польскага даследчыка Т. Цясельскага — каля 4,5-5 тысячы пяхоты і драгунаў, a таксама літоўскай, татарскай конніцы і 400 казакоў[82]. У любым выпадку войскі Вішнявецкага і Ізмайлава мелі значную перавагу, бо супрацьстаялі ім у сваёй большасці нерэгулярныя атрады павятовых выправаў. У такой складанай сітуацыі войска прыхільнікаў Ляшчынскага пакінуў Аляксандр Пацей, які перадаў кіраўніцтва над войскам чашніку ВКЛ Юзафу Шчыту. Прыхільнікі Станіслава І не мелі шанцаў пазбегнуць бітвы. Са слоў Міхала Казіміра Радзівіла, прыхільнікі Аўгуста ІІІ не хацелі бітвы з прыхільнікамі Ляшчынскага, але апошнія не пагаджаліся капітуляваць[83]. Шчыт вырашыў абараняцца пад Сяльцом ва ўмацаваным абозе, які з трох бакоў акружалі натуральныя перашкоды: багна і рака Ясельда. Бітва адбылася 19 жніўня 1734 г. Расійскія войскі з дапамогай артылерыі і атакі пяхоты з флангу, якая пераправілася цераз раку Ясельду, уварваліся ва ўмацаваны абоз. Прыхільнікі Станіслава І кінуліся на ўцёкі. Расійскія войскі захапілі шмат палонных, артылерыю і абоз[84].

Пасля перамогі войскі прыхільнікаў Аўгуста ІІІ і каля тысячы расіян праз Ружаны адышлі пад Слонім. Там на ваеннай нарадзе 1 верасня 1734 г. было вырашана, што асноўныя сілы пакінуць Княства і рушаць у Карону. У ВКЛ заставаліся толькі расійскі гарнізон у Слоніме і войска ВКЛ у Слуцку (3 рэгімэнты). Злучыўшыся з расійскімі войскамі Ізмайлава, войскі ВКЛ рушылі на Заблудаў. І толькі 24 кастрычніка 1734 г. Ізмайлаў і Вішнявецкі начале чатырохтысячнага войска рушылі ў ВКЛ. Пад Высокім дайшло да бітвы з двухтысячным аддзелам „станіслаўцаў» на чале з Юзафам Тышкевічам, які адступіў, пабачыўшы колькасную перавагу непрыяцеляў. Войскі „станіслаўцаў» пачалі хуткі адыход на поўдзень, але пад Крывой Вярбой былі вымушаны прыпыніцца для абароны Генеральнага з’езда канфедэрацыі прыхільнікаў Ляшчынскага пад Дзікавам. Дагнаўшы іх пад Камянцом, прыхільнікі Аўгуста ІІІ і расіяне захапілі абоз і рушылі на ўсход. Войскі „станіслаўцаў», ухіліўшыся ад пагоні, вярнуліся ў Берасце[85]. 11 лістапада 1734 г. расійскі ўрад загадаў генералу Ласі праз Берасце і Луцк ісці на Падолле. Прычым Ласі павінен быў паказваць, што збіраецца атакаваць Пацея пад Берасцем і ўвогуле пераследаваць яго да поўнага разгрому. Сам Ласі мусіў таемна паведаміць Ізмайлаву аб сапраўдных сваіх планах і прасіць заблакаваць Пацею магчымае адступленне ад Берасця ўглыб Княства. Акрамя таго, Ласі павінен быў перадаць Ізмайлаву загад аб руху яго корпуса праз Слуцк на Ўкраіну да Белай Царквы[86].

Ba ўзгоднены план давялося ўносіць змены з-за актыўнасці прыхільнікаў Станіслава І у Ашмянскім павеце. Тут дзейнічалі аддзелы пад кіраўніцтвам ашмянскага харужага Крыштафа Сулістроўскага, лідскага харужага Лукаша Александровіча і палкоўніка Менскага ваяводства Лявона Валадковіча[87]. У выніку яшчэ ў пачатку 1735 г. прыхільнікі Ляшчынскага мелі перавагу ў Віленскім, Менскім ваяводствах і Ашмянскім, Пінскім паветах. Гэта вымусіла ў канцы 1734 — пачатку 1735 г. расійскага генерал-маёра Ізмайлава павярнуць назад у ВКЛ, каб супакоіць гэтыя тэрыторыі. Каб акружыць прыхільнікаў Станіслава І у Ашмянскім павеце, туды з усходу збіраўся рушыць са сваім корпусам палкоўнік Рапнін[88]. Адсутнасць расійскіх войскаў і атрадаў прыхільнікаў Аўгуста ІІІ у паўночна-заходняй частцы ВКЛ давала магчымасць прыхільнікам Ляшчынскага ўтрымліваць кантроль над Вільняй (пяхота, рэгімэнт драгунаў і харугвы конніцы на чале з пісарам ВКЛ Юзафам Брастоўскім). Ізмайлаў і Мікалай Фаўстын Радзівіл вырашылі заняць Вільню. Для ўзмацнення залогі Вільні з лагера прыхільнікаў Ляшчынскага з-пад Бельска быў дасланы атрад кавалерыі на чале з палявым стражнікам ВКЛ Марцінам Пашкоўскім. Узмацнілі залогу Вільні і атрад на чале з рэферэндарам ВКЛ Дамінікам Валовічам, які складаўся з 6-харугвай гусарыі, рэгімэнта драгунаў палявой булавы на чале з палкоўнікам Путкамерам, швадронам на чале з паручнікам Барнабам Кржыўкоўскім, швадрона на чале з паручнікам Бітаўтам і двухсот чалавек кавалерыі пярэдняй стражы войска ВКЛ на чале з палкоўнікам Юзафам Сасноўскім. Войскі прыхільнікаў Аўгуста ІІІ і расійскі аддзел колькасцю 500 кірасіраў, 200 драгунаў і каля 4 тыс. пяхоты паспрабавалі ўвайсці ў Вільню, але перашкодзіла гэтаму атака прыхільнікаў Ляшчынскага. Яны, спусціўшыся з гары каля касцёла св. Стэфана, атакавалі кірасіраў і прымусілі іх адступіць, што перашкодзіла страляць пяхоце, якая баялася параніць сваіх жа кірасіраў. У выніку аб’яднанае войска прыхільнікаў Аўгуста ІІІ і расіян страціла забітымі каля двухсот жаўнераў і было вымушана адступіць[89].

Вясной — летам 1734 г. расійскі корпус Рапніна замацаваў перавагу прыхільнікаў Аўгуста ІІІ і на ўсходзе ВКЛ. Па падліках Тадэвуша Агінскага, Рапнін меў у Віцебску каля 3 тыс. войска. Дапамагалі яму аддзелы Ларскага і Адама Кроера. Апошні, па падліках Агінскага, меў 100 чалавек конніцы і каля 600 пяхоты[90]. 5 траўня 1734 г. Рапнін паведаміў аб паспяховай аперацыі свайго корпуса ў Полацкім ваяводстве, аб перамозе над прыхільнікамі Станіслава І і нават аб захопе ў палон цэлай харугвы. 16 траўня 1734 г. на загад царыцы Рапнін зноў выступіў у паход на Оршу для змагання з прыхільнікамі Станіслава І. Не дайшоўшы туды, ён выслаў у Оршу і Шклоў аддзелы секунд-маёраў Арлова і князя Пуцяціна, якія сутыкнуліся з войскамі прыхільнікаў Ляшчынскага пад кіраўніцтвам Агінскага і Юзафовіча на пераправе цераз раку Друць, дзе і разгарнулася бітва, у ходзе якой войскі Станіслава І вырашылі за лепшае адступіць[91].

Дзейнасць корпуса Рапніна дазваляла пашыраць уладу Аўгуста ІІІ на новыя тэрыторыі. Соймік Аршанскага павета на падставе універсала аршанскага падсудка Астравуха быў скліканы на 16 чэрвеня 1734 г. Юзафовіч пагражаў шляхце: „калі хтосьці рашыўся б быць прытомны акту таму ці якім спосабам быў радай і дапамогай як непрыяцеля Бацькаўшчыны будзе пастаўлены перад суд Генеральнай Канфедэрацыі ВКЛ будуць на смерць караны і ўладанні будуць канфіскаваны»[92]. Але прыхільнікі Аўгуста ІІІ у Аршанскім павеце не спужаліся пагроз Юзафовіча, сабраліся на свой соймік, прынялі прысягу і выслалі сваіх паслоў да расійскай царыцы Ганны Іаанаўны[93].

Пералом у барацьбе паміж Юзафовічам і Рапніным адбыўся толькі напрыканцы чэрвеня 1734 г. Расійскі атрад пад кіраўніцтвам маёра Арлова і атрад прыхільнікаў Аўгуста ІІІ пад кіраўніцтвам ротмістра Кроера перамог у некалькіх сутычках атрады Юзафовіча і захапіў шмат палонных. Менавіта тады ў Оршу прыбыла значная колькасць мясцовых шляхцічаў, якія прысягнулі Аўгусту ІІІ. Канчаткова шалі схіліліся на бок Аўгуста ІІІ у сярэдзіне жніўня 1734 г., калі за ракою „Беразою»[94] Рапнін разбіў асноўныя сілы Юзафовіча і прымусіў рэшткі атрадаў прыхільнікаў Станіслава І адступіць з Аршанскага павета[95]. Такім чынам, пры дапамозе корпуса Рапніна ўлада Аўгуста ІІІ была прызнана амаль усёй шляхтай усходніх ваяводстваў ВКЛ і 1 верасня 1734 г. Рапнін паведамляў, што сітуацыя ў Віцебскім, Мсціслаўскім ваяводствах і Аршанскім павеце складваецца „благополучно и противных собраний нигде неимеетца, такожде и полоцкое воеводства усмирено, токмо онного воеводства шляхетства малая часть присягала в верности Августу ІІІ»[96]. Мала што змянілася і да канца кастрычніка, бо 30 кастрычніка Рапнін зноў паўтараў аб спакоі на гэтай тэрыторыі Княства, але зноў канстатаваў малую колькасць тых, хто прысягнуў Аўгусту ІІІ сярод полацкай шляхты[97]. Трэба было нешта рабіць, і Рапнін у сярэдзіне кастрычніка 1734 г. накіраваўся ў Полацкае ваяводства. Па шляху ён напісаў полацкаму гродскаму пісару Антонію Сяляве і полацкаму земскаму пісару Базылю Рыпіньскаму, каб шляхта ваяводства сабралася ў Полацку і Аўгусту ІІІ „в верности присягу чинила»[98].

У выніку 2 снежня 1734 г. на падставе універсалаў маршалка Варшаўскай канфедэрацыі Антонія Панінскага адбыўся соймік Полацкага ваяводства, на якім мясцовая шляхта прысягнула Аўгусту ІІІ. Гэты універсал быў перададзены полацкаму харужаму Аляксандру Корсаку ад расійскага пал коўніка Рапніна. Корсак склікаў соймік на 2 снежня 1734 г. Дырэктарам сойміка быў полацкі харужы Аляксандр Корсак. На сойміку пасламі да расійскай царыцы Ганны Іаанаўны і Аўгуста ІІІ былі абраны інфлянцкі войскі Людвік Шантыр і інфлянцкі скарбнікЯн Гізберт. Соймікавыя пастановы з мясцовых ураднікаў падпісалі: харужы Аляксандр Корсак, падсудак Антоні Сялява, земскі пісар Базыль Рыпіньскі, скарбнік Казімір Буйніцкі, крайчы Раман Лянкевіч, лоўчы Ян Война і будаўнічы Францішак Рыпіньскі. Акрамя іх пастанову полацкага сойміка падпісала яшчэ 112 шляхцічаў[99].

Рапнін ужо не быў у Полацкім ваяводстве пад час правядзення сойміка, бо па загадзе Ізмайлава ад 19 лістапада 1734 г. рушыў у Менскае ваяводства. Па шляху ён выслаў спецыяльны аддзел з 200 жаўнераў і 100 казакоў да Слуцка, заняцце якога было ўзгоднена з нясвіжскімі Радзівіламі. Тыя спецыяльна ўпусцілі расійскі гарнізон у Слуцк, каб перашкодзіць магчымаму нападу войскаў прыхільнікаў Ляшчынскага на гэты горад[100].

Крыху раней (20 лістапада 1734 г.) на свой соймік сабралася мсціслаўская шляхта. На ім былі прыняты рашэнні накіраваць паслоў да расійскага палкоўніка Юрыя Рапніна, расійскага брыгадзіра і віцэ-губернатара Смаленска Шэпелева і маёра Аленіна. Паслом да Рапніна і Шэпелева быў вызначаны мсціслаўскі падстароста і ўгішскі староста Крыштаф Валовіч, які павінен быў на падставе акта абароны расійскай царыцы Ганны Іаанаўны для Мсціслаўскага ваяводства прасіць не патрабаваць выплаты правіянту расійскім войскам, прасіць у Шэпелева абароны ад нападу смаленскай шляхты. Адначасова да маёра Аленіна ў Быхаў быў накіраваны паслом вількамірскі скарбнік Юры Тамашэвіч, які на падставе ўсё таго ж акта абароны Ганны Іаанаўны павінен быў не толькі прасіць не выдаваць правіянт расійскаму войску, але і вярнуць ужо ўзяты правіянт расійскім атрадам з Магілёва[101].

Пра канчатковую перавагу шаляў на бок прыхільнікаў Аўгуста ІІІ сведчыла тое, што з канца 1734 г. шляхта многіх ваяводстваў з цэнтра і захаду ВКЛ пачала далучацца да Варшаўскай канфедэрацыі і накіроўваць сваіх паслоў да Міхала Вішнявецкага, Міхала Казіміра Радзівіла, Мікалая Фаўстына Радзівіла і расійскага генерал-лейтэнанта Льва Ізмайлава[102].

У выніку Ізмайлаў у канцы лютага 1735 г. даносіў аб поўным выгнані атрадаў прыхільнікаў Станіслава І з Троцкага і Віленскага ваяводстваў „их поветов ошмянского и ковенского». Існавала яшчэ пагроза якой-небудзь „дыверсіі» з боку прыхільнікаў Ляшчынскага, і Ізмайлаў для кантролю над захадам ВКЛ размясціў свае атрады ў асноўных гарадах: у Горадні — Пермскі пяхотны полк, Наваградку — Сібірскі полк, Слоніме — Кексгольмскі полк, Троках і Троцкім ваяводстве — драгунскі Нарвскі полк, Вільні — пяхотны Неўскі полк. У сталіцы ВКЛ збіраўся размясціцца і сам Ізмайлаў і быць там да канца красавіка 1735 г., каб правесці рэасумпцыю Трыбунала ВКЛ. Акрамя таго, Ізмайлаў паслаў моцныя сілы на дапамогу генералу Ласі і генерал-маёру Бісмарку, якія мусілі перашкодзіць прыхільнікам Ляшчынскага дзейнічаць не толькі ў Гарадзенскім і Ваўкавыскім паветах, але і ў Берасцейскім ваяводстве[103]. Па шляху ў Вільню Ізмайлаў разбіў аддзел „станіслаўцаў» пад кіраўніцтвам Яна Адахоўскага, якога нават узяў у палон. Паланілі таксама ротмістра і 45 жаўнераў, а каля 30 жаўнераў загінула[104].

Расійскія перамогі прывялі і да перамены настрояў шляхты цэнтральных тэрыторый ВКЛ. Сабраўшыся 10 сакавіка 1735 г. на рэляцыйным сойміку, менская шляхта заявіла, што, не меўшы ніводнага скліканага сойміка пасля элекцыйнага сойму 1733 г., паддалася „публічнай нібыта згодзе» і на сваім грамнічным сойміку ў 1734 г. услед за„іншымі паветамі і ваяводствамі» далучылася да Генеральнай канфедэрацыі ў абарону Станіслава Ляшчынскага, а цяпер „адступіўшы ўсіх спіскаў і канфедэрацый у мінулым годзе чыненых элекцыю Найяснейшага караля Ягамосць Аўгуста ІІІ за адзіную слушную прызнаем»[105]. Пастанову сойміка разам з дырэктарам гайнаўскім старостам Міхалам Валадковічам падпісала 37 шляхцічаў. Сярод іх былі амаль усе прадстаўнікі мясцовай эліты: войскі Францішак Валадковіч, падстароста Бенедыкт Карніцкі, скарбнік і гродскі суддзя Стэфан Быкоўскі, гродскі пісар Тэафіл Жыжэмскі, мечнік Юры Паморскі, лоўчы Антоні Карніцкі і інфлянцкі кашталяніч Антоні Пшаздзецкі[106]. Яшчэ раней пад час грамнічнага сойміка менская шляхта абрала дэпутатамі на Трыбунал ВКЛ свайго чашніка Антонія Ратыньскага і інфлянцкага крайчага Яна Філіповіча. Ужо на тым сойміку былі абраны паслы да Мікалая Фаўстына Радзівіла, Міхала Казіміра Радзівіла і расійскага генерал-лейтэнанта Льва Ізмайлава[107].

Асноўныя сілы Станіслава І пад кіраўніцтвам Пацея ў студзені 1735 г. з Берасця праз Наваградак накіраваліся да Радашкавіч, а адтуль да Вільні, якую абышлі з поўдня і рушылі да Пуняў. Увесь час іх пераследавалі аддзелы Міхала Казіміра Радзівіла і Льва Ізмайлава, якія аб’ядналі свае сілы пад Бутрыманцамі і 14 лютага 1735 г. перайшлі Нёман каля Пунь. Пацей адступіў перад перасяжнымі сіламі Ізмайлава і Радзівіла да Кальварыі, а потым да Сідра і Ліпска, дзе аб’яднаўся з атрадамі Міхала Патоцкага, якія прыбылі з Валыні. Адтуль аб’яднаныя сілы Пацея і Патоцкага праз Аўгустоўскую пушчу пайшлі пад Сейн. Тут былі нагнаны расійскім аддзелам маёра Азямблоўскага колькасцю 700 жаўнераў[108]. 10 красавіка 1735 г. пад Бортнікамі адбылася бітва войскаў Пацея з расійскімі сіламі Азямблоўскага. Пацею ўдалося адбіць першую атаку праціўніка, дзякуючы „мужнасці некалькіх швадронаў, асабліва першага пад камандай Ягамосць Пана Пашкоўскага». Па яўна перабольшанай інфармацыі Пацея, у гэтай сутычцы загінула каля 200 расійскіх жаўнераў. Войскі ВКЛ перайшлі ў наступ, але не так удала, бо не мелі „пяхоты і чужаземнай кавалерыі», а расійскія войскі і так вымушаны былі адступіць[109]. Нягледзячы на перамогу, Пацей інфармаваў, што з усіх бакоў аточаны расійскімі войскамі[110]. У выніку сілы Пацея праз Прусію адступілі да Варміі. Частка войска спрабавала праз Прусію прарвацца на Жамойць, але, акружаная, была вымушана здацца. Войска прыхільнікаў Станіслава І пачало рассыпацца. У канцы траўня 1735 г. Ізмайлаў даносіў, што больш за тысячу афіцэраў і жаўнераў з атрадаў прыхільнікаў Станіслава І прыбыло да яго і маёра фон Бірона і прысягнула Аўгусту ІІІ. У выніку 30 траўня 1735 г. уладу Аўгуста ІІІ прызналі 1221 жаўнер[111].

Нечакана ў прыхільнікаў Аўгуста ІІІ і расіян узніклі праблемы ва ўсходніх ваяводствах ВКЛ. Туды ў канцы 1734 г. Антоні Пацей накіраваў атрад пржавальскага старосты Тадэвуша Агінскага для атрымання падаткаў на войска. З’яўленне аддзела Агінскага ўзварушыла прыхільнікаў Ляшчынскага на гэтай тэрыторыі. У выніку канфедэрацыі ў абарону Ляшчынскага былі створаны нават у Мсціслаўскім ваяводстве[112]. Там напужаныя прыхільнікі Аўгуста ІІІ папрасілі дапамогі ў расійскіх войскаў для правядзення свайго сойміка: „поляки идут на Русь и уже-де на сей стороне Минска обретаются и подъезды их бывают около Шклова и Орши, и требовал оный староста [Крыштаф Валовіч], чтоб для защищения их сеймиков прислать к нему из Смоленска людей, 500 человек, с двумя или четырьмя пушками»[113].

Некалькі месяцаў Агінскі ўдала пазбягаў бітваў з мацнейшымі сіламі расіян і прыхільнікаў Аўгуста ІІІ. Толькі ў красавіку 1735 г. пад Крычавам перасяжныя сілы праціўніка прымусілі яго пачаць адступленне на Шклоў. Па дарозе Агінскі паспрабаваў захапіць Оршу, але расійская залога была большай, чым здавалася, і лёгка адбіла атаку Агінскага. Больш за тое, расійскі атрад вахмістра Рагаўцова нанёс паразу „станіслаўцам», і тыя вымушаны былі хутка адступаць праз Чарэю, Дзісну аж да Глыбокага. Там яны ледзь не трапілі ў атачэнне: Мікалай Фаўстын Радзівіл на чале сваёй дывізіі набліжаўся ад Ушач, другая дывізія ішла ад Чарэі, трэцяя — ад Дзісны, князь Друцкі рушыў з боку Ігумена, а оберлейтэнант Лівен з Вільні накіраваў двухтысячны аддзел татараўі пінскі рэгімэнт у 200-300 жаўнераў. У выніку з баямі Агінскаму ўдалося адступіць да Докшыц. Там ён быў акружаны і зноў разбіты расійскімі войскамі. Агінскі адышоў да Дольцаў, дзе зноў былі нагнаны і разбіты войскамі прыхільнікаў Аўгуста ІІІ. Рэшткі фармаванняў Агінскага праз Лепель і Барысаў (дзе пераправіліся цераз Бярэзіну) адступілі да Бабруйска. Расійскі аддзел, які знаходзіўся ў Менскім ваяводстве, пачаў свой наступ на атрад Агінскага, і той вымушаны быў рушыць да Петрыкава, дзе пераправіўся праз Прыпяць, каб пайсці на Валынь. Аднак расіяне (5 тыс.) перашкодзілі ажыццявіць гэты намер. У выніку Агінскі распусціў свой атрад, а сам накіраваўся ў Каралявец[114]. Так у ВКЛ скончыў існаванне апошні значны кантынгент прыхільнікаў Станіслава Ляшчынскага, і перамога поўнасцю аказалася на баку прыхільнікаў Аўгуста ІІІ і іх расійскіх саюзнікаў.

Такім чынам, можна зрабіць наступныя высновы. З самага пачатку рух саксонскіх прыхільнікаў у ВКЛ быў малалікім і фактычна абмяжоўваўся коламі наваградскага ваяводы Мікалая Фаўстына Радзівіла, мечніка ВКЛ Ігната Завішы і іх кліентамі. Дзякуючы Радзівілу і Завішу шляхта Наваградскага і Менскага ваяводстваў, Ваўкавыскага павета стала асновай Варшаўскай канфедэрацыі, якая 5 кастрычніка 1733 г. пад імем Аўгуста ІІІ абрала каралём саксонскага курфюрста Фрыдэрыка Аўгуста. Далейшае пашырэнне колькасці прыхільнікаў Аўгуста ІІІ адбывалася ў асноўным праз пагрозы аддзелаў Мікалая Фаўстына Радзівіла, Юзафа Агінскага і расійскіх военачальнікаў: Ізмайлава, Бісмарка і Рапніна. У выніку да канца 1733 г. прысягу на вернасць Аўгусту ІІІ прынесла шляхта Гарадзенскага, Ваўкавыскага, Слонімскага паветаў і Берасцейскага ваяводства. Вяртанне ў ВКЛ войскаў Антонія Пацея і хуткае стварэнне павятовых канфедэрацый у абарону Станіслава І прывялі амаль да поўнага знішчэння руху прыхільнікаў Аўгуста ІІІ. Толькі на ўсходзе ВКЛ у канцы зімы — пачатку вясны 1734 г. яны ўмацавалі свае пазіцыі пры падтрымцы расійскага корпуса Рапніна. Прысягу на вернасць Аўгусту ІІІ прынеслі канфедэрацыі Віцебскага і Мсціслаўскага ваяводстваў і Аршанскага павета. Праўда, у Аршанскім павеце канфедэрацыя існавала толькі ў прысутнасці войскаў Рапніна. Дамінавалі ў павеце прыхільнікі Ляшчынскага на чале з аршанскім гродскім старостам Аляксандрам Юзафовічам. Вясной 1734 г. у ВКЛ сканцэнтравалася прыкладна 19 тыс. расійскага войска, што і колькасна, і асабліва якасна пераўзыходзіла сілы прыхільнікаў Станіслава І. Нягледзячы на гэта, аддзелам „ляшчыншчыкаў» удавалася пазбягаць бітвы з асноўнымі сіламі расіян і наносіць значныя шкоды сваімі нечаканымі нападамі. Выправам „ляшчыншчыкаў» удавалася далучаць усё новыя і новыя паветы да канфедэрацыі ў абарону выбара Станіслава І. У такой сітуацыі нават пры падтрымцы расійскіх войскаў рух прыхільнікаў Аўгуста ІІІ не меў шанцаў атрымаць перавагу ў ВКЛ. Толькі капітуляцыя Гданьска (2 ліпеня 1734 г.), павелічэнне колькасці расійскіх войскаў і ix поспехі ў бітвах з прыхільнікамі Станіслава І (бітва пад Сяльцом і іншыя) летам 1734 г. канчаткова схілілі шалі на карысць прыхільнікаў Аўгуста ІІІ. Але змаганне яшчэ працягвалася, і толькі ў канцы 1734 г. — пачатку 1735 г. прыхільнікі Станіслава І сталі складаць зброю і прызнаваць уладу Аўгуста ІІІ.

---

[1] Герье B. Борьба за польский престол в 1733 году. Москва, 1862. Доп. С.138.
[2] Dygdała J. Dylematy austriackiej polityki wobec Rzeczypospolitej podczas bezkrólewia 1733 roku // Acta Universitatis Nicolai Copernici. Historia. nr XXVIII. 1993.S. 111,113.
[3] Dygdała J. Saskie próby infiltracji środowisk szlacheckich podczas bezkrólewia 1733roku // Kwartalnik Historyczny. R.CX. 2003. Z. 4. S. 65; Kantecki K. Stronnictwo saskie w Polsce roku 1733: kilka rysów do charakterystyki ludzi i czasu // Niwa. 1877.R.6.T. 11. S. 857.
[4] Герье B. Борьба за польский престол… C. 392.
[5] Національна бібліотека України імені В.І. Вернадскького. Інститут рукопису(далей НБУВ. ІР). Ф. 1. № 6066. Л. 5,41,44. Падрабязней: Macuk A. Szlachta wojewуdztwa nowogródzkiego wobec elekcji Stanisława Leszczyńskiego i Augusta III w 1733 r. // Przegląd Historyczny. 2005. Z. 1. S. 40-60.
[6] Burba D. Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė pasiuntinių viekla Abiejų Tautų Respublikos Seimuose 1733—1736 m. politinio-karinio konflikto metu // Parlamento studijos. 2006. T. 6. P. 18-19.
[7] Герье B. Борьба за польский престол… C. 393.
[8] Dygdała J. Saskie próby infiltracji środowisk szlacheckich podczas bezkrуlewia 1733 roku // Kwartalnik Historyczny. R.CX. 2003. Z. 4. S. 61.
[9] Падрабязней: Dygdała J. Urażone magnackie ambicje czy racja stanu? U źródeł opozycji wobec kandydatury Stanisława Leszczyńskiego w bezkrólewiu 1733 roku // Spory o Państwo w dobie nowożytnej. Między racją stanu a partykularyzmem. Łódź, 2007. S. 188-199; Sliesoriūnas F. Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė 1733-1736 metų tarpuvaldžiu// Lietuvos Valstybė XII-XVIII a. Vilnius, 1997. S. 375-376; Sliesoriūnas F. Georgo von Lieweno misija Lietuvoje 1733 m. pavasarį. Rusijos bandymas iškelti jai priimtino „Piasto» kandidatūrą į Lenkijos ir Lietuvos valdovo sostą priešpaskutinio tarpuvaldžio metu // Istorijos Akiračiai. Vilnius, 2004. S. 289-306; Macuk A. Magnaci WKL i alternatywna Stanisławowi Leszczyńskiemu kandydatura „piasta» w 1733 [у друку].
[10] Szklarska E. Od centrum ku peryferiom. Konfederacja warszawska jako narzędzie legitymizacji władzy Augusta III // Dwór a kraj. Między centrum a peryferiami władzy. Kraków, 2003. S. 509.
[11] Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией (далей АВАК). Т. 4.Вильна, 1870. С. 485-486.
[12] Ciesielski T. Litwini wobec elekcji Stanisława Leszczyńskiego [у друку].
[13] АВАК. Т. 4. С. 487-488.
[14] Lisek A. Postawa Radziwiłłów w okresie przedostatniego bezkrólewia i w poerwszych miesiącach wojny domowej (1733-1734) // Radziwiłłowie. Obrazy literackie.Biografie. Świadectwa historyczne. Lublin, 2003. S. 368.
[15] АВАК. Т 4. С. 490-497.
[16] Matuszewicz M. Diariusz życia mego. T.1. Warszawa, 1996. S. 76.
[17] Lisek A. Postawa Radziwiłłów… S. 367.
[18] Matuszewicz M. Diariusz życia mego. T. 1. S. 77.
[19] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (далей НГАБ). Ф. 1711. Воп. 1. Спр. 24.Арк. 780-783адв.
[20] Lisek A. Postawa Radziwiłłów… S. 368.
[21] НГАБ. Ф. 1737. Воп. 1. Спр. 31. Арк. 714-717адв.
[22] НГАБ. Ф. 1737. Воп. 1. Спр. 31. Арк. 718-721адв.
[23] НГАБ. Ф. 1737. Воп. 1. Спр. 31. Арк. 733-736адв.
[24] Сборник императорского русского исторического общества (далей СИРИО).Т. 106. СПб, 1899. С. 492.
[25] Sliesoriūnas F. Mūšis prie Vilniaus ir miesto nusiaubimas 1734 metais // Lietuvair jos kaimynai: nuo Normanų iki Napoleono. Prof. Broniaus Dundulio atminimui.Vilnius, 2001. P. 314.
[26] СИРИО. Т. 106. С. 548: „в костелах [универсалы] о восшествии его королевского величества на престол польский публиковать, дабы в Литве подлый народоб оном мог знать, что курфирст саксонский учинен королем польским, а неЛещинский; и тако надеюся, что многие подлые люди, которые ныне забранык Поцею в службу, известясь, от него разойдутся; а ныне, как слышно, что подлой народ в Литве токмо о выборе Лещинскаго известны». Ужо даволі хуткаІзмайлаў стаў распаўсюджваць падобныя універсалы. — LVIA, SA 5958, p. 78-79v.
[27] Sliesoriūnas F. Mūšis prie Vilniaus… P. 315-316.
[28] Бутурлин Д. Военная история походов россиян в XVIII ст. Ч 3. СПб, 1823. С. 30; Sliesoriūnas F. Mūšis prie Vilniaus ir miesto nusiaubimas 1734 metais. P. 315.
[29] Latvijas valsts vestures archivs (далей LVVA). F. 4038. Op. 1. ^. 2209. S. 3-3v.
[30] СИРИО. Т. 108. СПб, 1900. С. 42.
[31] Тамсама. С. 38.
[32] Российский государственный архив древних актов (далей РГАДА). Ф. 177.1733 г. Д. 16. Л. 12-12об.
[33] РГАДА. Ф. 177.1733 г. Д. 16. Л. 45.
[34] AGAD. AR. Dz. IV. Sygn. 659. F. Radziwiłł do M.K. Radziwiłła, Nieśwież, 26.01.1734.K. 91. AGAD. AR. Dz. IV. Sygn. 659. F. Radziwiłł do A. Radziwiłł, Nieśwież, 26.01.1734.K. 295.
[35] Францішка Уршуля Радзівіл. Выбраныя творы. Мінск, 2003. C. 338.
[36] Lisek A. Obуz Stanisławowski na Litwie w okresie wojny o tron polski do zawiązania konfederacji generalnej wileńskiej (1733—1734) // Studia Historyczne. R. L. 2007. Z. 2. S. 135.
[37] РГАДА. Ф.177.1734 г. Д. 16. Л. 5.
[38] РГАДА. Ф.177.1734 г. Д. 16. Л. 5.
[39] Даволі падрабязна аб ходзе бітвы вядома з рэляцыі самога Ізмайлава: „командами референдария Воловича, региментария Пашковского, Кричиского, Ланевского, Шервинского, Бростовского, Панцинского и Важинского. На зело великой горе построилос в ордер баталии и боронило нам над оное дефиле, чтоб нам не перейтить, а дефиле было как у горы спущаться ускою дорогою. Тако и на гору всходить весьма тесно, над которою переправою я батальон Ладожского полку, который был в авангардии остановил и ожидал покуда кирасирский Минихов, и драгунский Нарвской да пехотные Сибирской и командированной из Риги первой полки не наступили. А второй командированной полк, и болшая часть казаков за всеми обозами в арьиргардии были и как скоро те полки пришли, того часу командировал роту гранодеров Сибирскаго полку. За ними Ладожской батальон и Сибирской полк. А неприятель с горы почал стрелять, потом из них некоторые отважнейшие приближась к долине почали стрелять, однако ж невредительно. Перебравшись чрез первое дефиле маршировал долиною к той горе где неприятель стоял дорогою. И велел кирасирскому полку выбратца, которой в самой скорости, то дорогою, то стороною выбравшись, и усмотря по левой руке в двести саженях от того места где инфантерия на гору взбиралась промеж косогорья способное место шквадроном въехал на гору и построился. А за ни Нарвской драгунский полк, которого полку токмо две роты выбрались были. Как неприятель на казаков и драгунскую командированую от каргапольского полку роту ударил , которые от силнаго и жестокого их нападения устоять не могли, и ретировались за фронт кирасирского и Нарвского полков, и тако неприятель на кирасирской и на Нарвский шквадрон напал, однако ж нашед храброй отпор, те которыя не ушли побиты, а протчия ушли. А ис поляков не все войско наступило, пока же первых розбито, то другие назад отступили и опять в саженях в триста или четыреста от нас построились. Тем временем и мы успели ордер до баталии учинить, и пошли в двух линиях против неприятеля с пушечною стрельбою, который не подпустя нас к себе блиско побежал разными дорогами. А я строем к самому городу маршировал а угнацца за неприятелем для наших зело нужных лошадей было некому к тому ж хотя б и сыты были догнать было невозможно. А пехоте и драться не случилось. Подступя под город, послал я трубача в город с объявлением ежели город к нам благосклоненный, чтоб бурмистры вышли к нам, хотя от них известится о намерениях неприятельских» — РГАДА. Ф. 177.1734 г. Д. 16. Л. 5об-6. У маніфесце да ВКЛ Ізмайлаў сцвярджаў, што пасля першых сутычак прыхільнікі Ляшчынскага па невядомай прычыне самі разбегліся ў невядомым накірунку, а генерал пры гэтым не пераследаваў іх, бо, маўляў, быў позні час, а на мэце бітвы было вызваленне Вільні. — LVIA, SA 5958, p. 76-77v.
[40] РГАДА. Ф. 177.1734 г. Д. 16. Л. 6.
[41] РГАДА. Ф. 177. 1734 г. Д. 16. Л. 78об-79. Тая цытата таксама ёсць у дадаткаху артыкуле Sliesoriūnas F. Mūšis prie Vilniaus… P. 326-327. Адначасова з мэтай прапаганды Ізмайлаў у маніфесце да ВКЛ сцвярджаў, што шкоды жыхарамВільні былі зроблены як сялянамі з Ашмянскага павета, так і расійскіміказакамі. Шкоды былі рэкампенсаваны, а вінаватыя казакі пакараны. — LVIA,SA5958,p.76-77v.
[42] AGAD. AR. Dz. IV. Sygn. 660. F. Radziwiłł do M.K. Radziwiłła, Nieśwież, 16.02.1734.K.11.
[43] Sliesoriūnas F. Mūšis prie Vilniaus… P. 327.
[44] НБУВ. ІР. Ф. 1. № 5086. Л. 45-49.
[45] LVVA. F. 4038. Op. 1. D. 2209. S. 35-36.
[46] Sliesoriūnas F. Mūšis prie Vilniaus… P. 314.
[47] РГАДА. Ф. 177.1733 г. Д. 7. Л. 8.
[48] РГАДА. Ф. 177.1733 г. Д. 7. Л. 9.
[49] РГАДА. Ф.177.1733 г. Д. 7. Л. 8,12.
[50] РГАДА. Ф. 177.1733 г. Д. 7. Л. 13.
[51] РГАДА. Ф. 177.1734 г. Д. 18. Л. 7.
[52] РГАДА. Ф. 177.1734 г. Д. 18. Л. 11-11об.
[53] РГАДА. Ф. 177.1734 г. Д. 18. Л. 21.
[54] РГАДА. Ф. 177.1734 г. Д. 18. Л. 22-22об.
[55] РГАДА. Ф. 177.1734 г. Д. 18. Л. 43.
[56] РГАДА. Ф. 177.1734 г. Д. 18. Л. 56-56об.
[57] РГАДА. Ф. 177.1734 г. Д. 18. Л. 23.
[58] Dyariusz życia Ignacego Łopacińskiego // Biblioteka Warszawska. 1855. T. III.S. 398-399.
[59] СИРИО. Т. 108. СПб, 1900. С. 21.
[60] СИРИО. Т. 106. СПб, 1899. С. 621.
[61] СИРИО. Т. 106. С. 621-622; РГАДА. Ф. 177.1734 г. Д. 18. Л. 21об.
[62] РГАДА. Ф.177.1734 г. Д.18. Л. 26.
[63] СИРИО. Т. 108. С. 46, 63.
[64] РГАДА. Ф. 177.1734 г. Д.18. Л. 24.
[65] СИРИО. Т. 108. С. 63.
[66] „Прошедшаго февраля 17 дня выступил я из Витебска в Полоцк для розганивания противничьих партей и харунг. И прибыл с командою тогож февраля 25 дня не доходя Полоцка за четыре мили в деревню Туровлю и ис той же деревни тот же день пополудни в четвертом часу прибыл ис Полоцка Иосиф Пакушстолник и маршалок конфедерации полоцкой с противными станиславовскими харунгами, собрався со всем полоцкого воеводства шляхетством да с крестьянства имелось с каждаго дыму собрано по мужику пешему, да с трех дымов по одному человеку конному, и по тарифе имеется в Полоцком воеводстве четыре тысечи восемсот дымов, и того ж имелось конных и пеших в собраниив противничьих хорунгах, кроме шляхетства, шесть тысечь четыреста человеки построились оные против команды моей на поле возле лесу, и усмотря оныхтого ж часу выступил я с командою против тех противных харунг и построилсвою команду в ордер де баталии, и увидев оное противничьи партии того жчасу прислали ко мне одного шляхтича Гизберта скарбника инфлянского сообъявлением, что оне войны и противностей никаких с войском ея императорского величества иметь не намерены, на что я им объявил, коли войны ипротивности с войском ея императорского величества иметь не намерены,для чего собрали харунги, и ежели тотчас харунги не распустят, и противитсястанут то буду с ними поступать неприятелски воруженною рукою, и устрашас оные ея императорского величества славного оружия отдали харунгу исо знамем в заставу ко мне с порутчиком Яном Грибовским да харунжева ЯнаБурскаго жалнер деветнатцаеть человек с таким обстоятельством, дабы импротивности никакох не чинить и харунги распустить. И в то время противничьи харунги рабежались, и на другой день 26 числа прислан был от него ж Пакуша ко мне показанной же Гизберт и объявил писменные пункты за рукою оного маршалка Пакуша, которые пункты при сем посылаю ея императорского величества в кабинет на которые пункты объявлено от меня пакисловесно присланному Гизберту, дабы объявил он маршалку Пакушу и всегополоцкого воеводства шляхетству, что б оне к генералной конфедерации варшавской приступили и в верности его королевскому величеству полскому Августу Третьему присягу учинили и подписались, и харунги все бы распущеныбы были, а ежели не распустят и противится станут, то буду потому ж с нимипоступать неприятелски воруженною рукою и того ж числа со всею командою пошел я к Полоцку и как того ж месяца 27 числа пришел я в Полоцк тоникого противничьих собраней не застал, а мужики, которые собраны быливсе разбежались, також шляхетство с харунгами некоторые разбежались же. Анекоторые по уведомлению моему от здешних обывателей объявляют бутторозъезды имеют в милях осми от Полоцка и послали до Потею сукурсу требовать, а оного воеводства шляхетство и мещане все присягали Лещинскому». —РГАДА. Ф. 177.1734 г. Д. 18. Л. 29-30. Выказваю падзяку расійскаму даследчыку Кірылу Качагараву за прадастаўлены тэкст рэляцыі Рапніна.
[67] РГАДА. Ф.177.1734 г. Д. 18. Л. 59.
[68] СИРИО. Т. 108. С. 115,117,122.
[69] СИРИО. Т. 108. С. 124,132,139,142.
[70] Бутурлин Д. Военная история походов россиян в XVIII столетии. С. 87, 92.
[71] LVVA. F. 4038. Op.1. D. 2209. S. 3; LVVA. F. 4038. Op.1. D. 2210. S. 23.
[72] РГАДА. Ф. 177.1734 г. Д. 13. Л. 21-21об.
[73] СИРИО. Т. 108. С. 133,134,137,174.
[74] Дыярыюш Князя Міхала Казімера Радзівіла Ваяводы Віленскага, ГетманаВялікага ВКЛ // Спадчына. 1995. №2. С. 73; Ciesielski T. Litwini wobec elekcji Stanisława Leszczyńskiego [у друку].
[75] СИРИО. Т. 108. С. 208-209, 274.
[76] Дыярыюш Князя Міхала Казімера Радзівіла Ваяводы Віленскага… С. 74.
[77] СИРИО. Т. 108. С. 294, 306.
[78] LVVA. F. 4038. Op. 1. D. 2210. S. 27-27v.
[79] Burba D. 1734 m. LDK Generalinė Konfederacja. magistrinis darbas. // Vilniaus Pedagoginis Universitetas. Istorijos fakultetas. Lietuvos istorijos katedra. Vilnius, 2002,S. 70.
[80] СИРИО. Т. 108. С. 261.
[81] Slesoriūnas F. The General confederation of the Grand Duchy of Lithuania (1734-1736) // Lithuanian historical studies. 2003. Vol.8. P. 70.
[82] Ciesielski T. Litwini wobec elekcji Stanisława Leszczyńskiego [у друку].
[83] AGAD. AR. Dz. IV. Sygn. 402. M.K. Radziwiłł do A. Radziwiłł, oboz pod Słonimem,23.08.1734. K. 12.
[84] Matuszewicz M. Diariusz życia mego. T. 1. S. 82.
[85] AGAD. AR, Dz. VI. Sygn. 81a. S. 657-673; Matuszewicz M. Diariusz życia mego. T. 1.S. 90-95; Kuczyński W. Pamiętnik 1660-1737, Białostok, 1999. S. 63-64; Truchim S.Konfederacja Dzikowska, Poznań, 1921. S. 59.
[86] СИРИО. Т. 108. С. 427.
[87] AGAD. AR .Dz. II. Sygn. 2521. K. 2; СИРИО. Т. 108. С. 440, 457.
[88] Российский государственный военно-исторический архив (далей РГВИА).Ф. 20. Оп. 1. Д. 54. Ч. 2. Л. 33. СИРИО. Т. 111. СПб, 1901. С. 3,10,15,18.
[89] Pamiętnik Tadeusza Ogińskiego. // Przegląd historyczny. 1914. Z. 1. S. 75-76.
[90] Matuszewicz M. Diariusz życia mego. S. 71.
[91] СИРИО. Т. 108. С. 181,205,206.
[92] РГАДА. Ф.177.1734 г. Д. 18. Л. 93.
[93] СИРИО. Т. 108. С. 382.
[94] Напэўна, маецца на ўвазе рака Беразіна.
[95] СИРИО. Т. 108. С. 264-265, 337.
[96] РГВИА. Ф. 20. Оп. 1. Д. 54. Ч. 1. Л. 4.
[97] РГВИА. Ф. 20. Оп. 1. Д. 54. Ч. 1. Л. 17.
[98] РГВИА. Ф. 20. Оп. 1. Д. 54. Ч. 1. Л. 17.
[99] НГАБ. Ф. 1734. Воп. 1. Спр. 24. Арк. 13-16адв, 22-23.
[100] Karkucińska W. Anna z Sanguszków Radziwiłłowa. Warszawa, 2000. S. 29; СИРИО.Т. 108. С. 429,435.
[101] НГАБ. Ф. 1729. Воп. 1. Спр. 38. Арк. 38-39адв., 40-41адв., 46-47.
[102] Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego. Sygn. 97. K. 26, 28, 28v, 30, 37, 43-43v,45-45v; НГАБ. Ф. 1722. Воп. 1. Спр. 98. Арк. 90-91адв; AGAD. AR. Dz.IVa. Ks. 4,K. 194-196; Российская Национальная библиотека. Автографы Дубровского (далей РНБ. АД). № 130. Л. 1-2, 33-33об, 221-222; АД. № 133. Л. 39-40; СИРИО.Т. 111. СПб, 1901. С. 26; AGAD. AR. Dz. IVa. Ks. 4, K. 191-193,197-200; AGAD. AR.Dz. V. Sygn. 8880. Cz. 3. A. Loyko do M.K. Radziwiłła, 09.02.1735, Nowogrуdek.K. 33-36; A. Loyko do M.K. Radziwiłła, 22.01.1735, b.m. K. 29-31; AGAD. AR. Dz.V. Sygn. 14874. Cz. 3. J. Soroka do M.K. Radziwiłła, 07.02.1735, Wilno, K. 4; АВАК. Т.4. Вильна, 1870. С. 505-509.
[103] РГАДА. Ф. 11. Д. 505. Л.10.
[104] РГАДА. Ф. 11. Д. 505. Л. 10об.
[105] НГАБ. Ф. 1727. Воп. 1. Спр. 10. Арк. 400адв.
[106] НГАБ. Ф. 1727. Воп. 1. Спр. 10. Арк. 401.
[107] НГАБ. Ф. 1727. Воп. 1. Спр. 10. Арк. 400.
[108] Matuszewicz M. Diariusz życia mego. T. 1. S. 96-99; Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego 1724-1736. Wrocław — Warszawa — Kraków, 1967. S. 310, 314.
[109] Lietuvos Mokslų Akademijos biblioteka (далей LMAB). F. 139. B. 5484. P. 127-127v.
[110] LMAB. F. 139. B. 5484. P. 127v.
[111] РГАДА. Ф. 11. Д. 505. Л. 7-7об; Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego 1724-1736. Wrocław — Warszawa — Kraków, 1967. S. 327, 338-339, 370; Бутурлин Д. Военная история походов россиян в XVIII столетии. Ч. 3. СПб, 1823. С. 103-104.
[112] Macuk A. Konfederacje powiatowe WKL w obronie Stanisława Leszczyńskiego w latach 1733-1734 [у друку].
[113] СИРИО.Т. 111.С.47.
[114] Pamiętnik Tadeusza Ogińskiego //Przegląd historyczny. 1914. Z.1.S. 76-80; СИРИО. Т. 111. С. 47-48,195-196,216; Бутурлин Д. Военная история походов россиян в XVIII ст. С. 104.

Наверх

Тэгі: Ваенная гісторыя, Вялікае Княства Літоўскае, Рэч Паспалітая