Євсєєва, Тетяна. Російська православна церква в Україні 1917—1921 рр. (Валянціна Яноўская)
ЄВСЄЄВА, ТЕТЯНА М. Російська православна церква в Україні 1917—1921 рр.: конфлікт національних ідентичностей у православному полі. Київ, 2005. 362 с.
Манаграфія ўяўляе сабой гістарычна–філасофскі роздум пра ролю Рускай праваслаўнай царквы (або, як піша аўтар, Расійскай) у грамадска–палітычным жыцці Ўкраіны ў 1917—1921 г. Даволі простая (на першы погляд) аўтарская ўстаноўка вылілася, аднак, у складанае тэарэтычнае даследаванне эвалюцыі палітычнай і прававой прыроды Рускай праваслаўнай царквы ў кантэксце канфлікту нацыянальных ідэнтычнасцяў у адзінай праваслаўнай прасторы постімперскай Расіі. Гэта першае ў украінскай гістарыяграфіі спецыяльнае даследаванне па азначанай тэме. Няма аналагаў і ў беларускай гістарыяграфіі. З улікам падабенства тэндэнцый у развіцці дадзенага працэсу на ўсёй заходняй частцы былой Расійскай імперыі дадзенае даследаванне можна лічыць значнай падзеяй не толькі для ўкраінскай, але і для беларускай і расійскай гістарыяграфіі.
У манаграфіі сутыкнуліся, перапляліся некалькі складаных для ўкраінскай і расійскай гістарыяграфіі сюжэтаў. Сюжэтаў, якія да сёння не знаходзяць узаемапаразумення, бо падзеі 100–гадовага мінулага не замыкаюцца на тым, зусім невялікім (у храналагічных адносінах) адрэзку, які аўтар абраў для даследавання. Праблема ў тым, што карані гэтых падзей знаходзяцца ў далёкім мінулым гісторыі Ўкраіны і Расіі, а наступствы адчуваюцца да сёння.
І расійскія, і ўкраінскія сучасныя даследчыкі адзначаюць, што гісторыя руска–ўкраінскіх узаемаадносінаў — рэч даволі далікатная. „Россия и СССР, — піша Г. Харашкевіч у прадмове да кнігі А. Папкова «Порубежье Российского царства и украинских земель Речи Посполитой (конец ХVI — первая половина ХVII века)», — страны с неизменно чётко выраженной государственной властью, выстроенной по вертикали, и входившая в их состав Украина, обретшая государственность лишь в конце ХХ в., поневоле выступали антагонистами, несмотря на ближайшее кровное и культурное родство славянских народов“[1]. Гэтыя антаганістычныя адносіны, на думку даследчыцы, захаваліся да сёння, і нават „создание «незалежной» Украины не изменило общего настроя“[2].
Першае пытанне, што паўстае, калі бярэш у рукі дадзеную кнігу — чаму менавіта гэты перыяд быў абраны для навуковага даследавання? Аўтар даволі дакладна і лагічна дае абгрунтаванне свайго выбару, зыходзячы з гістарычных падзей (палітычных і канфесійных) Расіі і Ўкраіны. Ніжняя мяжа абумоўлена такім „згусткам“ падзей, як пачатак рэформаў царкоўна–адміністрацыйнага складу РПЦ, распадам Расійскай імперыі (люты 1917 г.), пачаткам дзейнасці на тэрыторыі Ўкраіны нацыянальных урадаў. Верхняя мяжа — стварэннем у жніўні 1921 г. паралельнай агульнаўкраінскай структуры (Украінскай праваслаўнай царквы) і вырашэннем патрыярхам Ціханам пытання пра яе легітымнасць на агульнаправаслаўным узроўні, пазбаўленнем Украіны статусу суб’екта міжнароднай палітыкі.
Характарызуючы гэты храналагічны адрэзак часу ў гісторыі Ўкраіны як „гісторыю рэвалюцыі 1917—1921 г.“, даследчык Я. Грыцак вылучае ў ім цэлы комплекс канфліктаў:
1) працяг (да позняй восені 1918 г.) Першай сусветнай вайны, у якой тэрыторыя Ўкраіны з’яўлялася адным з найважнейшых тэатраў ваенных дзеянняў;
2) канфлікт паміж Часовым урадам і Саветамі, які перарос у грамадзянскую вайну, а летам 1919 г. (пад час наступлення Дзянікіна) Украіна стала месцам, дзе вырашаўся лёс таго канфлікту;
3) выспеў і набраў вялікай сілы ўкраінскі нацыянальны рух, які выступаў за палітычнае самавызначэнне Ўкраіны аж да аддзялення яе ад Расіі, якому супрацьстаялі як белыя, так і чырвоныя;
4) грамадзянская вайна паміж украінскімі левымі і правымі сіламі, што набрала найбольшай сілы пад час антыгетманскага паўстання восенню 1918 г. і ва ўнутраных канфліктах у лагеры Дырэкторыі на працягу 1919 г.[3].
З усіх пералічаных канфліктаў, адзначае Я. Грыцак, найбольшую моц набраў трэці — імкненне ўкраінцаў здабыць палітычныя правы для сваёй нацыі. Прысутнасць гэтага моманту, сцвярджае ўкраінская гістарыяграфія, пераўтварыла рэвалюцыю ў Украіне ў рэвалюцыю украінскую. „Українського питання вже нема. Є вільний, великий український нарід, який будує свою долю в нових умовах свободи“, — пісаў у 1917 г. Міхайла Грушэўскі.
Зыходзячы з адзначанага, праблема эвалюцыі палітычнай і прававой прыроды РПЦ у першыя гады пасля рэвалюцыйных падзей 1917 г. набывае асаблівую вастрыню і выходзіць далёка за межы канфесійнай гісторыі. У дадзеным варыянце яна паўстае як складовая частка праблемы, звязанай з „украінскім кампанентам“ нацыянальна–царкоўнага і дзяржаўнага будаўніцтва Расіі. Узаемаадносіны „царква — дзяржава“ аналізуюцца аўтарам у звязку з трансфармацыяй грамадскіх і нацыянальных адносінаў у імперыі. Навуковая гіпотэза аўтара манаграфіі заключаецца ў наступным: суіснаванне прынцыпова розных ідэнтычнасцяў (украінскай праваслаўнай і расійскай праваслаўнай) у праваслаўнай прасторы Расійскай імперыі правакавала перманентны культурны канфлікт, які пасля рэвалюцыі 1917 г. перарос у крызісную сітуацыю нацыянальнай ідэнтычнасці і фатальна адбіўся ў 1917—1921 г. на выніках барацьбы ўкраінцаў за аднаўленне дзяржаўнасці і стварэнне Памеснай царквы. Гэтая гіпотэза падмацавана даволі грунтоўнай гістарыяграфічнай і крыніцазнаўчай базай і лагічным тэарэтычным абгрунтаваннем.
Разглядаючы нацыю як найбольш складаную і дасканалую супольнасць, што была народжана цывілізацыяй, аўтар вылучае шэраг „кумулятивных линий“, якія, салідарызуючы яе знутры, вызначаюць знешнія праявы нацыі як адзінага цэлага. Да іх аднесены: мова, рэлігія, Царква, тэрыторыя, дзяржава, цывілізацыя (тэхнічная і арганізацыйная структура), звычаі, гісторыя і права, нацыянальная самасвядомасць, нацыянальная эліта (3). Прычым з дадзенага „набору“ нас цікавіць, якая роля адведзена рэлігіі і Царкве ў нацыятворчым і дзяржаватворчым працэсе. Метадалагічнай базай для аналізу гэтай праблемы паслужыла наступная навуковая гіпотэза. Любая палітычная сістэма падпарадкавана пэўнай сістэме каштоўнасцяў, якія ўзвышаюцца над ёю і абараняюць грамадства ад знешніх пагроз. Адзінай такой універсальнай сістэмай, лічыць аўтар манаграфіі, з’яўляецца рэлігія. З яе дапамогай у грамадстве быў створаны механізм перадачы традыцый, знойдзены найбольш спрыяльны спосаб усталявання шматтэрміновых сувязяў паміж грамадствам і дзяржавай. Праз пасярэдніцтва царкоўнай інфраструктуры забяспечвалася лаяльнасць народа да ўлады: „Праз царкву маральныя і этычныя каштоўнасці рэлігіі — у дадзеным выпадку хрысціянскія — з часам адсарбіраваліся ў палітычныя паводзіны членаў дадзенага грамадства ў форме светапоглядных установак, адпаведных яго законам і ўладзе, яго самарэфлексіі і афіцыйнаму ідэалагічнаму вобразу. Праз Царкву грамадства і дзяржава на працягу стагоддзяў мелі магчымасць найбольш прыродным чынам уносіць новыя прававыя і культурныя канцэпцыі ў сваё развіццё, мяняць яго формы, напрамкі і агульныя «контури» культуры“ (87—88).
Увядзенне сінадальнай формы кіравання Царквой парушыла гэтую гармонію. Сінадальны перыяд характарызуецца ў манаграфіі як сінтэз двух процілеглых па сутнасці прававых прынцыпаў: тэакратыі і тэрытарыялізму. Дадзеная канструкцыя прызвана была мадэрнізаваць грамадства, спрыяць стварэнню ў імперыі адзінай палітычнай нацыі еўрапейскага тыпу. Аднак гэтая „вестэрнізацыя“ з цягам часу прывяла да супрацьлеглых наступстваў. Своеасаблівы сінтэз традыцый расійскай палітычнай культуры і еўрапейскіх прававых традыцый на аснове праваслаўя замест фармавання ў межах Расіі адзінай нацыі прывёў да ўтварэння гістарычнай „псевдаморфози“ (88). Свае высновы аўтар падмацоўвае аўтарытэтам О. Шпэнглера, які даў наступную характарыстыку гэтай з’явы: „Усеахопны ціск чужой старой культуры (традыцый кіеўскага праваслаўя — удакладняе Т. Яўсеева) прывёў да рэзкай страты маскавітамі дынамікі развіцця ўласнага. Наступствам гэтага прэсінгу было тое, што маладая і аўтэнтычная для гэтай краіны культура не змагла стварыць уласнай арыгінальнай формы праяўлення… Замест разгортвання ўласных творчых сілаў грамадства спараджае ненавісць да чужога засілля і глыбокую агіду да культурных інавацый агулам“.
Такім чынам, менавіта ўвядзеннем сінадальнага праўлення, на думку аўтара манаграфіі, былі закладзены дэструктыўныя тэндэнцыі ўзаемаадносінаў „Царква — дзяржава“. Пакуль прыроднае развіццё імперыі (а разам і адпаведны ёй тып праваслаўнай цывілізацыі) шляхам экспансіі было магчымым, грамадская стабільнасць захоўвалася. Але, калі Расійская імперыя ўступіла ў эпоху капіталізму, гэтая раўнавага пачала губляцца.
У дадзенай манаграфіі, на жаль, няма глыбокай характарыстыкі апошняга перыяду сінадальнага праўлення ў кантэксце канфесійнай сітуацыі ў Украіне і ў Расійскай імперыі ў цэлым. Але падабенства аналагічных працэсаў на „окраинах“ імперыі (беларускія рэаліі намі былі прааналізаваны ў кнізе „Хрысціянская царква ў Беларусі ў 1863—1914 гг.“[4]) пацвярджае верагоднасць тэарэтычных палажэнняў і абгрунтаванасці высноваў аб тым, што індустрыяльная рэвалюцыя ў Расіі, пачатак якой супаў з апошнім перыядам сінадальнага праўлення, спарадзіла неабходнасць пошуку новай канцэпцыі кансалідацыі грамадства. Старая тэакратычная мадэль дзяржаваўтварэння, у якой Царква з’яўлялася ўнутранай апорай пашырэння імперыі, у новых умовах актывізавала дэструктыўныя тэндэнцыі, закладзеныя ў царкоўна–дзяржаўныя адносіны яшчэ на пачатку сінадальнага праўлення.
Аўтар слушна заўважае, што царкоўныя і дзяржаўныя адносіны знаходзіліся ў такой форме ўзаемазалежнасці, што часткова рэфармаваць цэласную сістэму было немагчыма. Пры змене аднаго кампанента другі быў не ў стане самастойна развівацца, ці, прынамсі, гарантаваць стабільнае існаванне імперыі. Спроба Дзяржаўнай Думы закласці прававую базу для пабудовы дэмакратычнага грамадства паказала, што давядзецца кардынальна мяняць характар царкоўна–дзяржаўных адносінаў: пасля рэформы Сінод (Сабор, патрыярх, або яшчэ якая форма царкоўнага кіравання) перастане быць „органам урада“. А без дзяржаўнай падтрымкі РПЦ не зможа зберагчы тэрытарыяльную цэласнасць структуры, уплыў у праваслаўным свеце, а тым больш — прэтэндаваць на ролю сусветнага духоўнага цэнтра. Таму кардынальных мераў улада, апынуўшыся ў далікатным становішчы, вырашыла не прымаць.
Лютаўская рэвалюцыя прымусіла ўсё ж павярнуцца тварам да праблемы рэфармавання Царквы. Аналізуючы сітуацыю ў РПЦ пасля таго, як Сінод згубіў свой асаблівы статус, аўтар робіць вельмі цікавыя назіранні і высновы. Яна адзначае, што падобна візантыйскаму епіскапату ХV ст., які свядома падвёў да падмены ў царкоўнай свядомаці „імперскага“ — „элінскім“, расійскі епіскапат зрабіў спробу падмяніць „імперскае расійскае“ — „праваслаўным расійскім“. Пры гэтым ступень дэцэнтралізацыі царкоўнага ўпраўлення і самастойнасці новаўтвораных мітрапалічых акругаў непасрэдна залежала ад магчымасці нівеляваць рэальнае самакіраванне са зменай палітычных умоваў. Захаванне адзінай цэнтралізаванай царкоўнай структуры насуперак дэзінтэграцыі імперыі мела надзею, на думку аўтара, падтрымаць у свядомасці насельніцтва колішніх „окраин“ пачуцці таго, што яны не толькі праваслаўныя, але і „русские“, аж да рэстаўрацыі імперыі. Таму звяртанне ўрадаў новаўтвораных дзяржаваў да Вышэйшага Царкоўнага Ўпраўлення РПЦ з прапановамі ўзаконіць адпаведныя нацыянальныя царкоўныя адзінкі разглядаліся ім як замах на правы Царквы.
Аналіз падзей, якія адбываліся пасля кастрычніка 1917 г., падаецца праз прызму вырашэння галоўнага пытання, што праходзіць праз усё манаграфічнае даследаванне: магчымасці ліквідацыі культурнага канфлікту ў праваслаўнай прасторы ў 1917—1921 г. між украінскім і расійскім „націоналізмами“. І гэты аналіз дае толькі адзін (даволі пераканальны, на наш погляд) адказ — адмоўны. Разглядаючы стан РПЦ пасля кастрычніцкай рэвалюцыі, аўтар робіць слушныя высновы, што рэвалюцыя не прынесла Царкве жаданай свабоды: „Адбылося аддзяленне яе ад дзяржавы, але не вызваленне“ (241). Прычына гэтага бачыцца даследчыцы ў традыцыйнай, запазычанай яшчэ ад Візантыі, арыентацыі РПЦ больш на палітыку і ідэалогію, чым на пастырска–місіянерскую працу. Неабходнасць абслугоўваць імперскія амбіцыі дынастыі і фармуляваць універсальны нацыятворчы міф фатальна адбіваліся на ўкраінска–расійскіх адносінах пры вырашэнні праблемы вызначэння статусу РПЦ у Украіне. Страта „святога Киева“ не толькі пазбаўляла „Третий Рим“ прэтэнзіяў на „вселенскость“, але і правакавала крызіс ідэнтыфікацыі ўласна расійскага грамадства.
Тым не менш, нягледзячы на такія абставіны, ранейшыя адносіны таксама былі немагчымымі. Прычыны такога становішча аўтар манаграфіі бачыць у наступным. Сфармаваны ў свядомасці падданых Расійскай імперыі за колькі стагоддзяў і часткова на падставе нормаў царкоўнага права стэрэатып палітычнай культуры прадугледжваў абавязковую наяўнасць перманентнага ўнутрыпалітычнага канфлікту. У нестабільнай палітычнай сітуацыі гэта зрабіла адзіную праваслаўную прастору, якая аб’ядноўвала некалькі праваслаўных народаў, настолькі канфліктагенным асяродкам, што без паліцэйскіх захадаў ён перастаў утрымліваць у адзінай арбіце не толькі іншанацыянальныя, але і іншаслаўныя складнікі. Адбылося тое, чаго ніяк не чакалі: дыферэнцыяцыя адзінага царкоўнага нацыятворчага міфа і фармаванне на той жа аснове нацыянальных дзяржаваў.
У дачыненні да гісторыі Ўкраіны падзеі гэтага перыяду трактуюцца аўтарам манаграфіі наступным чынам. Украінскі царкоўна–рэлігійны рух ад імя ўкраінскага народа высунуў прапанову змены статусу Кіеўскай мітраполіі. Для яго прадстаўнікоў царкоўная аўтакефалія была непарыўна звязана з дзяржаўнай незалежнасцю, а факт зберажэння царкоўнай самабытнасці — з існаваннем акрамя расіян праваслаўнай украінскай нацыі. Надзея аднавіць status quo (а ў перспектыве — забяспечыць рэстаўрацыю імперыі) прымусіла ВЦУ і ерархію РПЦ выпрацаваць спецыфічную пазіцыю адносна Ўкраіны. Украінскую дзяржаву і нацыю афіцыйна прызналі штучным утварэннем, якое быццам бы сканструявалі ворагі праваслаўя. Адпаведна барацьба з „раскольнікамі“ і „сепаратыстамі“, якіх падтрымліваў „неприхильний до православ’я соціалістичний уряд“ (Дырэкторыі), падавалася як барацьба за зберажэнне праваслаўя аўтаномнай Украінскай царквой. Таму на практыцы „сама широка автономія УПЦ“ не надала ўкраінскім епархіям перавагаў, якія б вылучылі іх сярод іншых адміністрацыйных адзінак РПЦ. Больш за тое, Масква не хацела зберажэння аўтаномнага статусу УПЦ нават на вельмі абмежаваных умовах „Положения“, зацверджанага Ўсерасійскім саборам у 1918 г. Нават актыўная ініцыятыва мітрапаліта Антонія (Храпавіцкага), адзначаецца ў манаграфіі, у вырашэнні пытанняў агульнацаркоўнага значэння ды схільнаць да кампрамісу з урадам гетмана П. Скарападскага не выклікала сумненняў у тым, што пры ўмове замацавання нацыянальнай дзяржаўнасці і палітычнай стабільнасці ў Украіне аўтаномны статус Кіеўскай мітраполіі мог бы стаць падмуркам для інстытуалізацыі Памеснай царквы. Усерасійскі патрыярх добра разумеў, што пры такіх умовах абвяшчэнне аўтакефаліі УПЦ было б справай часу. Таму ў крытычныя моманты кіраўніцтва царкоўнай палітыкай у Украіне пераходзіла да яго асабістага прадстаўніка — мітрапаліта Платона (Раждзественскага), экзарха Каўказскага (восень 1917); архіепіскапа Смаленскага Феадосія (Федасеева) (лета 1919); мітрапаліта Гарадзенскага Міхаіла (Ермакова) (1921).
Такім чынам, робіцца канчатковая выснова: ліквідацыя культурнага канфлікту ў праваслаўным полі ў 1917—1921 г. між украінскім і расійскім нацыяналізмамі была немагчымай з–за адсутнасці наступных чыннікаў: умацавання нацыянальнай дзяржаўнасці ў Украіне; інстытуалізацыі дзвюх памесных цэркваў — Украінскай і Расійскай, усебаковага даследавання і аб’ектыўнага высвятлення царкоўнай і дзяржаўнай гісторыі, аб’ектыўнага перагляду і вызначэння ролі царкоўна–гістарычнага складніка канцэпцый нацыятворчага працэсу. Дадзеная выснова, лічыць аўтар, цалкам з’яўляецца актуальнай для ўрэгулявання ўзаемаадносінаў паміж Кіевам і Масквой і на пачатку ХХI ст.
Мінск
Валянціна Яноўская
[1] Папков А.И. Порубежье Российского царства и украинских земель Речи Посполитой (конец ХVI — первая половина ХVII века). Белгород: Константа, 2004. С. 4.
[2] Тамсама.
[3] Грицак Я. Нарис історїї України: формування модерної укранскої нації ХIХ — ХХ ст. Київ: Генеза, 2000. С. 111—112.
[4] Яноўская В. Хрысціянская царква ў Беларусі ў 1863—1914 гг. Мінск, БДУ, 2002.