Генадзь Сагановіч. Прывід нацыі ў імгле стэрэатыпаў
*Марзалюк, Ігар А. Людзі даўняй Беларусі: этнаканфесійныя і сацыякультурныя стэрэатыпы (Х—ХVII ст.). Магілёў: МДУ імя А.Куляшова, 2003. 324 с. (Заўважым, што ў часопісе „Спадчына“ (№4, 2002) ўжо была надрукавана ананімная рэцэнзія на гэтую кнігу).
Калі, чытаючы, пераконваемся, што аўтар не ўжывае словы з належнай яснасцю і празрыстасцю, то можам адкласці такую кніжку ўбок і, не крыўдзячы яго, паўтарыць: Si non vis intelligi, debes negligi.
Джон Лок
Ужо сама назва кнігі магілёўскага гісторыка Ігара Марзалюка можа збянтэжыць чытача, прызвычаенага да стрыманасці і дакладнасці навуковай літаратуры: аўтар дэкларуе даследаванне „людзей даўняй Беларусі“ з Х да ХVII ст., удакладняючы пры гэтым, што прадметам аналізу будуць іх „этнаканфесійныя і сацыякультурныя стэрэатыпы“! Яшчэ бадай ніхто не браўся адзін даследаваць усё насельніцтва (у тытуле менавіта „людзі“ — у шырокім разуменні) цэлай Беларусі ў такія розныя перыяды гісторыі, ахапляючы нават тыя далёкія часы, якія практычна не пакінулі гісторыкам аўтэнтычных пісьмовых сведчанняў! І пры такім храналагічна–геаграфічным абсягу даследавання аўтар дэкларуе вывучэнне стэрэатыпаў! Але на падставе якіх крыніц ён сабраўся рэканструяваць стэрэатыпы людзей тых „цёмных“ стагоддзяў? Ці можа ў кнізе ўводзіцца нейкае новае разуменне стэрэатыпу?
Ва ўводзінах удалося такі адшукаць дэфініцыю стэрэатыпу, узятую аўтарам з даўняга сціслага агляду прац заходніх сацыёлагаў. Праўда, пад яго ўвагу трапіў чамусь толькі амерыканскі вучоны Ў.Ліпман, які прывёў чыста амерыканскі варыянт азначэння, дастасаваны да вывучэння public opinion. Невыпадкова і дэфініцыю, прыведзеную І.Марзалюком, не выпадае лічыць удалай: „стэрэатыпы — гэта ўпарадкаваныя, дэтэрмініраваныя культурай малюнкі свету ў галаве чалавека, якія ашчаджаюць яго высілкі пры ўспрыняцці склададзеных[1] сацыяльных аб’ектаў і абараняюць яго каштоўнасныя пазіцыі і правы“ (с.6). Для даследаванняў традыцыйнага грамадства яна не надаецца. Не кажучы пра тое, што аўтар працы пра стэрэатыпы мог бы зазірнуць і ў больш аўтарытэтныя спецыяльныя выданні, ён не звярнуў увагі на сутнасныя характарыстыкі гэтага феномена, дадзеныя нават на той самай старонцы цытаванай брашуры. А з іх вынікае, што пад стэрэатыпам у навуцы разумеюць трывалыя (тут і далей вылучэнні мае. — Г.С.) схематычныя ўяўленні пра гістарычна–культурныя рэаліі (з’явы ці працэсы), што гэта феномен найперш калектыўнай свядомасці, і яго асноўнымі характарыстыкамі з’яўляюцца ўстойлівасць, рыгіднасць і кансерватызм[2]. Адпаведна, этнічным стэрэатыпам звычайна лічыцца ўстойлівы, стандартызаваны вобраз этнічных супольнасцяў з ацэначнымі канатацыямі[3]. Словам, да стэрэатыпнага мыслення можна адносіць толькі такія псіхалінгвістычныя канструкцыі, якія выступаюць у калектыўнай свядомасці і, галоўнае, паўтараюцца. Таму пытанне пра крыніцы зусім невыпадковае: на падставе якіх дадзеных можна гаварыць пра ўстойлівыя і стандартызаваныя калектыўныя ўяўленні жыхароў сярэднявечнай Беларусі?
На жаль, праблему базы крыніцаў І.Марзалюк нават не крануў. Магчыма, на фоне грандыёзных маштабаў задуманай працы такая „дробязь“ яго ўжо не хвалявала. Затое ж свае ў прадмове аўтар нават пашырыў, заявіўшы, што даследаванне стэрэатыпаў можа даць яму падставы знайсці адэкватны „адказ на пытанне аб цывілізацыйнай спецыфіцы беларускай гісторыі“, а таксама „стварыць больш адэкватную перыядызацыю беларускай гісторыі…“ (7—8). Фундаментальная задача! І Марзалюк збіраецца вырашыць яе мімаходзь, працуючы над стэрэатыпамі? Але ж стэрэатыпныя ўяўленні належаць да міфічнага дыскурсу. Яны не ўтрымліваюць ніякіх ведаў пра рэальныя адносіны і рэальны характар суб’екта ці аб’екта стэрэатыпізацыі. Так, стэрэатыпы даюць каштоўную інфармацыю пра свядомасць першага, яго суб’ектыўны свет, і гэта бадай адзінае, што можна адкрываць на іх падставе, але — пры выкарыстанні адпаведнай навуковай методыкі.
Першая, найбольшая „глава“ (так у аўтара) прысвечана этнічна–канфесійным стэрэатыпам („Этнічнасць і канфесійнасць. Свае і чужыя“, с.11—149). Узяўшы эпіграфам да яе словы расійскага этнолага А.Гердта пра тое, што мала ў якіх публікацыях, прысвечаных этнагенэзу і этнічнай гісторыі, прыводзяцца азначэнні апошніх, І.Марзалюк хацеў, відаць, падкрэсліць, што ён пакажа лепшы прыклад — адразу акрэсліць прадмет сваіх штудыяў, аднак лепш у яго не атрымалася. Паабяцаўшы вызначыць „базавыя паняцці“ сваёй працы, да якіх залічаныя толькі „этнас“ і „нацыя“ (12), аўтар праігнараваў асноўную этналагічную літаратуру, у якой тыпалагізуюцца адпаведныя дэфініцыі[4]. Без усялякай cувязі ён зацытаваў колькі спецыяльных выданняў, але зрабіў гэта, відаць, толькі для таго, каб паказаць, што ведае пра мноства падыходаў, асабліва не ўдаючыся ў канцэпцыі цытаваных аўтараў. Таму змяшалася ўсё разам: спачатку прыведзена палажэнне Ю. Брамлея пра этнічную свядомасць як падставу выдзялення этнасу, потым — вылучэнне Ф.Уайтам двух канцэптаў нацыянальнасці (невядома для чаго, бо Марзалюк ніяк не вызначыў свайго стаўлення да ніводнай з іх), далей — меркаванне А.Мыльнікава пра феномен этнічнасці, і ўрэшце зацытаваны выказванні Ю.Лесмана пра ўмовы нараджэння этнасу (14).
Не спрабуючы прывесці да нейкага аднаго выказніка даволі розныя пазіцыі пералічаных аўтараў, І.Марзалюк не прапанаваў і свайго азначэння ні этнасу, ні нацыі, адно даў зразумець, што падзяляе пазіцыі Ю.Брамлея і Ю.Лесмана наконт этнічнай самасвядомасці як галоўнай прыкметы наяўнасці этнасу (12, 14). Нечакана наш аўтар папракнуў Б.Андэрса „ды іншых гісторыкаў постмадэрністаў“ (хоць працы іх не раскрываў!) за тое, што тыя не прызнавалі наяўнасці моцнай этнічнай самасвядомасці ў Сярэднявеччы, і катэгарычна не згадзіўся з імі, спаслаўшыся на „гісторыкаў–медыявістаў“, якія, маўляў, „рашуча запратэставалі супраць такіх сцверджанняў“ (16). Праўда, аўтарам такога „пратэсту“ назваў толькі аднаго гісторыка — Б.Зентару[5], які быццам „не бачыў якаснай розніцы паміж палітычным народам сярэднявечча і народам (нацыяй) Новага Часу“ (16). Тут столькі наблытана, што трэба разабрацца. Спачатку з „постмадэрністамі“. Наш магілёўскі калега, відаць, меў на ўвазе вядомых аўтараў мадэрнісцкіх тэорый нацыі Б.Андэрсана, Э.Гобсбаўма ды Э.Гелнэра. У такім разе іх крытыкам трэба было называць не Б.Зентару, які памёр да з’яўлення падставовых постмадэрнісцкіх трактатаў, а тэарэтыкаў тыпу Дж. Армстронга ці С.Гросбі. Што да пазіцый Б.Зентары, то я б не прыпісваў яму падобных атаесамленняў. На старонцы, якая прыведзена ў спасылцы, польскі гісторык піша толькі, што ў асобнай працы стараўся паказаць, быццам „розніца паміж сфармаванымі навачаснымі нацыямі і ранейшымі этапамі нацыянальнай повязі хутчэй колькасная, чым якасная, і яна не дае падстаў адмаўляць існаванне нацыі да ХVIII ст.“[6]. Па–першае, гэта пісалася пра заходнюю (паслякаралінгаўскую) Еўропу, а не ўсходнюю. Па–другое, немалаважны кантэкст з’яўлення такой пазіцыі: Б.Зентара выказаў гэта на пачатку 80–х, палемізуючы з Е.Сючам і выступаючы супраць выкарыстання марксісцкага тэрміна „народнасць“. Па–трэцяе, да атаесамлення „палітычнага народа“ і навачаснай нацыі Б.Зентара ніколі не заходзіў, а толькі схіляўся бачыць у другой пэўны кантынуітэт першага. Ён сам пісаў, што ўсведамляў выразную „розніцу паміж нацыяй навачаснай і папярэднімі формамі нацыянальнага згуртавання — найперш у плане значнасці гэтай повязі сярод іншых тыпаў сацыяльнай сувязі (рэлігійнай, дзяржаўнай, станавай, рэгіянальнай etc.), а таксама ў плане сацыяльнага ахопу свядомасці (што не ахоплівала, як правіла, сялянскай масы)“[7]. Нацыя — гэта ўсё ж з’ява навачасная. У адрозненне ад „палітычнага народа“, яна кансалідуе грамадства па вертыкалі, яе свядомасць ахапляе ўсе сацыяльныя слаі, і адным з найважнейшых фактараў яе ўтварэння выступае ідэалогія. Прасцей кажучы, нацыя пачынаецца з выхаду за кроўныя і этнічныя сувязі, з распаду структур і сувязяў даіндустрыяльнага грамадства[8]. Невыпадкова сучасная навука паказвае, што канцэпцыі, якія звязваюць нацыю з паняццем этнасу, мала адпавядаюць рэчаіснасці. Каб даказаць генетычную пераемнасць сучасных нацыяў ды сярэднявечных этнічных утварэнняў, трэба выявіць існаванне повязі паміж дасучаснымі этнічнымі і сучаснымі нацыянальнымі ідэнтычнасцямі, што крайне праблематычна.
Затое ў Марзалюка ўсё проста. Для яго наяўнасць этнічнай самасвядомасці і на ўзроўні „сялянскай сярэднявечнай культуры“, і нават „на ўзроўні плямёнаў“ — факт, які „немагчыма адмаўляць“ (17). Праўда, што трэба разумець пад такой свядомасцю, ён не раскрывае. Не разабраўшыся дастаткова з этнасам, нават не аддзяляючы стадыі этнічнай гісторыі ад этнагенэзу, не раскрыўшы паняцця нацыі, Марзалюк падае, мякка кажучы, дзіўнае азначэнне нацыянальнай свядомасці: гэта, на яго думку, „супольная ментальнасць, якая дае насельнікам акрэсленага абшару пачуццё агульнай самаідэнтычнасці“, яна „набліжана да этнічнай“, толькі „вастрэйшая і каларытнейшая“, і мае „палітычныя аспірацыі“ (17). Тут зноў цэлы букет нонсэнсаў, які трэба разабраць.
Вядома, што ў разуменні этнасу сучасная ўсходнееўрапейская гуманістыка зблізілася з заходняй і этнічная самасвядомасць ёю прымаецца за найважнейшы этнічны маркер[9]. Аднак акурат выяўленне самасвядомасці і стварае галоўную праблему вывучэння этнасу: у даўняй гісторыі амаль немагчыма адшукаць верагодныя дадзеныя пра выразную калектыўную свядомасць — гэтага не дазваляе рабіць стан крыніц. (Невыпадкова нават у савецкай навуцы дапускалася, што этнічная свядомасць можа і адсутнічаць, г.зн. можа фіксавацца стан „безэтнічнасці“[10].) Не дапамагае і археалогія, бо археалагічныя культуры небяспечна атаесамляць з этнасамі. Па вялікім рахунку, археолагі не валодаюць ніякімі дадзенымі пра самасвядомасць групаў, што іх пакінулі. Зрэшты, калі па пісьмовых крыніцах і ўдаецца выявіць элементы свядомасці, то наступнай праблемай можа стаць вызначэнне яе зместу: саманазва можа супадаць з тапонімам, патэстонімам і г.д., што адзначаў і Ю. Брамлей[11], таму этнічную самасвядомасць складана аддзяліць ад зямляцкай, канфесійнай ці дзяржаўнай. З падобных прычынаў на Захадзе этнічныя даследаванні вядуцца ў межах адносна недалёкага мінулага. Зусім інакш паставіўся да гэтай праблемы І.Марзалюк. Хоць ён і назваў сябе „прыхільнікам гісторыка–антрапалагічнага падыходу“ (5), на справе пайшоў традыцыйным для савецкай этнаграфіі і археалогіі шляхам ды апрыёрна надзяліў этнічнай свядомасцю людскія супольнасці самых далёкіх часоў — ад старажытных плямёнаў да сярэднявечных сялянскіх абшчын. А калі нават сяляне яе мелі, то што ўжо казаць пра мяшчан: са слоў аўтара, „духавенства, шляхта і мяшчане“ ў Сярэднявеччы валодалі ўжо „ідэалагічна афарбаванай, выразнай этнічнай самасвядомасцю“ (17). Словам, ледзь не нацыянальнай! Гэта пры тым, што, як вядома, у Заходняй Еўропе нават у ХIХ ст. далёка не ўсе сяляне ведалі нешта пра сваю нацыянальную прыналежнасць.
Чаму Марзалюк упэўнены ў наяўнасці этнічнай самасвядомасці ў сярэднявечных сялян у Беларусі? Цвердзячы пра гэта, ён спасылаецца на тое, што яны ведалі падзел на „сваіх“ і „чужых“ (17). Ды нават калі б гэта было паказана, то аднаго такога падзелу мала, бо далёка не кожная падобная апазіцыя мае адносіны да падзелаў этнічных: гэта можа быць супрацьпастаўленне рэлігійнага або патэстарна–палітычнага ці зямляцкага характару. А перадумовай этнічнай свядомасці ці самасвядомасці (што таксама трэба раздзяляць) павінна быць сама этнічнасць як сукупнасць пэўных культурных рысаў, характэрных для кожнай этнічнай групы. Усё гэта, здаецца, зусім не займала ўвагі нашага калегі.
Вярнуся яшчэ да аўтарскага азначэння нацыянальнай свядомасці. Калі магілёўскі „аналіст“ ставіць знак роўнасці паміж свядомасцю і ментальнасцю (17), то ён або не чытаў Ж.Ле Гофа і А.Гурэвіча, на якіх спасылаецца, або не зразумеў чытанага. Бо пад тэрмінам „менталітэт“ французскія гісторыкі разумелі, гаворачы агульна, тое, што можа апісвацца як калектыўная псіхалогія[12]. Паводле ўдалага ўдакладнення А.Гурэвіча, змест гэтага паняцця дакладна перадаюць такія азначэнні, як „бачанне свету“ або „спосаб думання“. Прынамсі паміж ідэалогіяй, якая заўжды займае важнае месца ў нацыянальнай свядомасці, і ментальнасцю няма нічога супольнага.
Напрыканцы „папярэдніх заўваг“ І.Марзалюк паставіў перад сабой адказныя пытанні, у т.л. паабяцаў вызначыць храналагічны пачатак існавання старабеларускай этнічнай супольнасці і час пераходу ад этнасу да нацыі, а таксама „стварыць больш–менш прымальную перыядызацыю этнічнай гісторыі Беларусі“ (18). Што і казаць, задачы глабальныя! Праўда, мы не ў пачатку ХХ ст., і беларуская этналогія ўжо мае такія–сякія адказы на гэтыя пытанні. Вядома, іх можна не прымаць, шукаць новыя, але ў такім разе трэба крытыкаваць палажэнні папярэднікаў, паказаць слабасць іх пазіцый, а не рабіць выгляд, што пытанні ставяцца ўпершыню.
Асноўны тэкст кнігі пачынаецца параграфам „Праблемы этнічнай і канфесійнай тоеснасці ўсходнеславянскага насельніцтва Беларусі ў Х—ХIII ст.“ (18—33). Праблематычнасць яе вызначэння аўтар звязаў толькі з наяўнасцю або адсутнасцю крыніц — іх крытычны аналіз і выяўленне неяўнага зместу тэкстаў ніяк не турбавалі аўтара. І паколькі крыніцы, „створаныя на тэрыторыі нашай краіны“, з’яўляюцца ў ХII ст., а ХIII ст. наогул „значна лепш забяспечана пісьмовымі помнікамі“ (18), то ў вырашэнні пытанняў этнічнай і канфесійнай тоеснасці гэтага перыяду аўтар не пабачыў ніякіх клопатаў. Але, нават калі пагадзіцца з такім падыходам, застаецца незразумелым, для чаго ў назве кнігі і адпаведных раздзелаў за ніжнюю храналагічную мяжу ўзята Х ст.
Што да крыніц, то яны ў гэтым параграфе аўтару амаль і не спатрэбіліся. Ён пачаў з „важнейшай праблемы“ — „пытання аб існаванні старажытнарускай народнасці“ і значэнняў тэрміна „Русь“, якую вырашаў, вядома ж, на аснове апублікаваных даследаванняў, падбіраючы патрэбныя выданні і зрэдку цытуючы „Аповесць мінулых гадоў“. Зрабіць гэта цяпер кожнаму проста, балазе ў сучаснай літаратуры ўсё больш абгрунтоўваецца меркаванне, што насельніцтва Кіеўскай Русі не ўтварала аднаго этнічнага „цэлага“. Але Марзалюк вызначыўся тут і сваімі поглядамі. Прыкладам, ён надзяліў летапісца „цудоўным усведамленнем этнічных адметнасцяў“ пералічаных усходнеславянскіх плямёнаў (21) (хіба што пячэрскі манах змог на мяжы ХI—ХII ст. абысці іх землі?) і зрабіў з яго „патрыёта“ Кіеўскай зямлі, які супрацьпастаўляў уласна „Русь“ іншым плямёнам (20) Гэта пры тым, што М.Талстой, на якога наш аўтар спаслаўся, ацаніў этнічны ўзровень свядомасці летапісца як самы нізкі з усіх іншых! Сапраўды, у летапісе ёсць падобнае супрацьпастаўленне, але этнічныя адметнасці тут ні пры чым. У аснове яго падзелу не толькі і не столькі „язык“ (пра што ў кнізе гаворыцца), колькі рэлігія. Драўляне, радзімічы, крывічы горшыя таму, што яшчэ не жывуць па–хрысціянску, як „русь“ кіеўская. Карэктны аналіз летапісных тэкстаў паказвае, што і прыклады ідэнтыфікацыі тыпу „Русь“, „Руская зямля“ маюць звычайна калі не рэлігійную, то геаграфічную складовую, а азначэнні тыпу этнонімаў (кіяўляне, палачане, крывічы) на справе з’яўляюцца катайконімамі або топаэтнонімамі[13]. Таму пры ўсім жаданні няма падстаў прыпісваць летапісцам нацыянальную свядомасць. Больш за тое, трэба яшчэ разабрацца, што летапісец разумеў пад „плямёнамі“. Нядаўна ўкраінскі гісторык А.Талочка звярнуў увагу на несупадзенне Нестаравага апісання племяннога складу ўсходніх славян з той карцінай, якую атрымліваюць археолагі, ды выказаў меркаванне, што летапісец хутчэй за ўсё ўяўляў сабе карту Русі ў выглядзе сеткі гарадоў, так што, магчыма, гэтую самую „гарадскую сетку“ і называюць цяпер „старажытнарускай народнасцю“[14].
Не бяруся тлумачыць, навошта І.Марзалюку спатрэбілася час ад часу заядла абвяргаць тэзісы, якія ў навуцы нікім не адстойваюцца, або наадварот — даказваць банальнасці. То ён крытыкуе „сцверджанні аб адсутнасці ўплыву на кшталтаванне беларускай культурнай традыцыі спадчыны Кіеўскага перыяду“ (24), то даводзіць, што полацкая дынастыя належала да Рурыкавічаў (24), што „тэрміны рускі і хрысціянін з цягам часу сталі […] словамі–сінонімамі“, то імкнецца давесці такое ж агульнавядомае — што хрысціянства было хутка прынята гарадамі Беларусі (25). Уласна ж аўтарскія сцвярджэнні адразу выклікаюць пытанні. Прыкладам, ці можна гаварыць пра „засваенне новай сістэмы этнаканфесійнай самаідэнтычнасці насельніцтвам гарадоў“ на падставе толькі жыція Ефрасінні Полацкай і аднаго твора Кірылы Тураўскага (25—26)? Або як можна сцвярджаць пра „замацаванне ў якасці саманазвы насельніцтва Беларусі“ тэрміна Русь як „этнаканфесіоніма“ ў ХII—ХIII ст., спасылаючыся ўсяго на тры крыніцы, датычныя Полацка — два дыпламатычныя тэксты і хроніку Генрыха Латыша (31)? Што да тэрміна „русіны“, то яго выразнага этнічнага зместу ў названых тэкстах нельга выявіць, хоць І. Марзалюк і пераконвае, што ён выкарыстаны там „безумоўна ў якасці этноніма“.
Кранаючы непасрэдна Беларусь, аўтар абапіраецца ў асноўным на вядомую манаграфію М.Піліпенкі „Возникновение Белоруссии“ ды працы археолагаў. Зафіксаванай археолагамі змены абраду пахавання яму дастаткова, каб сцвярджаць пра „змены ў ментальнасці насельніцтва“ (усяго! — Г.С.) Беларусі ХII—ХIII ст. (29), а дадаўшы да іх знікненне са старонак летапісаў племянных азначэнняў „крывічы“, „дрыгавічы“, „радзімічы“, ён лічыць магчымым з сярэдзіны ХII ст. пачынаць „новы этап этнічнай гісторыі Беларусі ў маштабах усёй краіны“ (30), які вядзе да „моўнай інтэграцыі“ на тэрыторыі ўсёй Русі і да таго, што ўжо ў пачатку ХIII ст. пад тэрмінам „русіны“ як этнонімам разумеліся ўсе — і насельніцтва Беларусі (Полаччыны), і суздальцы, і ноўгарадцы, і пскавічы (31). Іншымі словамі, у І.Марзалюка выходзіць, што старажытнаруская народнасць усё ж была! Шкада, што гэтай далёка не новай выснове не папярэднічала ясная і пераканаўчая аргументацыя, забяспечаная рэпрэзентацыйнай выбаркай фактаў. У выкладзе аўтара ўсё, наадварот, неадназначнае, недагаворанае і блытанае. Па–першае, калі гэта „новы“ этап, то калі быў „стары“, першы? Стадыя ж этнагенэзу і этнічная гісторыя не супадаюць: этнічная гісторыя — гэта развіццё і змена характарыстык ужо сфармаванага этнасу[15]. Па–другое, у маштабах якой „усёй“ краіны? Калі ў цяперашніх межах Беларусі, то трэба гаварыць не толькі пра крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў. Па волі Марзалюка, з яе этнічнай карты зусім зніклі не толькі валыняне ды іншыя славянскія плямёны, якія ўдзельнічалі ў каланізацыі краю, але нават аўтахтоннае балцкае насельніцтва! Пра балтаў, без якіх немагчыма ўявіць этнагенэз беларусаў, тут нават не згадана, толькі ў канцы аўтар нечакана напісаў пра ролю нейкага „субстратнага ўплыву“ (31), але якога субстрату і ў чым сутнасць гэтай ролі — засталося таямніцай. Спробы гадаць пра ментальнасць на падставе археалагічных матэрыялаў заслугоўваюць асобнай размовы, аднак магілёўскі гісторык ужо паказаў, што мае нейкае сваё разуменне „ментальнасці“[16], хоць нідзе не прыводзіць яе азначэння. А калі не ведаем, пра што вядзецца, то спрэчка губляе сэнс.
У заключных высновах да параграфа сцвярджаецца, што супольнасць, якая існавала „ў той час“ (калі? у Х—ХIII ст.?) на землях Беларусі, лепш называць „этнаканфесійным народам“ (чаму не этнасацыяльным ці этнапалітычным?) — маўляў, гэта тое ж, што этнолагі называюць „этнаканфесійнай агульнасцю[17]“ (33). Але і з гэтым тэрмінам, запазычаным з савецкай этнаграфіі, далёка не ўсё проста, асабліва ў інтэрпрэтацыях Марзалюка. Этнографы, якія яго ўводзілі і выкарыстоўвалі, пад этнаканфесіонімам разумелі адну з пераходных і няўстойлівых формаў этнасу, прычым разглядаўся ён звычайна ў кантэксце эвалюцыі субэтнасаў[18]. Этнаканфесійную супольнасць выдзяляе сярод роднасных этнічных групаў яе рэлігійная прыналежнасць (а не наадварот), і яе ад пачатку характарызуе, як правіла, гетэрагеннасць і поліэтнічнасць. Такія формы этнічных групаў маглі або развіцца ў народнасць, або застацца часткай базавага этнасу[19]. Прыкладамі этнаканфесійнай групы можна лічыць немцаў каталікоў і пратэстантаў, русінаў праваслаўных і уніятаў, абхазцаў хрысціянскага і мусульманскага веравызнання і г.д. Дык ці ёсць падставы называць так канфесійна гамагенную супольнасць сярэднявечнай Русі? Гэтага дастаткова, каб пераканацца, што і тэрмін „этнаканфесійная агульнасць“ у кнізе выкарыстоўваецца неадпаведна. З іншага боку, нават калі б такое азначэнне адпавядала рэаліям, то незразумела, чым жа яно лепшае за, напрыклад, тую ж „народнасць“, калі не прадугледжвае дыферэнцыяцыі (сама) свядомасці этнічнай і рэлігійнай (прынамсі ў інтэрпрэтацыі Марзалюка — с.33)? У спецыяльных даследаваннях даўно адзначалася недапушчальнасць змешвання этнічных і рэлігійных супольнасцяў. Большасць прыкмет і ўласцівасцяў этнасу адсутнічае ў канфесійнага згуртавання, і наадварот, апошняе валодае шэрагам спецыфічных уласцівасцяў, не характэрных для этнасу, таму спробы збліжаць, „а тым больш падмяняць гэтыя два віды сацыяльных супольнасцяў цалкам беспадстаўныя“[20]. Акурат падобную падмену практыкуе Марзалюк, і яго спробы дадаць нешта новае да праблемы этнічнай самаідэнтыфікацыі насельніцтва Беларусі часоў Кіеўскай Русі цяжка прызнаць удалымі.
Спрошчаны падыход да складаных праблемаў і мноства элементарных памылак характэрны і для наступных параграфаў кнігі. Прыкладам, у развагах пра Русь як „хрышчаны свет“ сцвярджаецца, што ў ХIV—ХV ст. „быць русінам азначала […] быць праваслаўным вернікам Кіеўскай мітраполіі“ (33). Але ж яшчэ пры Гедыміне для праваслаўных была створана і Літоўская мітраполія, адноўленая пры Альгердзе, а мітраполія „ўсёй Русі“ не раз расколвалася і ў сярэдзіне ХV ст. канчаткова раздзялілася на Кіеўскую і Маскоўскую. Шматразовыя сцвярджэнні пра тое, што „руская“ і „славянская“ мовы ў ХV—ХVII ст. атаясамляліся (34, 36, 285), могуць сведчыць пра няведанне моўнай сітуацыі ў ВКЛ, бо гэта дзве зусім розныя традыцыі пісьменства, і функцыі яны мелі розныя. „Славянская“, ці „словеньская“ — гэта царкоўнаславянская мова, наднацыянальная, своеасаблівая lingua sacra, тады як „руская“ — гэта т.зв. „проста мова“, ці старабеларуская, функцыі якой былі непараўнальна шырэйшыя. Невыпадкова і прыклады, прыведзеныя Марзалюком на карысць атаясамлення мовы „рускай“ і „славянскай“, зусім не пацвярджаюць гэтага.
Параграф „Місіянерская дзейнасць праваслаўнай царквы на землях Заходняй Беларусі і Літвы і яе наступствы“ (38—47) як назвай, так і зместам не мае дачынення да праблемы стэрэатыпаў (зрэшты, і ў папярэднім не было ніякага „малюнка свету“). Не патлумачыўшы сэнс пераходу ад тэмы Русі як „хрышчанага свету“ да місіі праваслаўнай царквы, аўтар адразу абвясціў, што місіянерства праваслаўнай царквы і прывяло да „акрэслення этнаграфічных межаў Беларусі з Літвой“, паказаных на вядомай карце Я.Карскага (38). Даволі смелае сцвярджэнне (бо славянізацыя літоўскіх сялян не спынялася і ў ХIХ ст.), якое патрабуе аргументацыі. На жаль, акурат яе і бракуе. Большая частка параграфа — пераказ фактаў (пераважна добра вядомых у гістарыяграфіі) прысутнасці русінаў у Вільні, Коўне, Троках, а таксама ў іх раёнах у ХIV—ХVII ст., і толькі на апошніх старонках гаворыцца аб праваслаўных храмах і манастырах у этнічна літоўскіх землях (43—46). Пра павярхоўны падыход да праблемы актыўнасці праваслаўнай царквы ў ВКЛ можа сведчыць ужо тое, як І.Марзалюк вызначыў прапорцыі праваслаўных і каталікоў у Вільні на пачатку ХVI ст.: русіны складалі 2/3 жыхароў сталіцы, — вырашыў ён, таму што ў Вільні тады было 14 праваслаўных храмаў і толькі 8 каталіцкіх (43). Усё настолькі проста, што даследчык стэрэатыпаў нават не абцяжарваў сябе знаёмствам са спецыяльнай літаратурай! Праўда, можна было і без прац па гісторыі Вільні падумаць, што як храмы, так і прыходы і ў тыя часы не былі роўныя. Прыкладам, калі пасля ўвядзення царкоўнай уніі ў праваслаўных мяшчан Вільні застаўся толькі храм Святога Духа, гэта зусім не азначала такога ж скарачэння колькасці хрысціян усходняга абраду ў сталіцы ВКЛ.
Пасля ўтварэння ВКЛ працягвалася ўсходнеславянская каланізацыя этнічна літоўскіх абшараў ды місіянерская дзейнасць праваслаўнай царквы — сцвярджае Марзалюк у высновах (46), але чаму гэта спатрэбілася даказваць? Што яе мусіла спыняць? — можа запытаць кожны, хто з агульнага курсу айчыннай гісторыі ведае стаўленне літоўскіх князёў да праваслаўя. Тэзіс пра хрышчэнне балтаў у „рускую“ веру як спосаб „ментальнай і моўнай рутэнізацыі“ не толькі ўтрымлівае тую ж сэнсавую недарэчнасць, пра якую я гаварыў вышэй (ментальнасць — гэта сфера неўсвядомленага), але і спекулятыўны, бо ніякай моўнай рутэнізацыі не паказана на канкрэтных фактах. Гэтаксама, як і сцвярджэнне пра тое, што менавіта наяўнасць праваслаўных балтаў паспрыяла „ўзнікненню беларускамоўных паселішчаў“ каля Вільні і Трокаў (46). Як і ў многіх іншых выпадках, тут усё павісае ў паветры, усё застаецца невядомым: пра якія „беларускамоўныя паселішчы“ вядзецца (і з якога часу)? які маштаб хрысціянізацыі балтаў? якімі былі іх узаемаадносіны з літоўцамі–каталікамі? і г.д. Між тым, да працэсу пранікнення старабеларускай мовы ў літоўскую зону не маглі не мець непасрэднага дачынення русіны–каталікі, якіх аўтар паслядоўна ігнаруе.
Не вызначаецца ні лагічнасцю, ні дакладнасцю і параграф, прысвечаны аналізу тэрмінаў „Русь“ і „рускія“ ў наратыўных і актавых крыніцах ХIV—ХV ст. (47—55). Зыходная ўстаноўка пра тоеснасць этнічнасці і канфесійнасці (47), не дапушчальная для падобных даследаванняў, дазваляе І.Марзалюку прымяняць, так бы мовіць, падвойны стандарт, змешваючы этнонімы і канфесіонімы. Ён прыводзіць набор самых розных, на яго думку — „красамоўных“ і „цікавых“ цытатаў і прыкладаў, за якімі, аднак, немагчыма ўбачыць ні яснай сувязі, ні аргументаванасці аўтарскіх сцвярджэнняў. Што й казаць, аргументацыя тут арыгінальная: цытавання дзвюх гаспадарскіх грамат аўтару дастаткова, каб гаварыць пра „ментальныя стэрэатыпы“ (48), а спасылкі на адзін летапіс — каб выявіць тэндэнцыю (51). Логіка таксама дзіўная: спачатку са спасылкай на Б.Флору гаворыцца, што ў ХIII—ХV ст. у ВКЛ і Маскоўскай Русі замацавалася тэндэнцыя атаясамляць „усю Рускую зямлю“ толькі са сваёй дзяржавай (48), потым прыводзяцца цытаты з крыніц таго ж перыяду, якія абвяргаюць гэта (бо сведчаць, што „рускія“ землі бачыліся і па–за ВКЛ) (50—51), затым цытатай з „Пахвалы Вітаўта“ аўтар хоча давесці, што „замацаванне“ той самай тэндэнцыі „ўжо пачынае выразна прасочвацца“, і следам жа абвяшчае, што на другую палову ХV ст. яна ўжо „канчаткова замацавалася“, у доказ чаго прыводзіць таксама адзіны прыклад (52).
Перш чым паказаць памылковасць катэгарызацыі гэтага сцвярджэння, яшчэ раз звярну ўвагу на тэрміналагічна–паняційную нявытрыманасць тэксту: відаць, аднаму Марзалюку вядома, на якой падставе ён у большасці прыкладаў назву „Русь“ і вытворныя ад яе адносіць да катэгорыі этнонімаў, — нават там, дзе гэта відавочны канфесіонім, як у прыпісаных Гедыміну словах наконт хрышчэння, або ў азначэнні „попы Руские“ (48, 54). Адна з прычын такой „мяшанкі“ ў тым, што застаўся нявызначаным феномен этнічнасці, і аўтар выдае за яе ўсё, што жадае. Таму для яго звычайнае супастаўленне „масквічоў“ з татарамі ў летапісе „дазваляе гаварыць аб этнічным напаўненні“ тэрміна „масквічы“, а Гедымінавічы, пахрышчаныя ў праваслаўе, на яго думку, ужо „прызнаюць сваю рускую этнічнасць“(52).
Два ключавыя тэзісы, сфармуляваныя тут з уласцівай аўтару безальтэрнатыўнасцю, не вытрымліваюць крытыкі: сцвярджэнне, што ў ВКЛ да пачатку ХVI ст. (чаму „да пачатку“? у пачатку стагодзя ў ВКЛ нічога асаблівага не адбывалася) „не знойдзем“ неправаслаўных русінаў (47), і што з другой паловы ХV ст. насельніцтва Маскоўскай дзяржавы „пачынае паслядоўна называцца масквічамі“ (52). Адносна першага нагадаю, што другі віленскі прывілей Ягайлы (1387) заахвочваў прымаць хрысціянства заходняга абраду не толькі Літву, але і Русь, забараняючы толькі шлюбы паміж вернікамі рымскай і грэцкай рэлігіі. Пераходзіць у каталіцтва ў 1392 г. заклікаў русінаў Вітаўт. Практыка прыняцця русінамі лацінскага абраду засведчана крыніцамі канца ХIV—ХV ст. (дакументамі ордэнскага паходжання, Длугашам[21] і інш.), іх існаванне пацвердзіла і спроба Ягайлы з Вітаўтам прыраўняць праваслаўны хрост да каталіцкага[22], ды і сам пераклад лацінскай літургічнай літаратуры для мясцовых каталікоў (прыкладам, у сярэдзіне ХV ст. на старабеларускую была перакладзена каталіцкая імша[23]). Зразумела, пра іх колькасць мы не ў стане сказаць нічога пэўнага, але не думаю, каб факт іх наяўнасці можна было ігнараваць. Як сведчаць крыніцы, на адной Полаччыне былі навернуты „многія тысячы схізматыкаў“[24]. Невыпадкова і Пасэвін у сваёй „Масковіі“ адзначыў, што ў Вільні і Полацку ёсць дастаткова русінаў–каталікоў, здольных перакладаць каталіцкія літургічныя тэксты. Цяпер пра тэрмін „масквічы“ як саманазву жыхароў Маскоўскай дзяржавы. Спаслаўшыся на артыкул Г.Харашкевіч, І.Марзалюк піша, што ва ўяўленнях беларуска–ўкраінскага насельніцтва „вся Русь“ уваходзіла толькі ў іх дзяржаву (53), але ў згаданай працы Г.Харашкевіч даводзіцца практычна адваротнае — што з канца ХV ст. тэрмін „Русь“ стаў саманазвай і Маскоўскай дзяржавы, ды што непрызнанне літоўскім князем тытула „великий князь всея Руси“ спрычынілася да пачатку вайны ў 1500 г.[25] Сапраўды, калі не падбіраць крыніцы толькі пад сваю канструкцыю, то няцяжка заўважыць, што тэрмін „Русь“ у тыя часы ўжываўся як саманазва і ў Маскоўскай дзяржаве, і на праваслаўных землях Рэчы Паспалітай. Але, хоць эліта Ўкраіны і Беларусі імкнулася манапалізаваць права на яго выкарыстанне, яна добра ўсведамляла рэлігійна–культурную роднасць з вялікарусамі. Здаецца, і ў самога Марзалюка няма веры ў прапанаваную ім канцэпцыю, бо далей ён цытуе твор праваслаўнага палеміста (1603), у якім пад Руссю разумеецца і „Маскоўская зямля“ (79).
Не даследуючы пытання пра афіцыйную мову ВКЛ, Марзалюк палічыў магчымым змясціць адказ на яго ў заключэнні да параграфа. Паколькі праблема азначэння гэтай мовы даволі складаная, і ў апошняе дзесяцігоддзе яна ўсё жывей дыскутуецца, то чакалася, што ён улічыць гэта і добра аргументуе сваю пазіцыю. Аднак каб заявіць, што мова ВКЛ была адназначна старабеларуская і што пытанне гэтае „даўно можна лічыць вырашаным“ (55), аўтару хапіла спасылкі на Я.Карскага і Х.Станга — погляды сучаснай лінгвістыкі яго нават не зацікавілі.
Урэшце, яшчэ адзін сюрпрыз: паставіўшы на першае месца тэзіс пра назву „Русь“ як агульны эндаэтнонім для „старабеларускага этнасу“ ў ХIV—ХV ст., Марзалюк ніжэй вырашыў падкрэсліць, што этнічная і гістарычная свядомасць Русі „беларускай“ і „ўкраінскай“ была тады адной (55). Важнае прызнанне. Але калі свядомасць адна (а яна прызнаецца галоўнай прыкметай этнасу), саманазва адна, то на якой падставе наш аўтар выдзяляў асобна „(стара)беларускі народ“? Ці можна было атаясамляць „рускасць“ з беларускай этнічнасцю? А пытанне пра мову лічыць „даўно вырашаным“? Здаецца, уся канструкцыя Марзалюка развальваецца. Гэта, аднак, не засмучае аўтара, і ён пераходзіць да выкладання наступнага этапу развіцця „Русі“ — фазы „кшталтавання нацыі“ ў Беларусі ХVI—ХVII ст. („Набліжэнне да нацыі“, с. 56—101).
Параграф пачынаецца палемікай вакол зместу тэрміна „Літва“. Каб эфектней аспрэчваць, аўтар ва ўласцівай яму манеры катэгарызуе погляды апанентаў: яны 1) „праводзяць думку аб страце тэрміна Літва ў другой палове ХVI ст. свайго этнічна балцкага напаўнення“, 2) сцвярджаюць пра „скарыстанне тэрміна ліцвін у якасці субэтноніма насельніцтвам Заходняй Беларусі“ ды пра існаванне „ліцвінскага субэтнасу“, чым „ставяць пад пытанне сам факт існавання саманазвы на ўзроўні старабеларускага этнасу“ (56). Але ці гэта карэктная перадача пазіцый апанентаў? За падставу першай узяты сказ з маёй кнігі пра тое, што тэрмін „Літва“ ў крыніцах „з другой паловы ХVI ст. найчасцей ужо не меў ніякага этнічнага зместу“[26]. Паколькі гэта сінтэза гісторыі Беларусі, то ў ёй гаварылася, зразумела, пра крыніцы, датычныя беларускай часткі ВКЛ, а не этнічна літоўскай. З цытаванага сказа не вынікае сцвярджэнне пра страту ранейшага этнічнага зместу гэтым тэрмінам як такім. Мелася на ўвазе пашырэнне практыкі яго выкарыстання ў якасці палітоніма або топаэтноніма (у выніку этнанімізацыі тапоніма) на этнічна нелітоўскіх землях, што добра прасочваецца на крыніцах паслялюблінскага перыяду. Сцвярджэнне аб выкарыстанні тэрміна „ліцвіны“ жыхарамі Заходняй Беларусі, як і аб практыцы ўжывання назвы „Літва“ для гэтых абшараў, абгрунтаванае В.Насевічам і М.Спірыдонавым[27], таксама лагічна не адмаўляе ні этнічнага зместу самога тэрміна „Літва“ як такога, ні існавання саманазвы для тагачасных продкаў беларусаў. Вось толькі „адзінай“ саманазвы, на якой настойвае Марзалюк, відаць, сапраўды не існавала. Калектыўная ідэнтычнасць тады і не магла быць адзінай, бо людскія супольнасці звычайна валодаюць рознаўзроўневай сістэмай самаатаясамлення. У адным этнасе магло існаваць некалькі формаў самаідэнтыфікацыі, кожнай з якіх адпавядаў асобны кампанент адной і той жа этнічнай свядомасці. І цяпер індус з Фіджыйскіх выспаў, у залежнасці ад сітуацыі, можа называць сябе фіджыйцам, індусам і тамілам[28]. У нашай гісторыі хрэстаматыйнай ілюстрацыяй гэтай з’явы стаў Скарына, які дома называў сябе „русінам“, а ў Кракаве запісаўся „ліцвінам“. У ВКЛ, думаю, можна было адначасова быць і „ліцвінам“, і „русінам“ — гэта не выклікала канфліктнасці ў тагачаснай свядомасці, і толькі ў індустрыяльным грамадстве адначасовая прыналежнасць да некалькіх нацый стала немагчымай[29].
Спробы даказаць, што „паўсюль, ад Вільні, Трок, Беластока і да Смаленска старабеларускае насельніцтва было пераканана ў сваёй рускай этнічнасці“ (57) і называла сябе „русінамі“, а тэрмін „ліцвіны“ азначаў толькі літоўцаў, не маюць пад сабой галоўнага — пераканаўчых аргументаў. Прыведзеныя аўтарам некалькі прыкладаў адрознення „рускай“ мовы ад „літоўскай“, як і „литовское стороны“ ад „руское“ (калі яны ўрэшце трапныя), тычацца заходніх раёнаў — Коўны, Вільні, Трокаў, Горадні, г.зн. зоны сутыкнення ўласна Літвы і Русі (57—59). Навуцы гэты факт добра вядомы: у зоне сутыкнення розных этнасаў этнічная свядомасць узрастала, праяўлялася вастрэй, і чым далей ад месцаў падобнага супрацьстаяння, тым слабейшай яна была[30]. Ігнараванне падобнай залежнасці асуджае на памылкі, а Марзалюк акурат і трактуе ўсю тэрыторыю Беларусі агульна. У гэтай сувязі няшмат вартыя яго сцвярджэнні тыпу „тэрмін ліцвін у дачыненні да носьбітаў старабеларускай этнічнасці заўсёды скарыстоўваўся толькі ў якасці палітоніма“ (61). Магчыма, і вядомы выраз „наш ліцвін“ з запісак Еўлашоўскага не варта так адназначна запісваць у палітонімы, бо ён прынамсі тыпалагічна такі ж, як „наша Русь“ (а падобныя азначэнні ў кнізе заўжды фігуруюць як эндаэтнонімы).
Аўтар лічыць „носьбітамі старабеларускай этнічнасці“ толькі тых, каму сам жа прыпісвае „рускасць“, тоесную (у яго разуменні) праваслаўю. Але тут зноў паняцці з невядомым зместам. Пачну з таго, што „этнічнасць“ — тэрмін навуковы, і фіксуецца яна звычайна староннімі назіральнікамі, а не ўсведамляецца „носьбітамі“. Марзалюк жа лічыць, што ўжо летапісцы разумелі „змену веры“ як „змену этнічнасці“ (62), і калі Ягайла „быў перакананы ў сваёй этнічнай літоўскасці“ (63), то шляхціч Еўлашоўскі „ўсведамляў сваю рускую этнічнасць“ (61). Але чым была для людзей таго часу „рускасць“? У летапісах гэта катэгорыя хутчэй канфесійная, і прыклад з князем Гінгвілам толькі пацвярджае гэта: „окристился в руску веру“, і „будучи […] русином, был велми набожен“[31]. Хрышчэнне лічылася пераходам у „рускасць“ як рэлігію. Ператварэнне ж этнічнага ліцвіна ў такога ж русіна праз адзін акт хрышчэння — нонсэнс. Пытанне этнічнага і моўнага непадабенства (у адрозненне ад рэлігіі) у тую эпоху нікога не хвалявала, так што аўтар займаецца недаравальнай мадэрнізацыяй, прыпісваючы тагачасным людзям цяперашняе разуменне падобных праблем ды ўкладваючы ў іх вусны паняцці тыпу „этнічнасць“, „нацыя“ ў сучасным іх значэнні[32].
Пасля такога тлумачэння зместу тэрмінаў „ліцвіны“ і „русіны“ Марзалюк пераходзіць да вызначэння „параметраў самаідэнтыфікацыі рускай эліты і паспольства“ (68—100). Змены ў этнаканфесійнай самаідэнтыфікацыі эліты ў Беларусі адбываліся „ў ХVI — пачатку ХVII ст.“, — піша аўтар, калі з’явілася „канцэпцыя аб існаванні некалькіх рускіх народаў“ (68), і калі галоўным фактарам самаідэнтыфікацыі становіцца не рэлігія, а мова і этнічнае паходжанне. Прычыны такіх зменаў ён бачыць у „поспехах каталіцызму і рэфармацыі“, у „азнаямленні беларускай інтэлектуальнай эліты са здабыткамі рэнесанснай антрапацэнтрычнай культуры“, якой была характэрна „цікавасць да этнічнасці“ (69) і г.д. Усё збольшага, фармальна быццам і так, ды надта ж шматзначна, недакладна, а галоўнае — галаслоўна.
„Тое, што Францыск Скарына быў рыма–каталіком, сёння ўспрымаецца як бясспрэчны факт усімі сур’ёзнымі даследчыкамі“ (69). У такім разе я гатовы аднесці сябе да „несур’ёзных“, бо факт лацінскага хросту Францішка Скарыны нічым не засведчаны, ім самім канфесійная прыналежнасць таксама не выяўлена, у гэтай сітуацыі даследчыкі могуць толькі выказваць больш ці менш аргументаваныя здагадкі, але не катэгарызаваць гатовы адказ. Паводле Марзалюка, Скарына „ў сваіх уяўленнях аб этнічнасці“ быў першым, хто дэклараваў „не этнічную мадэль самаідэнтыфікацыі“, а „менавіта нацыянальную канцэпцыю быцця народа“, бо найважнейшымі „этнічнымі маркерамі“ для яго былі „моўнае, культурна–гістарычнае адзінства, паходжанне, агульная тэрыторыя“ (70—71). Па–першае, дзе ж тут „нацыянальная канцэпцыя“? Акурат не ў нацыянальнай супольнасці, а ў прымітыўных грамадствах сувязь па крыві была мацнейшай за іншыя. Па–другое, ці дастаткова Скарынавых слоў пра „руский язык“ ды „братью мою русь“, каб рабіць з яго стваральніка нейкай канцэпцыі? Тэрмін „язык“ у яго часта выкарыстоўваецца ў царкоўнаславянскай двузначнасці, а „руские словы“ значаць кірылічны алфавіт[33]. Наогул, як паказаў А.Наумаў, рызыкоўна рабіць са Скарыны носьбіта новых рэнесансавых ідэалаў: гэты вялікі русін бараніў найперш універсалізм Бібліі[34]. Што да ўспрымання мовы як этнічнага маркера, то падобную яе ролю цяжка пацвердзіць на даступных крыніцах. У XVI—XVII cт. панавала хутчэй абыякавасць да мовы, і шляхту мала цікавіла, на якой мове гавораць яе сяляне. Найважнейшай была камунікацыйная функцыя мовы. Невыпадкова большасць праваслаўных палемістаў пісала свае творы па–польску. Хоць, ясная рэч, па меры паланізацыі знаходзіліся постаці, якія востра ставілі праблему захавання „прирожоного языка“. Таму, як таго і можна было чакаць, пасля Скарыны наш аўтар перайшоў да Васіля Цяпінскага, потым прывёў у прыклад прадмову да нясвіжскага „Катэхізіса“ (1562), а за ёю — выказванне Льва Сапегі пра „власну“ мову з прадмовы да III Статута. Усё гэта хрэстаматыйныя прыклады, якія не дадаюць да разумення праблемы нічога новага, пагатоў не маюць дачынення да стэрэатыпаў. Хоць, зрэшты, цытаваныя словы Сапегі акурат пярэчаць погляду Марзалюка на мову як на першую прыкмету этнасу („мы“ ў Сапегі — гэта не толькі і не столькі праваслаўныя русіны).
У канцы ХVI ст., цвердзіць аўтар, умацавалася „канцэпцыя рускай нацыі, рускага народа як аднароднага цэлага, якое складаецца са шляхты, духавенства і паспольства“ (77). Само па сабе сінанімічнае выкарыстанне тэрмінаў „нацыя“ і „народ“ памылковае. У той час слова „народ“ не азначала этнічнай супольнасці ў сучасным сэнсе, а разумелася як стан, карпарацыя, аб’яднаная правамі і абавязкамі, словам, — „народ шляхецкі“. Мяшчанства з яго выключалася, не гаворачы пра сялян. Падобна і ў Польшчы пісьменнікі плебейскага лагера „польскім народам“ лічылі адно рыцарскі стан[35]. Так што, прыпісваючы азначэнне „руская нацыянальнасць“ актам ХVI—ХVII ст. (87) і выкарыстоўваючы слова „нацыя“ для таго перыяду, аўтар толькі заблытвае сэнс тых працэсаў[36]. „Нацыю“ ад „народа“ належыць адрозніваць і ў цяперашнім словаўжыванні (прыкладам, паводле І.Лысяка–Рудніцкага, які прапанаваў першую лічыць супольнасцю палітычнай, другі — этнічнай). Але звернемся да яго аргументацыі. Цытата з ліста віленскага магістрата (1595), прыведзеная ў доказ канцэпцыі „рускай нацыі як аднароднага цэлага“, зусім не пацвярджае гэтага: словы „весь зацный народ християнский“ не сведчаць, што пад народам разумеліся ўсе сацыяльныя слаі грамадства. „Зацны“ азначала перадусім „высакародны“. І амаль усе прыклады, прыведзеныя ў доказ таго, што праваслаўная вера атаясамлялася з рускай (беларускай) этнічнасцю, нічога падобнага не пацвярджаюць: у іх гаворыцца пра „русь“ як канфесіонім, „русь“ як апазіцыю „рымскай“ ці „ляшскай“ веры. Калі Іпаці Пацей называе „рускім“ набажэнства, то чаму яго „народ Руски“ не можа мець такога ж канфесійнага зместу? Калі ў фундацыйным дакуменце Стэткевічаў гаворыцца пра „людзей народу нашага рускага, а не іншай веры і набажэнства“, то ясна, што пад рускасцю ў іх разумеецца вера, хоць Марзалюк і тут знаходзіць „думку аб праваслаўнасці як важнейшым элеменце рускай самаідэнтычнасці“ (82). У цытаце з падобнага запісу Скумін–Тышкевіча згадваюцца „князи и паны народу старовечного руского Короны Польской и Великого Князства Литовского“, а Марзалюк і ў такіх словах бачыць праяву „нацыянальнай кансалідацыі беларусаў, усведамленне таго факта, што і шляхта, і духавенства, і паспольства складаюць адзінае этнакультурнае цэлае“ (83). Фантазія ў аўтара, як відаць, жывая, толькі б яна логіку не падмяняла. А з лагічнасцю сапраўды няпроста: увесь час гаворачы пра „рускую“ мову як старабеларускую і, адпаведна, „рускі народ“ як старабеларускі, Марзалюк раптам зноў (як на с.55) прызнае, што толькі Люблінская унія стварыла перадумовы „дыферэнцыяцыі на Русь украінскую і беларускую“, але працэсы гэтыя былі працяглыя, таму, маўляў, русіны Сматрыцкі і Пацей „трактавалі насельніцтва Ўкраіны і Беларусі як адно цэлае“ (89). Слушна, толькі навошта было столькі пісаць пра асобную „старабеларускую этнічнасць“? І як пасля гэтага ўспрымаць заключэнне да параграфа: „Такім чынам, ХVI — першая палова ХVII ст. стала перыядам, калі беларускі этнас максімальна наблізіўся да вяршыні свайго этнаўтварэння, — пачаўся працэс кшталтавання нацыі“ (101). Тое, што нацыя ў ХVI ст. — гэта нонсэнс, я ўжо адзначаў. Пасаж уражвае яшчэ і „тонкай“ храналагічнай вызначанасцю: „набліжэнне“ доўжылася паўтара стагоддзя! З іншага боку, прызнаўшы, што русіны Беларусі і Ўкраіны ўтваралі „адно цэлае“, Марзалюк не меў права ігнараваць спецыяльныя працы па нацыянальнай свядомасці ўкраінскага казацтва і шляхты (найперш — публікацыі Ф.Сысына і Т.Хінчэўскай–Генэль).
Незразумела, для чаго ў кнізе пра стэрэатыпы спатрэбіўся разгорнуты экскурс у гісторыю назвы „Белая Русь“. Прычым высновы аўтар выклаў у першых жа сказах: „аналіз пісьмовых крыніц дазваляе з упэўненасцю сцвярджаць, што ў пісьмовых крыніцах […], створаных у мясцовай, беларускай і ўкраінскай традыцыі, пачынаючы з 1619 г., пад „Белаю Руссю“ заўсёды разумеецца толькі рэгіён Беларускага Падзвіння і Падняпроўя“ (90). Тут зноў нямала спрашчэнняў. Вядома, што „беларусцамі“ часта называлі ўкраінскіх казакоў не толькі ў Маскве[37]. І мова дакументаў Хмяльніцкага ды яго старшыны часта называлася „беларускай“, і рэлігія казакоў магла вызначацца як „беларуская“ (прычым, жыхаром Полацка[38]). Заява пра тое, што ў помніках палемічнай літаратуры „Белая Русь“ разумелася як „тэрытарыяльны рэгіён, тоесны гістарычнай Літве“ (91), проста недарэчная. Добра вядомыя прыклады фіксацыі „беларусцаў“ у дакументах Разраднага прыказа мы наўрад ці можам упэўнена лічыць самаідэнтыфікацыяй беларусаў, як гэта робіць аўтар (93, 97). Цалкам магчыма, што гэта тэрмін маскоўскіх прыказных пісараў (невыпадкова ў крыніцах, створаных у ВКЛ, ён не фіксуецца). А ў спрэчцы з „меркаваннем аб выразным этнічным напаўненні“ тэрміна „Белая Русь“ (98) аўтар, падобна, зноў абвяргае ім жа створаны тэзіс, бо, здаецца, у гістарыяграфіі ніхто яго і не „напаўняе“.
Многія складаныя праблемы, надзвычай важныя для разумення тых пераменаў у настроях і пазіцыях русінаў канца ХVI — першай паловы ХVII ст., пра якія ўзяўся пісаць Марзалюк, ён кранае толькі мімаходзь, або проста дэкларуе свае погляды, не рупячыся нават пра іх элементарнае абгрунтаванне. Прыкладам, ён перакананы, што царкоўная унія паскорыла пераход „русінскай шляхты на лацінскі абрад“ (104), але не падае ніводнага аргумента, ніводнага даследавання, якое б пацвярджала гэта! Цалкам магчыма, што і паскарала, толькі ў гістарычнай навуцы прынята не проста выказваць палажэнні, а яшчэ і даказваць іх, асабліва калі яны пярэчаць выказаным раней. А раней гісторыкамі даводзілася, у прыватнасці, што ў адносінах да сялян і мяшчан унія мела акурат адваротны ўплыў: яна стрымлівала іх лацінізацыю[39], затое спрыяла „рутэнізацыі“ польскіх сялян, адсоўваючы на захад мяжу польскага этнаграфічнага абшару[40].
Не пашанцавала ў кнізе Марзалюка Мялецію Сматрыцкаму. Хто–хто, а Сматрыцкі не заставаўся без належнай увагі славістаў, і ў мінулыя дзесяцігоддзі яму быў прысвечаны шэраг спецыяльных даследаванняў, выйшла і ягоная спадчына[41]. Марзалюк жа робіць выгляд, што ідзе па цаліку, ды не згадвае ніводнай працы пра Сматрыцкага (80, 83, 84). Выглядае, быццам да нашага магілёўскага адкрывальніка ніхто нічога і не пісаў! Неакуратны ён і ў інтэрпрэтацыі тэкстаў гэтага інтэлектуала. „Для Сматрыцкага ёсць фактам, што спрадвечнай, роднай рэлігіяй русінаў з’яўляецца праваслаўе“, — піша наш аўтар, і нідзе не падае, што стаўленне М.Сматрыцкага да праваслаўя не было нязменным (а той, як вядома, у 1628 г. адкрыта прыняў унію). Цытуе з „Верыфікацыі нявіннасці“: „Мы Русь Усходняга паслушэнства і вызнання з’яўляемся людзьмі веры Рэлігіі Грэцкай Каталіцкай…“, і дадае, што паводле Сматрыцкага „свая рэлігія для русіна — праваслаўе“ (83). Але ж у таго ясна гаворыцца і пра веру грэцка–каталіцкую, а не толькі праваслаўную! Далей, цвердзячы, што каталікоў–русінаў не было, Марзалюк імкнецца дэзавуяваць факт частай згадкі „Русі закону рымскага“ Сматрыцкім і кажа, што для палеміста яна — „з’ява пазнейшая“ (84). Вось жа, звяртаючыся да уніятаў, Сматрыцкі піша: „Калі вы не ёсць ні Руссю рымскага, ні грэцкага закону, то да права, дадзенага ні той, ні гэтай Русі не належыце“[42]. Так што для яго Русь „рымскага закону“ намнога ранейшая за Русь грэка–каталіцкую.
Падобна, як са Сматрыцкім, абышоўся аўтар і з Сімяонам Полацкім. Творчасці гэтай славутай постаці прысвечана мноства даследаванняў як у савецкім ды постсавецкім літаратуразнаўстве, так і ў заходнім. Марзалюк жа, узяўшыся пісаць пра гэтага творцу, зноў даўмеўся нават не згадаць ніводнай іх пазіцыі. Ці не для таго, каб у вачах недасведчаных выглядаць першаадкрывальнікам і аўтарам новага слова пра творчасць Полацкага (гэта ім нават падкрэсліваецца: маўляў, прыпіскі „дазваляюць, як нам здаецца, даволі дакладна выказацца…“, і інш.).
У цэлым і ў гэтым параграфе замест стэрэатыпаў і пытанняў ідэнтычнасці атрымаўся блытаны агляд моўнай сітуацыі ў ВКЛ, крыху гісторыі міжканфесійных дачыненняў ды замацавання назвы „Белая Русь“ на ўсходзе сучаснай Беларусі. Спрабаваў аўтар разважаць і пра „нацыю“, аднак некампетэнтна і галаслоўна. Да абяцанай „самаідэнтыфікацыі паспольства“ справа наогул не даходзіла. Каб гаварыць пра „масавы ўзровень свядомасці“, недастаткова спаслацца ў сваіх фантазіях на два дакументы (87). Масавая свядомасць адкрываецца на глыбіні латэнтных уяўленняў, імплікаваных у фальклоры, рытуалах, звычаях і г.д., а таксама ў помніках пісьменнасці, прызначаных для самых шырокіх колаў насельніцтва.
Параграф „Хрысціяне і нехрысці“ (107—133), лагічна не звязаны з папярэднім тэкстам, безумоўна больш прыдатны для выяўлення і аналізу стэрэатыпных уяўленняў. Аднак і ён напісаны пераважна на падставе апублікаванай літаратуры, а не па крыніцах, хоць аўтар і завярае, што на пытанне „з якога часу прадстаўнік іншай хрысціянскай канфесіі пачынае трактавацца як нехрысць“ адказ „шукаў у крыніцах“ (107). Разгляд праблемы занадта агульны, а па сутнасці зведзены да апісання вядомых сюжэтаў рэлігійнай гісторыі. Аўтар падрабязна спыняецца на канцэпцыях царкоўнай уніі і перыпетыях яе ўвядзення, а потым на канфліктах паміж праваслаўнымі ды уніятамі і каталікамі ў ВКЛ (113—133). Праўда, гаворачы пра талеранцыю ў ХVI ст. і нарастанне нецярпімасці ў ХVII ст., Марзалюк зноў абыходзіцца без падставовых даследаванняў пра талеранцыю, у прыватнасці, без класічных прац Я.Тазбіра і М.Космана (вось і атрымліваецца, што рэлігійныя канфлікты ў Вільні, у пераказ якіх аўтар уключае даўжэзныя цытаты, забываючы пра іх крытычны аналіз (124—127), на справе даўно даследаваны спецыялістамі). Бясконцае пераказванне палемічных твораў праваслаўнай літаратуры з цытаваннем вялізных фрагментаў (па паўстаронкі!) выклікае разгубленасць чытача, бо незразумела, што яны павінны даказваць. Аўтар кнігі схаваўся за словамі летапісцаў і праваслаўных палемістаў, хоць менавіта з крытычнага разбору іх тэкстаў і пачынаецца даследаванне. Урэшце, сам падбор крыніцаў не адпавядае той задачы, якую ён паставіў перад сабой: праблемы этнічнай ідэнтычнасці вырашаюцца звычайна на аснове аналізу міфаў, сімвалаў і мадэляў камунікацыі, а пра іх і не вялося. Нават творы палемічнай літаратуры не выпадае лічыць рэпрэзентацыйнай і адэкватнай крыніцай даследавання свядомасці, не кажучы пра сюжэты палітычнай гісторыі, да якіх пастаянна звяртаецца Марзалюк.
Спынюся на некаторых прыкладах. Так, спаслаўшыся на вядомае ў гістарыяграфіі меркаванне пра тое, што першапачаткова і пасля падзелу адзінай царквы адносіны паміж праваслаўнымі і каталікамі не былі варожымі, ён сцвярджае: усё змянілася ў ХIII ст. у сувязі з нямецкай экспансіяй у Прыбалтыцы, і вехай гэтых зменаў стала „вострае супрацьстаянне Рыгі і Полацка ў пачатку ХIII ст.“ (109). Калі б аўтар бліжэй пазнаёміўся з хронікай Генрыха, да якой апелюе, то заўважыў бы, што стаўленне храніста да русінаў было яшчэ дастаткова амбівалентным, і палачане неаднакроць трактаваліся ім як хрысціяне[43]. Гэтаксама не пераконвае і спасылка на ордэнскія хронікі, у якіх „праваслаўныя русіны — не хрысціяне“: з іншых крыніц вядома, што ў тыя часы Нямецкі ордэн мяняў стаўленне да праваслаўных Вялікага Княства, неаднаразова выступаючы пратэктарам русінаў і адстойваючы іх інтарэсы. Што да ўспрымання „ляхаў“, то тут выразна негатыўных стэрэатыпаў мы не знойдзем да часоў Длугаша. А ў ВКЛ трактаванне праваслаўных як патэнцыйна нелаяльных у сапраўднасці пачалося не ў 1660–х г. (129), а яшчэ ў трактатах П.Скаргі.
Як нешта асаблівае для ўяўленняў праваслаўных Кіеўскай мітраполіі аўтар падае ўспрыманне імі грыгарыянскага календара і ўвядзенне царкоўнай уніі 1596 г. як знак прышэсця антыхрыста і набліжэння канца свету (114, 116). Справядліва было б сказаць, што ў ХVI ст. па ўсёй Еўропе разышлася пратэстанцкая літаратура, у якой рымскі папа звязваўся з вобразам антыхрыста і сатаны. Сапраўды, былі такія творы і ў ВКЛ, напісаныя царкоўнымі ерархамі і пісьменнікамі. Праўда, С.Зізаній з І.Вышэнскім выступалі з ідэямі д’ябальскага Захаду значна раней за З.Капысценскага. Але хадзіла і літаратура процілеглага зместу: прыкладам, у адказ на кнігу Зізанія епіскап Іпаці Пацей выдаў „Унію…“ (1595), у якой аргументавана апраўдваў папу і адводзіў ад яго вобраз антыхрыста. Што да атаясамлення лічбы 666 з антыхрыстам і сувязі такога знака з рымскім папам, то гэта была традыцыя, якая сягала ў прадаўнія часы.
Пачынаючы тэму „Вобраз жыда ў беларускай традыцыі“ (133—149), магілёўскі калега ў прывычнай манеры адразу ставіць воз перад канём — сходу заяўляе, што „традыцыйная талеранцыя беларусаў і ледзь не поўная адсутнасць праяў антысемітызму“ — гэта няпраўда, створаная „на даволі адвольнай выбарцы крыніц“ (133). Аўтар такога папроку ў адрас беларускіх гісторыкаў мусіць на падставе рэпрэзентацыйнага корпусу крыніц паказаць адваротнае. Наколькі ж паслядоўным аказаўся Марзалюк на гэты раз?
Як доказ пашыранасці ўяўленняў пра яўрэяў як пра „д’ябальскую сілу і ерась“ у Беларусі прыводзяцца спасылкі на: 1) твор Кірылы Тураўскага, 2) словы Скарыны, які пісаў пра „неверных жидов“, 3) факт пераследу яўрэяў у ВКЛ прадстаўнікамі ўлады ў 1539 г., 4) антыяўрэйскі трактат, створаны праваслаўнымі ў 1580 г. у Супрасльскім манастыры, 5) словы з палемічнай кнігі Іпація Пацея, які назваў „соборищем дъявольским“ канфесійных апанентаў — турак, татараў і яўрэяў, 6) сатырычны „Дышкурс жидовина з скоморохом“ ды 7) прыклад негатыўнага вобраза яўрэя ў фальклоры (135—137). Нічога сабе „рэпрэзентацыйнасць“! Калі б яшчэ хоць які факт, то хапіла б акурат па адным на стагоддзе. Аднак усё пералічанае зусім не пацвярджае зыходнай тэзы Марзалюка пра пашыранасць антысемітызму сярод беларусаў у тыя часы. Зрэшты, да ўяўленняў самога „насельніцтва“ Беларусі, да якога любіць апеляваць аўтар, мае адносіны толькі апошні прыклад, але гэта асобны факт, вырваны з фальклорнай спадчыны, які нават у якасці ілюстрацыі выкарыстоўваць праблематычна. Астатняе ж тычыцца пераважна хрысціянска–царкоўнай візіі яўрэйства. І калі ўжо ствараць з яго вобраз „д’ябальскай сілы“ на падставе выказвання Пацея, то трэба заставацца паслядоўным ды запісваць туды яшчэ татараў з туркамі! Як бачым, пры такім падыходзе можна „падвярстаць“ аргументы (па адным факціку ў патрэбнай інтэрпрэтацыі!) і пад самую неверагодную ідэю.
Таму і сцвярджэнне пра пашыранасць стэрэатыпу яўрэяў як забойцаў хрысціян падаецца падазроным. Вера ў рытуальныя забойствы сапраўды мела месца, але ці была яна „агульнараспаўсюджанай“, як хоча Марзалюк? Чатырох–пяці прыкладаў абвінавачвання яўрэяў у рытуальным забойстве (139—140) яўна недастаткова, каб гэта пацвердзіць. З іншага боку, не лішнім было б дадаць, што тыя суды над яўрэямі — на рахунку Контррэфармацыі. Гаворачы, што ў вачах людзей Беларусі „галоўным сэнсам жыцця“ яўрэяў быў „здзек з хрысціянства“, а дзейнасць яўрэяў скіроўвалася „на разбурэнне хрысціянскага дабрабыту“ (141), Марзалюк хоча, каб яму верылі на слова, бо не дае канкрэтных прыкладаў менавіта такога бачання іудзеяў. Яго факты судовых цяжбаў гараджан з яўрэямі ў Горадні, Наваградку, Вільні, Полацку, Магілёве і Пінску (142—144)[44] сведчаць толькі пра эканамічнае суперніцтва мяшчан з іудзеямі, пра спробы магістратаў стрымаць рост яўрэйскай абшчыны. Не мяняюць сітуацыі і згаданыя антыяўрэйскія выступы ў Вільні ды Берасці ў канцы ХVI — першай палове ХVII ст., паколькі чыніліся яны каталікамі ды езуітамі (а тыя, згодна з канцэпцыяй кнігі, нават не лічацца „людзьмі даўняй Беларусі“).
Робячы высновы, Марзалюк, быццам натхнёны антыяўрэйскімі пасажамі свайго земляка храніста Трафіма Сурты, настойвае на наяўнасці „антысеміцкіх стэрэатыпаў“ менавіта „ў масавай свядомасці насельніцтва Беларусі“ (146) і цвердзіць, што толькі мэтанакіраваная палітыка дзяржавы не давала „гвалтоўным акцыям“ у Беларусі набыць „сістэмны масавы характар“, што толькі дзяржава выхавала ў беларусаў „традыцыі цярпімасці да іудзеяў“ (149). Карціна проста фантасмагарычная! Супакойвае толькі тое, што пад ёй — ніякага грунту. Так агулам, без элементарнай дыферэнцыяцыі, усяму насельніцтву Беларусі аўтар прыпісаў „ідэнтычны набор негатыўных стэрэатыпных вобразаў жыда, які бытаваў ва ўсім хрысціянскім свеце“, і пры гэтым заклікаў улічваць „спецыфіку беларускага антысемітызму“ (149). У чым тая спецыфіка, калі стэрэатыпы „ідэнтычныя“? І што азначае тут „увесь хрысціянскі свет“? Узяўшыся асвятляць ўзаемадачыненні яўрэяў і хрысціян, магілёўскі гісторык праігнараваў найбагацейшую літаратуру па іудаістыцы[45], якая і ўпісала б Беларусь у еўрапейскі кантэкст.
Прачытаўшы напісанае Марзалюком пра „жыдоў“, можна хіба што за жарт прыняць ягоны папрок апанентам у „даволі адвольнай выбарцы крыніц“. Адвольней за яго бадай ніхто не адбіраў! Пра якую рэпрэзентатыўнасць крыніц, пра якую аб’ектыўнасць можна гаварыць, калі аўтар проста „выцягвае“ асобныя факты і прыводзіць толькі тыя прыклады, якія ілюструюць канструкцыю, выкладзеную ім папярэдне. Цяжка даць веры, што Марзалюк не ведае пра шматлікія прыклады нармальнага супольнага жыцця яўрэяў і хрысціян, пра супрацоўніцтва паміж імі, пра многія выпадкі чыннага ўдзелу яўрэяў у абароне беларускіх гарадоў[46] і шмат падобнага. Калі б у Беларусі панавала тая „нянавісць хрысціян да яўрэяў“, якую ёй прыпісвае Марзалюк, то яны не канцэнтраваліся б тут у такой колькасці, і гэтыя землі не атрымалі б вядомасці як „рай для жыдоў“. Зразумела, без канфліктаў паміж хрысціянамі і яўрэямі не абыходзілася, як і па ўсёй Рэчы Паспалітай, але важна ведаць іх маштабы і прыроду. Думаю, сітуацыю ў Беларусі можна параўноўваць з Чырвонай Руссю, дзе, як паказаў С.Гансяроўскі, эканамічнае суперніцтва хрысціян з яўрэямі абвастралася ў каралеўскіх гарадах, у прыватных жа на стаўленне магістрату да яўрэяў уплывала праяўрэйская пазіцыя магната–ўладальніка, зацікаўленага ў даходзе і крэдытах, таму да брутальных антыяўрэйскіх выступаў там не даходзіла[47]. У Беларусі ж прыватных гарадоў была амаль палова.
Другі раздзел „Гістарычная свядомасць і дзяржаўны патрыятызм. Свая і чужая дзяржава“ (151—199) таксама пачынаецца палемічнай завязкай: „пэўных“ гісторыкаў, якія пішуць пра „поўную незалежнасць Полацкага княства“, Марзалюк вінаваціць у стварэнні гістарычных міфаў, сам жа, трымаючыся процілеглага погляду, праз вызначэнне „ментальных установак сучаснікаў, іх асабістыя ўяўленні і ўчынкі“ абяцае даць адказ на пытанне, ці лічылі полацкія князі „Кіеў чужым для сябе, а сваё княства цалкам самастойным?“ (151—152). Але ў беларускай гістарыяграфіі, прынамсі навуковай, мне не даводзілася сустракаць падобнай пастаноўкі пытання — ніхто не пісаў, што Полацк быў „цалкам самастойным“, а полацкая дынастыя Рурыкавічаў успрымала Кіеў як „чужы“! Магчыма, гэта зноў самаствораны міф, зручны для эфектнага абвяржэння. І Марзалюк толькі скаланае паветра, калі паўтарае раз за разам: кіеўскія князі не лічылі, „што полацкая дынастыя абсалютна незалежная ад Кіева“ (154, 160), полацкія князі „не лічылі ўсіх астатніх Рурыкавічаў абсалютна чужымі для сябе“ (158).
Што да выяўлення абяцаных „ментальных установак“, то іх зноў няма: аўтар заняўся пераказам фактаў пераважна палітычнай гісторыі, датычных узаемаадносін полацкіх і кіеўскіх князёў (158—163), а таксама шляхоў утварэння ВКЛ (169—170). Але калі тэзіс пра „абсалютную“ незалежнасць Полацка ніхто і так не мог успрымаць сур’ёзна, то з доказам яго „відавочнай палітычнай залежнасці“ (для чаго патрабаваліся новыя аргументы) не вельмі гладка. Часам яна бачыцца аўтару то ў факце знаходжання ў Полацкай Сафіі літургічнага „ерусаліма“, які, што праўда, як ён сам прызнае, мусіў быць „знакам […] дзяржаўнай самастойнасці“ (158), то ва ўдзеле палачан у супольным ваенным паходзе з іншымі князямі Кіеўскай Русі (160). Нават у паведамленні Генрыха аб тым, што ў 1216 г. полацкі князь Уладзімір „склікаў вялікае войска з русінаў і літоўцаў“, Марзалюк убачыў сваё — факт „захавання васальнай залежнасці Літвы ад Полацка“ (169) (?!).
Крыніцазнаўчы ўзровень працы можа характарызаваць фрагмент з „Летапісцам рускіх цароў“. Папракнуўшы „сучасных беларускіх гісторыкаў“ за тое, што тымі „амаль не звяртаецца ўвага“ на гэты летапіс, Марзалюк абвясціў яго помнікам „беларускай праваслаўнай гістарыяграфіі“ і „важнейшай крыніцай для асэнсавання гістарычнай самаідэнтыфікацыі насельніцтва беларускіх зямель у ХIV ст.“ (172) (Праўда, раней ён адносіў гэты летапіс да 1430–х г., а потым датаваў апошняй чвэрцю ХIV — пачаткам ХV ст. — гл. с. 110, 172.) Што ж за знаходка ў Марзалюка, на якую не звярнулі ўвагі айчынныя даследчыкі летапісаў? Пасля многіх даследаванняў „Летапісец рускіх цароў“ прынята лічыць кароткім летапісам ХV ст., які быў напісаны на аснове „Временника великих царств“ — хранаграфічнай кампіляцыі ХIV ст., Кіеўскага летапісу ды летапісца Пераяслаўскага, што ўзыходзіць да Ўладзімірскага зводу ХIII ст.[48] Дык што ж звязвае яго з Беларуссю? „Беларускі кніжнік“ перарабіў у ім пасланне Феадосія Пячэрскага „О вере латинской“ — цвердзіць Марзалюк (110) і са спасылкай на Я.Шчапава далей удакладняе, што найбольш старажытная частка помніка „створана ў ВКЛ“ праваслаўным аўтарам (172). Сапраўды, Шчапаў калісь выказваў такое меркаванне, але, па–
першае, ён пісаў пра ВКЛ, а не пра Беларусь, а па–другое, гэта было сказана ў даследаванні княскіх статутаў, спецыяльна ж „Летапісцам рускіх цароў“ ён не займаўся. Калі б Марзалюк больш уважліва спісваў са Шчапава, то заўважыў бы, што крыху далей той цытуе А.Арлова, які пасля спецыяльнага аналізу абедзвюх частак летапісу вызначыў месцам стварэння першай Галіцка–Валынскую Русь[49]. Зразумела, існуюць і іншыя меркаванні наконт паходжання помніка. Прыкладам, акадэмік Дз.Ліхачоў не без сур’ёзных аргументаў даказваў, што „Летапісец рускіх цароў“ быў перапрацаваны паўднёва–рускім летапісцам, але не на галіцка–валынскіх землях, а ў Пераяславе Суздальскім[50]. Марзалюк піша, што Ў.Пашута звязваў паходжанне „Летапісца…“ з Наваградкам (172), аднак і гэта непаразуменне, народжанае няўважлівым і некрытычным спісваннем са Шчапава. Бо Пашута на названых старонках зусім не кажа пра тое, што яму прыпісвае Марзалюк, а толькі вяртаецца да гіпотэзы пра магчымае напісанне ў Наваградку т.зв. „Літоўскага летапісу“[51]. Кур’ёз атрымаўся і з датаваннем „Летапісца…“. Калі ўжо трымацца версіі паўднёва-заходняга паходжання помніка, то трэба і перыяд прымаць той, які прапанавалі яго даследчыкі — ХIII ст. Бо ў Шчапава канец ХIV — пачатак ХV ст. — гэта час не стварэння „Летапісца…“, а з’яўлення ў ім Архіўнага ізводу статута князя Ўладзіміра (у пазнейшай публікацыі княскіх статутаў гэты самы ізвод датаваны дакладней і аднесены да 1460—70–х г.[52]).
Дык на якіх падставах Марзалюк аднёс „Летапісец рускіх цароў“ да „беларускай праваслаўнай гістарыяграфіі“ (і што гэта, урэшце, такое на ХIV—ХV ст.?), у чым убачыў руку „беларускага кніжніка“? Пытанне рытарычнае.
Змаўчаўшы, што акурат разгледжаная ім „Бяседа“ мітрапаліта Спірыдона Савы не ўтрымлівае аніякіх антылацінскіх інвектыў, хоць і тэма, і месца стварэння гэтага павучання давалі падставы для падобных выпадаў, Марзалюк узяўся на прыкладзе антылацінскага фрагменту з малапрыкметнага і чужога летапісу даказваць актуальнасць антылацінскіх твораў для Беларусі. Ён палічыў, што для вызначэння самаідэнтыфікацыі жыхароў сярэднявечнай Беларусі больш пасуе „Слова“ Феадосія, ігумена Кіева–Пячэрскага манастыра ХI ст. Хоць гісторыкам вядома, што яго погляды характарызавала крайняя нецярпімасць да каталікоў, таму яны не выклікалі на Русі ніякага ўплыву: „князі па-ранейшаму бралі шлюб з іншаверцамі, падтрымлівалі з імі саюзы, а цёмная народная маса […] ніколі не даходзіла да такой адчужанасці, каб цурацца ўсялякай жыццёвай сувязі з асобамі іншага веравызнання“[53].
„Адлюстраванне гістарычнай свядомасці русінаў“ у ХVI—ХVII ст. (150—199) напісана таксама пераважна на падставе апублікаваных даследаванняў. Спробаў выявіць саму свядомасць у аўтара няшмат, у асноўным жа ён пераказвае версіі ўтварэння ВКЛ ды сюжэты палітычнай гісторыі, ілюструючы асобнымі прыкладамі стаўленне жыхароў ВКЛ да сваёй улады і да Маскоўскай дзяржавы ў часе войнаў. У польскай гістарыяграфіі было даўно паказана, што для разумення як нацыянальнай, так і гістарычнай свядомасці перадусім важна вызначыць змест такіх паняццяў, як „народ“, „айчына“, „дзяржава“[54], але Марзалюк да іх нават не набліжаўся. Ён перадаў сэнс легенды пра рымскае паходжанне літоўцаў, ідэі Міхалона Ліцвіна і Аўгустына Ратундуса, погляды Мацея Стрыйкоўскага, — тое, што не мае непасрэднага дачынення да свядомасці русінаў, затое не выкарыстаў падставовыя для параграфа помнікі — запіскі Фёдара Еўлашоўскага і асабліва дзённік Апанаса Філіповіча (нават не згаданы ў кнізе!), які добра перадае культурны клімат эпохі. „Хроніка Быхаўца“, якую аўтар багата цытуе паводле зусім не акадэмічнага выдання, адлюстроўвае свядомасць не аднаго аўтара, а ў цэлым — хутчэй ліцвіна, патрыёта дзяржавы (незалежна ад веравызнання), а не праваслаўнага русіна (русін мог пісаць толькі яе заключную частку). Каштоўную інфармацыю пра гістарычныя ўяўленні „паспольства“ маглі б даць тастаменты мяшчан, але з іх чамусьці выбрана толькі самае павярхоўнае — выказванні пра ваенныя нягоды ды звязаныя з імі матэрыяльныя страты (196—197), а не дадзеныя пра ўнутраны свет і матывы дзеянняў. Выходзіць, рэальна да гістарычнай свядомасці русінаў аўтар дабраўся толькі на прыкладзе твораў І.Яўлевіча ды Т.Сурты (192—193). Наўрад ці дастаткова для абагульненняў.
Як квінтэсэнцыя гістарычнай свядомасці падаецца, што шляхта і мяшчане Беларусі выяўлялі дзяржаўны патрыятызм і што яе праваслаўныя жыхары ўспрымалі ВКЛ як „сваю“ дзяржаву (188, 198, 287). Але гэта было паказана задоўга да Марзалюка, і нясціпла запісваць чужыя вынікі ў лік сваіх адкрыццяў. Палітычная арыентацыя русінаў ВКЛ была прадметам грунтоўных даследаванняў Г.Ябланоўскага[55], О.Бакуса[56] і М.Крома[57], з якіх Марзалюк спасылаецца на манаграфію толькі першага (ды і то з „другіх рук“), а праца Крома проста ўключана ў агульны спіс літаратуры. Між іншага, апошні крытыкаваў Ябланоўскага і Бакуса за недыфeрэнцыяваны падыход да праваслаўнага насельніцтва ВКЛ (бо нават прадстаўнікі княскіх вярхоў мелі розны сацыяльна–палітычны статус, які мог уплываць на іх пазіцыю). У святле яго крытыкі падыходы Марзалюка было б цяжка назваць навуковымі.
Заключная „глава“ кнігі („Малюнак свету ў масавай свядомасці“, 200—282) уяўляе з сябе „мяшанку“ адвольна выбраных тэмаў і ўспрымаецца як прыдатак да дзвюх першых. У ёй асобныя параграфы аўтар прысвяціў чарадзейству (200—216), канцэпцыі ўлады вялікага князя, пытанням рыцарскага ды магдэбургскага права і нават станаваму падзелу грамадства (216—235), стаўленню да жабрацтва і купецтва (216—246), месцу крэдыту і ліхвярства ў гарадскім жыцці (247—255), а таксама пытанням шлюбу, сямейных адносін і сэксу (256—282).
Паколькі храналогія тут вызначана толькі ў параграфе пра ліхвярства і крэдыт (ХVI—ХVII ст.), трэба разумець, што іншыя пытанні разглядаюцца ў тых храналагічных рамках, якія вызначаны для ўсёй кнігі, г.зн. Х—ХVII ст. Так яно і выглядае — аўтар вольна пераходзіць ад эпохі да эпохі, шукаючы прыкладаў, сягае нават у ХVIII ст. і вышэй. Зразумела, што пры такім падыходзе наўрад ці можна хоць бы адэкватна апісаць з’явы, якія аўтар узяўся даследаваць, а не тое што прасачыць іх змены. Таму атрымалася хутчэй не даследаванне, а вольныя „эцюды на тэму“, не абцяжараныя патрэбай абгрунтавання. Да ўсяго, узяўшыся вызначаць стэрэатыпы, аўтар зноў выкарыстоўвае неадпаведныя крыніцы — пераважна нарматыўныя выданні (Статуты, „Кормчыя“, казані, і да т.п.), якія не адлюстроўваюць г.зв. „масавых уяўленняў“. Вось некалькі ўзораў яго рэканструкцыі „малюнка свету“.
Называючы ўсё ХVI ст. часам „апагею маральнага заняпаду“ праваслаўнай царквы ў Беларусі і Ўкраіне, калі „палавая разбэшчанасць, п’янства“ былі „нормай паводзін“ духавенства (239), аўтар прыводзіць у прыклад толькі скаргу шляхты на полацкага архіепіскапа, датычную пераважна маёмасных махінацый, ды факт заняпаду магілёўскага манастыра. Выявіўшы практыку крэдытавання, пазык і ліхвярства ў некалькіх гарадах Беларусі, ён піша пра складванне „новай працоўнай этыкі“ ў „беларускіх гарадах ужо ХVI — пачатку ХVII ст.“ (241) і нават „рынкавую псіхалогію, псіхалогію людзей Новага часу“, характэрную „для беларускага месціча ды шляхціча ХVI—ХVII ст.“ (255)! Незвычайная здольнасць рэканструкцыі! У „рабрыстай пацерцы“, знойдзенай у мужчынскім пахаванні, І.Марзалюк убачыў сведчанне „моцнага любоўнага пачуцця аднаго суджанага да другога“ (262), а ў пахаваннях маці з дзіцём — „бацькоўскую любоў да дзяцей ужо ў раннім сярэднявеччы“ (270). Вось аўтар сцвярджае, што ў ХVI ст. „на поўны голас аб сабе ў гарадах заявіла прастытуцыя“ (277, 288). Але без сур’ёзнага фактаграфічнага абгрунтавання, без кантэксту, без параўнання з ранейшым і пазнейшым часам такія „адкрыцці“ мала чаго вартыя. У Еўропе на прыватнай аснове прастытуцыя развівалася з найдаўнейшых часоў, хоць, вядома, асабліва спрыяльныя ўмовы ёй стварала урбанізацыя. Царква не валодала такімі магчымасцямі, каб забараніць яе, а можа не моцна і хацела[58]. Як было ў Беларусі насамрэч? Марзалюк не паказаў гэтага, бо зрабіў сваю выснову на падставе ўсяго некалькіх актавых дакументаў і Статута ВКЛ! І не задумаўся, якія крыніцы маглі фіксаваць развіццё прастытуцыі раней? Падобным чынам, толькі на падставе нормы Статута характарызуецца становішча банкерта ў Беларусі як непаўнавартай істоты (277). Ці не занадта спрошчана і катэгарычна? У арыстакратычных сем’ях Еўропы пазашлюбныя дзеці лічыліся нармальнай з’явай, іх выхоўвалі як сваіх законных. Няўжо ў ВКЛ было зусім інакш? Вядома ж, што Яну, пазашлюбнаму сыну Жыгімонта I, нішто не перашкодзіла стаць віленскім біскупам. Яшчэ адзін прыклад таго, наколькі далёкія „стэрэатыпы“ Марзалюка ад гістарычнай рэальнасці. „Прэлюбадзеяў“, — піша ён, „чакала смерць“, і спасылаецца на Статут ВКЛ. Але Статут — гэта не гісторыя. З гісторыі ж вядома, што, як паказаў Я. Серадыка, выкрыты раман Станіслава Тымінскага ды Соф’і Радзівілаўны — жонкі Крыштафа Дарагастайскага, — не перашкодзіў яму служыць у гусарскай харугве С. Жулкоўскага, а ёй — застацца жонкай вялікага маршалка. Між тым Марзалюк як шырокапрофільны спецыяліст піша нават пра сіфіліс — а гэта ўжо гісторыя медыцыны! Знайшоўшы па адным прыкладзе на стагоддзе, ён паведамляе пра вялікія маштабы палавых захворванняў у ВКЛ у ХVI і ХVII ст. (279). Вельмі пераканаўча!
***
Зразумела, я спыніўся далёка не на ўсіх хібах кнігі І.Марзалюка (на яе поўны разбор спатрэбіўся б яшчэ не адзін аркуш тэксту!), аднак і пададзенага, думаю, больш чым дастаткова для заключэння. Яе асноўныя недахопы можна сцісла вызначыць як: 1) неадпаведнасць назвы і зместу, 2) паняційна–тэрміналагічная нявытрыманасць, 3) няўдалая канструкцыя, 4) неадпаведная і памылковая інтэрпрэтацыя выкарыстаных матэрыялаў, 5) нявыкарыстанасць матэрыялаў, непасрэдна звязаных з тэмай працы, 6) прымяненне не прынятых у навуцы метадаў, 7) парушэнне прафесійнай этыкі гісторыка.
Сапраўды, больш за ўсё працу характарызуе суцэльная неадпаведнасць: назвы і зместу, пастаўленых задачаў і вынікаў, дэкларацый і рэальных падыходаў, etc. Дэклараваўшы стаўленне да гісторыі як да „надзвычай дакладнай навукі“ (6), аўтар не вызначыўся нават з тэрміналогіяй і падаў узорныя прыклады бяздоказнасці, галаслоўнасці, пісання пра ўсё і ні пра што. У кнізе, прысвечанай стэрэатыпам, Марзалюк разгледзеў самыя розныя аспекты палітычнага і грамадска–культурнага жыцця Беларусі, і менш за ўсё — стэрэатыпы. А тыя рэдкія трапныя назіранні, што ў кнізе можна знайсці, небагата даюць, паколькі ў даследаванні калектыўных уяўленняў важна супастаўленне аўта– і гетэрастэрэатыпаў (бо, у прыватнасці, вобраз уласнай групы з’яўляецца адваротным адбіткам уяўлення пра іншыя, чужыя этнасы[59]), а гэтага ж наогул не рабілася, як і не звярталася ўвага на ірацыянальнасць зместу стэрэатыпаў. Без ведання спецыяльнай літаратуры і знаёмства з асноўнымі тэарэтычнымі мадэлямі этна– і нацыягенэзу І.Марзалюк, здаецца, апынуўся ў палоне сабранага эмпірычнага матэрыялу. Прапанаваная ім блытаная версія самаідэнтыфікацыі насельніцтва даўняй Беларусі, паводле якой носьбіты „старабеларускай этнічнасці“ ідэнтыфікуюцца з „рускасцю“ як праваслаўным веравызнаннем (своеасаблівы канфесійны варыянт прымардыялізму!), глыбока супярэчлівая і ў тэарэтычным, і ў фактаграфічным плане. На жаль, выяўленыя выпадкі маніпуляцыі фактамі даюць падставы сумнявацца ў дабраякаснасці працы наогул. Што да мовы, то цяжка прыгадаць іншую кнігу, якая б уразіла такой неахайнасцю, такім нешляхетным абыходжаннем з беларускім словам.
Калісь за падобныя хібы (павярхоўнасць, бяздоказнасць, галаслоўныя абагульненні і дэкларацыі, не пацверджаныя адпаведным аналізам крыніц) справядліва крытыкавалася першая кніга І.Марзалюка[60]. Як бачым, аўтар не змяніў звычак. Шкада, што ён не захацеў павучыцца з крытыкі.
Калі прыпомніць, што прыпісванне сучасных уласцівасцяў сацыяльным феноменам далёкай гісторыі і перанясенне ў мінулае сучаснага зместу свядомасці ў гістарыяграфіі прынята называць міфатворчасцю, то давядзецца volens–nolens прызнаць: кніга І.Марзалюка належыць не столькі да навукі, колькі да гістарычнай міфатворчасці. І калі за такую працу ў нас могуць прысуджаць ступень доктара гістарычных навук, то застаецца толькі развесці рукамі і паўтарыць Цыцэронавы словы: Charta non erubescit.
[1] Так у кнізе. Тут і далей цытую тэкст І.Марзалюка ў арыгінале.
[2] Гл.: Стереотипы в общественном сознании: социально-философские аспекты. Сост. Васильева Т.Н. Москва, 1988. С.14; Schaff A. Stereotypy a działanie ludzkie. Warszawa, 1981; Schmidt J. Funkcje i właściwości stereotypów etnicznych. Refleksje teoretyczne // AUW. Historia 79 (1991).
[3] Гл.: Słownik etnologiczny. Terminy ogólne. Poznań, 1987; Исаев М. Словарь этнолингвистических понятий и терминов. Москва, 2002. С.175.
[4] Згадваючы айчынную гістарыяграфію, І.Марзалюк спаслаўся адно на агляд літаратуры, зроблены В.Бандарчыкам у „Этнаграфіі беларусаў“ 1985 г., хоць найбольш вартыя публікацыі беларускіх даследчыкаў пачалі з’яўляцца пасля „перабудовы“.
[5] Гэта прывычны ход магілёўскага аўтара: спасылаецца на „большасць сучасных еўрапейскіх даследчыкаў“ — і не прыводзіць ніводнага прозвішча, кажа пра „пераважную большасць даследчыкаў“ — і не падае ніводнай працы, апелюе да нейкай супольнасці аўтарытэтных (бо „еўрапейскіх“!) гісторыкаў, але паслядоўна трымае іх прозвішчы ў таямніцы, што, мякка кажучы, не надта адпавядае навуковай этыцы.
[6] Zientara B. Świt narodów europejskich. Powstanie świadomości narodowej na obszаrze Europy pokarolińskiej. Warszawa, 1985. S.18.
[7] Zientara B. Korzenie nowoczesnego narodu // KH. R.90 (1983). №1. S.189.
[8] Гл., напр.: Shils E. Naród, narodowość i nacjonalizm a społeczeństwo obywatelskie // SN. T.5 (1996). S.12 – 15; Радзік Р. Ад этнічнага згуртавання да нацыянальнай супольнасці // БГА. Т.5 (1998). Сш.2. С.316—320.
[9] Gorun D. Stereotypy świadomości etnicznej. Powstanie і rozwój // SN. 2003. Z.23. S.174.
[10] Крюков М. Этничность, безэтничность, этническая непрерывность // Расы и народы. Ежегодник. Вып.19. Москва, 1989. С.10.
[11] Бромлей Ю. Ещё раз о многообразии этничности // Расы и народы. Вып.19. С.27.
[12] Пра разуменне паняцця самымі французскімі „аналістамі“ гл.: Revel J. Mentalités // Dictionnaire des sciences historiques. Ed. A. Burguiere. Paris, 1986. P. 450—456.
[13] Данилевский И. Древнерусская государственность и „народ Русь“: возможности и пути корректного описания // Ab Imperio. 2001. №3. С.162—163.
[14] Толочко А. Воображенная народность // Ruthenica. T.1. Київ, 2002. С.114—115.
[15] Волкова Н. Этническая история: содержание понятия // СЭ. 1985. №5. С.20; Исаев М. Словарь этнолингвистических понятий и терминов. С.173.
[16] Напрыклад, на с.30 аўтар піша, што „русіфікацыя“ этнаканфесійнай ментальнасці „паскорыла працэсы моўнай інтэграцыі“, г.зн., у яго разуменні, ментальнасць змяняецца хутчэй, чым мова! Але ментальнасці змяняюцца толькі павольна і непрыкметна, і іх змены могуць даследавацца толькі ў вялікіх часавых маштабах.
[17] „Агульнасцямі“ І.Марзалюк называе супольнасці.
[18] Шерстова Л. Этноконфессиональная общность. К проблеме эволюции субэтносов // Расы и народы. Вып.21. Москва, 1991. С.29—45.
[19] Тамсама. С.34, 42—43.
[20] Пучков П. О соотношении конфессиональной и этнической общностей // СЭ. 1973. №6. С.56.
[21] Dlugosz J. Roczniki czyli kroniki sławnego Królewstwa Polskiego. Ks. 10—11. Warszawa, 1982. S.42—46.
[22] Kłoczowski J. Jagiełło i Witold wobec prawosławnych: próba ich dowartościowania w 1417 r. // Baltikum. Toruń, 1992. S.175—179.
[23] Надсан А. Заходняя літаратура на Беларусі ў ХV—ХVII ст. // БШ. 1968. №1. С.3.
[24] Тураева–Церетели Е. Черты из церковной жизни Западной Руси ХVI в. по запискам минорита о. Иоанна Комаровского. С.–Петербург, 1905. С. 264.
[25] Хорошкевич А.Л. Россия и Московия // АBS. T.10 (1976). S.48, 53.
[26] Сагановіч Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца ХVIII ст. Мінск, 2001. С.179.
[27] Насевіч В., Спірыдонаў М. „Русь“ у складзе Вялікага Княства Літоўскага ХVI ст. // З глыбі вякоў. Наш край. Мінск, 1996. С.14.
[28] Schmidt J. Op. cit. S.8.
[29] Пра гэтую розніцу гл.: Szücs J. „Nationalität“ und „Nationalbewusstsein“ im Mittelalter // Acta Historica Academiae Scientiarum Hungaricae. T.18 (1972). Nr.3—4.
[30] Гл., напр.: Zientara B. Konflikty narodowościowe na pograniczu niemiecko–słowiańskim w XIII—XIV w. i ich zasięg społeczny // PH. T.59 (1968). S.207—208.
[31] ПСРЛ. Т.35. Москва, 1975. С.130.
[32] Паводле Марзалюка, у літоўскай пісьменнасці ХVI—ХVII ст. ужо былі паняцці „нацыя“, „радзіма“, „палітычнае“ ды „этнакультурнае“, і „літоўскі народ“ ужо ўкладваў „сэнс […] у выраз наша нацыя“ (65)!
[33] Naumow A. Domus Divisa. Kraków, 2002. S.187.
[34] Ibidem. S.191—199.
[35] Augustyniak U. Koncepcje narodu i społeczeństwa w literaturze plebejskiej od końca XVI do końca XVII w. Warszawa, 1989. S.159.
[36] Невыпадкова Марзалюк і сам часта блытаецца ды азначэнне „нацыянальны“ часам выкарыстоўвае як эквівалент „этнічнага“: разглядаючы прыклад Скарыны і Цяпінскага, кажа пра „этнічныя маркеры“ (70—71), а потым у яго „частка праваслаўнай эліты“, „як і Скарына“, лічыць кроў найважнейшым крытэрыем ужо „нацыянальнай прыналежнасці“ (78); „нацыянальная“ прыналежнасць фігуруе і ў развагах пра М.Сматрыцкага (80).
[37] Гл., напр.: АЮЗР. Т.3. С.–Петербург, С.250 і інш.; Воссоединение Украины с Россией. Т.2. Москва, 1954. С.159—160.
[38] Флоря Б. Отражение религиозных конфликтов между противниками и приверженцами унии в „массовом сознании“ простого населения Украины и Белоруссии в первой половине ХVII в. // Брестская уния 1596 г. и общественно–политическая борьба на Украине и Белоруссии в конце ХVI — первой половине ХVII в. Ч.2. Москва, 1999. С.165.
[39] Туронак Ю. Фармаванне сеткі рыма–каталіцкіх парафіяў у Беларусі (1387—1781) // БГА. Т.2 (1995). Сш.2. С.180.
[40] Halecki O. Das Nationalitätenproblem im Alten Polen. Krakau, 1916. S.67; Brückner A. Kultura. Piśmiennictwo. Folklor. Warszawa, 1974. S.200.
[41] Яременко П. Мелетій Смотрицький. Київ, 1986; Короткий В. Творческий путь Мелетия Смотрицкого. Минск, 1987; Frick D. Meletij Smotryc’kyj. Cambridge, Mass., 1995; Collected Works of Meletij Smotryc’kyj. Vol.1—2. Cambridge, Mass., 1987.
[42] Elenchus pism wszczypliwych // Collected Works of Meletij Smotryc’kyj. Vol.1. Cambridge, Mass., 1987. P.474.
[43] Гл.: Генрих Латвийский. Хроника Ливонии. Москва—Ленинград, 1938. С.102, 114, 115. Спецыяльна па гэтым пытанні: Сагановіч Г. Русіны ў вачах заходніх хрысціян ХIII—ХIV ст. // Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі. Полацк, 2003. С.230.
[44] Прыведзеныя вытрымкі з ідэалагічных трактатаў для даследавання стэрэатыпаў непрыдатныя.
[45] З айчыннай літаратуры ён выкарыстаў толькі састарэлыя выданні С.Бершадскага ды М.Любаўскага, датычныя адно ВКЛ, а з замежных прац — толькі кнігу Ю.Трахтэнберга.
[46] У прыватнасці, магілёўскія яўрэі, у Марзалюка „амаль цалкам знішчаныя казакамі“, у 1661 г. актыўна ўдзельнічалі ў антымаскоўскім паўстанні, за што ў 1678 г. атрымалі пацвярджэнне ранейшых прывілеяў (гл.: Volumina legum. T.5. S.314).
[47] Gąsiorowski S. Chrześcijanie i Żydzi w Żołkwi w XVII i XVIII w. Kraków, 2001. S.226—227.
[48] Шахматов А. Разыскания о русских летописях. С.–Петербург, 2003. С. 621—629; Творогов А. Летописец Переяславля Суздальского // Словарь книжников и книжности Древнерусской литературы. Вып.1. Москва, 1987. С.234—235.
[49] Щапов Я. Княжеские уставы и церковь в Древней Руси ХI—ХIV вв. Москва, 1972. С.111; Орлов А. О Галицко-Волынском летописании // ТОДРЛ. Т.5 (1947). С.31—33.
[50] Лихачев Д. Галицкая литературная традиция в жизни А.Невского // ТОДРЛ. Т.5 (1947). С.55.
[51] Пашуто В. Образование Литовского государства. Москва, 1959. С.38—42.
[52] Древнерусские княжеские уставы. Подг. Я.Щапов. Москва, 1976. С.20—21.
[53] Попов А. Историко-литературный обзор полемических сочинений против латинян (ХI—ХV вв.). Москва, 1875. С.78.
[54] Гл.: Augustyniak U. Op. cit. S. 133—154.
[55] Jablonowski H. Westrussland zwischen Wilna und Moskau. Die politische Stellung und die politische Tendenzen der russischen Bevölkerung des Grossfürstentums Litauen im XV Jh. Leiden, 1953
[56] Backus O.P. Motives for West Russian Nobles in Deserting Lithuania for Moscow 1377—1514. Kansas, 1957.
[57] Кромм М.М. Меж Русью и Литвой. Западнорусские земли в системе русско–литовских отношений конца ХV— первой трети ХVI в. Москва, 1995.
[58] „Ліквідуйце прастытуцыю — і свет запоўніць садомія“, — напісаў сам Тамаш Аквінскі (Цыт. па: Тэннэхилл Р. Секс в истории. Москва, 1995. С.259).
[59] Schmidt J. Op. cit. S.7.
[60] Ганецкая І. Рэц. на: Марзалюк І. Магілёў у ХII—ХVIII ст. Мінск, 1998 // БГА. Т.5 (1998). Сш.1(8). С.258—265.