БЕЛАРУСКІ ГІСТАРЫЧНЫ АГЛЯД
НАВУКОВЫ ЧАСОПІС

Том 12 Сшыткі 1-2 (22-23) (Снежань 2005)

Артыкулы

Наталля Юсава. Легітымацыя паняцця „старажытнаруская народнасць“. С. 3-20.

Гянутэ Кіркене. Інтэграцыйныя працэсы ў Вялікім Княстве Літоўскім: царкоўная унія. С. 21-35.

Андрэй Катлярчук. Другая Паўночная вайна і апошняя шведская аперацыя ў ВКЛ: аблога Берaсця 1657 г. і спрэчка за места. С. 35-60.

Кірыл Качагараў. Вечны мір 1686 г. паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай. С. 61-95.

Таццяна Валодзіна. Адам Кіркор і „краёвая“ гістарыяграфія ў кантэксце трансфармацыі Расійскай імперыі ў XIX ст. С. 96-110.

Алесь Пашкевіч. Выбары ў Вiленскi сойм у 1922 г. і адносiны да іх беларускай грамадскасцi. С. 111-131.

 

Архіваліі

Андрэй Радаман. Віленскі земскі прывілей 1565 г. вялікага князя Жыгімонта Аўгуста. С. 132-161.

Генадзь Сагановіч. Паўночная Беларусь у апісанні Паўля Одэрборна. С. 162-166.

Паўль Одэрборн. Праўдзівы і грунтоўны аповед пра веру русаў. С. 167-189.

 

Гістарыяграфія

Марцэлі Косман. Славіст, медыявіст, полігісторык: да 90-годдзя Герарда Лябуды. С. 190-209.

 

Новая літаратура: агляды і рэцэнзіі

Аляксандр Груша. Віцебска–рыжскія акты і праблема іх выдання. С. 210-240.

Уладзімір Ісаенка. Першы дапаможнік па гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. С. 241-259.

Нарыс гісторыі Польскай Дзяржавы і Народа. Х–ХХI ст. / Рэдакцыя і ўклад. тэксту Мар’ян Семаковіч (Любоў Козік). С. 260-270.

Юсова, Наталія. Генезис концепції давньоруської народності в історічній науці СРСР (1930-ті – перша половина 1940-х рр.) (Генадзь Сагановіч). С. 270-277.

Блануца, Андрій. Матеріали до реєстру земельних контрактів волинської шляхти (Аляксандр Доўнар). С. 277-280.

Kamieniecki, Jan. Szymon Budny: Zapomniana postać polskiej Reformacji (Ігар Клімаў). С. 281-291.

Fałowski, Adam. Język ruskiego przekładu Katechizmu jezuickiego (Ігар Клімаў). С. 291-295.

Kadulska, Irena. Akademia Połocka. Ośrodek kultury na Kresach 1812–1820 (Тамара Джумантаева). С. 296-299.

Kowkiel, Lilia. Prywatne księgozbiory na Grodzieńszczyźnie w pierwszej połowie XIX w. (Ларыса Доўнар). С. 299-315.

Vulpius, Ricarda. Nationalisierung der Religion. Russifizierungspolitik und ukrainische Nationsbildung 1860–1920 (Лявон Баршчэўскі). С. 315-318.

Євсєєва, Тетяна. Російська православна церква в Україні 1917–1921 рр. (Валянціна Яноўская). С. 318-326.

Робинсон, Михаил А. Судьбы академической элиты: отечественное славяноведение (1917 – начало 1930-х г.) (Сяргей Запрудскі). С. 326-335.

Frank Grelka. Die ukrainische Nationalbewegung unter deutscher Besatzungsherrschaft 1918 und 1941/42 (Лявон Баршчэўскі). С. 335-337.

К’яры, Бернгард. Штодзённасць за лініяй фронту (Захар Шыбека). С. 337-344.

Projektgruppe Belarus im Jugendclub Köln e.V. (Hrsg.) „Existiert das Ghetto noch?“ (Гартмут Рус). С. 344-347.

Mironowicz Eugeniusz, Tokć Siarhiej, Radzik Ryszard. Zmiana struktury narodowościowej na pograniczu polsko–białoruskim w XX w. (Аляксандр Пагарэлы). С. 347-353.

Юрэвіч, Лявон. Летапісны звод сусьвету Чалавека Сьведамага (Наталля Гардзіенка). С. 353-359.

Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: Нарматыўны даведнік (Уладзімір Свяжынскі, Міхаіл Спірыдонаў). С. 360-368.

 

Інфармацыі і хроніка

Дысертацыі па гісторыі, абароненыя ў Беларусі ў 2004–2005 г. (Любоў Собалева). С. 369-375.

Маскоўская канферэнцыя па гістарыяграфіі (Генадзь Сагановіч). С. 376-378.

Брэменская канферэнцыя па калектыўнай памяці (Вячаслаў Швед). С. 379-380.

 

Contents.

Наталля Юсава. Легітымацыя паняцця „старажытнаруская народнасць“


У сталінскую эпоху ў гістарычнай навуцы ўзнікла канцэпцыя старажытнарускай народнасці, якая (у інварыянтах) на пачатку 1950–х г. пачала ўводзіцца ў гісторыяпісанне і ўжо з 1953—1954 г. зрабілася палітычна легітымнай і навукова прызнанай, набыла статус тэорыі. У адпаведнасці з канцэпцыяй савецкія гісторыкі пачалі трактаваць кангламерат „рускіх плямёнаў“ старажытнакіеўскага часу як адзіную народнасць, а таксама як пэўную прамежкавую этнічную супольнасць, адрозную ад папярэдніх і будучых этнічных утварэнняў усходніх славян, як агульнага продка расіян, украінцаў і беларусаў. У гэтых двух момантах і складалася асноўнае адрозненне сутнасці канцэпцыі старажытнарускай народнасці ад поглядаў традыцыйнай расійскай гістарыяграфіі. Прадстаўнікі апошняй пераважна бачылі (па–першае) ва ўсходнім славянстве перыяду Кіеўскай Русі або сукупнасць асобных плямёнаў (ці саюзаў плямёнаў), або этнапаняццева няпэўны „рускі народ“ (як правіла, шматплемянны). У абодвух выпадках (гэта — па–другое) усходнія славяне, па перакананні бальшыні дарэвалюцыйных гісторыкаў, перажывалі ў старажытнарускую эпоху адзін з першых перыядаў свайго гістарычнага развіцця — перыяд станаўлення так званага адзінага рускага народа, які ў будучыні падзяліўся на тры галіны — велікарускую, маларускую і беларускую, але нейкім чынам працягваў захоўваць сваё метафізічнае адзінства.
Чытаць далей →

Гянутэ Кіркене. Інтэграцыйныя працэсы ў Вялікім Княстве Літоўскім: царкоўная унія


Інтэграцыйныя працэсы нацыянальных манархій, якія ўзніклі ў Еўропе ў Сярэднія вякі і раннім Новым часе, ахоплівалі рэгіянальныя і часткова этнічныя сегменты. Усім вядома, што ў дзяржавах ВКЛ і часткова Польшчы існавалі не толькі этнічныя суб’екты, але, важней за ўсё, канфесійныя сегменты грамадства. Гэтая канфесійная сегментацыя стала нават падставай і крытэрам пошуку межаў гістарычных рэгіёнаў Еўропы. Адзін з аўтараў канцэпцыі Сярэдняй Еўропы як гістарычнага рэгіёну, Аскар Галецкі, усходнюю мяжу гэтай часткі Еўропы сумяшчаў з лініяй стыку каталіцкага і праваслаўнага абшараў. У такім выпадку мяжа рэгіёну Сярэдняй Усходняй Еўропы праходзіць праз сярэдзіну ВКЛ, г.зн. дзеліць яго на дзве часткі. Такое агульнае ўяўленне захавалася да нашых дзён. Напрыклад, Самуэль Хантынгтан мяжу не толькі Сярэдняй Еўропы, але і Заходняй цывілізацыі праводзіць па ўсходніх ускраінах этнічнай Літвы[1].
Чытаць далей →

Андрэй Катлярчук. Другая Паўночная вайна і апошняя шведская аперацыя ў ВКЛ: аблога Берaсця 1657 г. і спрэчка за места


6 студзеня 1656 г. у месце Раднот (Radnot)[1] Швецыя і Трансільванія (таксама і ад імя сваіх некаталіцкіх хаўруснікаў) уклалі дамову пра вайсковы саюз ды падзел Рэчы Паспалітай. Ад Швецыі яе падпісалі Цэлестын Штэрнбах (Celestin Sternbach) і Готард Велінг (Gotthard Velling), ад Трансільваніі — Янаш Кемень (János Kemény) і Міхай Мікеш (Mihály Mikes). У перамовах таксама бралі ўдзел паслы Прусіі і Багуслава Радзівіла — Ян Мяржэнскі і Стэфан Нямірыч. 18 артыкулаў дамовы — першы ў гісторыі дасканалы план скасавання Рэчы Паспалітай шляхам яе падзелу паміж Швецыяй, Трансільваніяй, Прусіяй, партыяй Багуслава Радзівіла і Ўкраінскім гетманатам[2].
Чытаць далей →

Кірыл Качагараў. Вечны мір 1686 г. паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай


Значэнне дамовы пра Вечны мір 1686 г. паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай неаднаразова падкрэслівалася ў гістарыяграфіі. Пры наяўнасці разнастайных ацэнак гэтай падзеі, якія былі выказаны рознымі гісторыкамі ў сваіх даследаваннях, большасць іх прызнавала важнасць дагавора для лёсаў Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропы. Аднак наяўная літаратура практычна не закранае непасрэдна сам ход перагавораў і не разглядае працэс фармавання тэксту трактата. Толькі пра некаторыя пытанні, што абмяркоўваліся ў час перамоваў, пісалі Ф. Цітоў і Е. Французава[1]. Выключэннем з’яўляецца артыкул З. Вуйціка, але ў ім польскі гісторык не выкарыстаў багаты комплекс крыніц, які захоўваецца ў фондах Пасольскага прыказа ў Расійскім дзяржаўным архіве старажытных актаў (РДАСА), і робіць высновы толькі на падставе выключна польскага матэрыялу[2].
Чытаць далей →

Таццяна Валодзіна. Адам Кіркор і „краёвая“ гістарыяграфія ў кантэксце трансфармацыі Расійскай імперыі ў XIX ст.


Правінцыйная гістарыяграфія пачала актыўна развівацца ў Расіі ў паслярэформавы час. Як паказана ў працы В. Бярдзінскіх, у вялікарускіх губернях цікавасць да рэгіянальнай гісторыі мела несумненную сувязь з ліберальна–дэмакратычнымі ідэямі 1860–х г.[1] Высілкамі мясцовых гісторыкаў стала фармавацца думка пра значэнне не толькі цэнтралізацыі, але і дэцэнтралізацыі. Сэнс такога абласніцтва быў у перакананні: Расія — гэта не толькі Масква і Пецярбург, не толькі палацы і міністэрствы, канцылярыі і штабы; „Мы“ — гэта таксама Расія. А значыць, рускую гісторыю можна было вывучаць не толькі з Пецярбурга, але і з Вяткі, Разані, Ніжняга Ноўгарада. У фокусе ўвагі апыналася развіццё „абласцей“ і самадзейнасць народа.
Чытаць далей →

Алесь Пашкевіч. Выбары ў Вiленскi сойм у 1922 г. і адносiны да іх беларускай грамадскасцi


У кастрычніку 1920 г., пасля захопу Вільні войскамі польскага генерала Люцыяна Жалігоўскага, на карце Ўсходняй Еўропы афіцыйна з’явілася новая дзяржава пад назвай „Сярэдняя Літва“, якая, акрамя самога горада Вільні, уключала ў сябе Ашмянскі, Віленскі, Троцкі і Свянцянскі паветы. Самастойнага значэння гэтае ўтварэнне не мела, і фактычна яго „незалежнасць“ служыла толькі шырмаю для прыкрыцця польскай улады над спрэчнымі з Літвой тэрыторыямі. Справа вызначэння дзяржаўнай прыналежнасці гэтых тэрыторый стала на пэўны час праблемай еўрапейскага значэння. Варыянтаў вырашэння праблемы было некалькі, і ў якасці аднаго з іх адразу ж была агучана ідэя выбараў мясцовага парламента, які на сваім паседжанні прыняў бы пастанову па гэтым пытанні.
Чытаць далей →

Андрэй Радаман. Віленскі земскі прывілей 1565 г. вялікага князя Жыгімонта Аўгуста


1. Гістарычна–прававая характарыстыка і значэнне Віленскага земскага прывілею 1565 г.

440 гадоў таму адбылася падзея, якая стала вехай не толькі ў гісторыі парламентарызму Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага, але і ў гісторыі народаў сучасных Беларусі, Літвы і Ўкраіны. У час паседжанняў Вялікага Віленскага сойму 1565—1566 г. шляхта Вялікага Княства Літоўскага звярнулася да вялікага князя Жыгімонта Аўгуста з просьбай аб увядзенні ў дзяржаве „кшталтомъ съ Коруны Полское“ павятовых соймікаў „для лепъшого и вечистого всякого порадку въ речи посполитой[1]. У адказе манарха, які быў датаваны 21 снежня 1565 г., на просьбу аб выдачы прывілею на ўтварэнне павятовых соймікаў „рачилъ Его Кр[олевская] Милость милостиве зезволяти[2] і ў той жа час шляхецтвам была выказана просьба аб тым, каб гаспадар вялікі князь рашэнне сваё „отъ того часу водле обетницы своее господаръское постановити и привильемъ своимъ на вечъные часы подтвердити рачилъ[3]. 30 снежня 1565 г. [па грыгарыянскім календары — 9 студзеня 1566 г.] „приводячи к большому порядку речь посполитую“, Жыгімонт Аўгуст выдаў адпаведны нарматыўны прававы акт, які меў моц агульнадзяржаўнага закону[4]. На просьбу шляхты аб тым, каб прывілей „теперешний Виленский новый, на соймики поветовые выданый“ быў унесены ў новы Статут, вялікі князь таксама даў сваю згоду[5].
Чытаць далей →

Паўль Одэрборн. Праўдзівы і грунтоўны аповед пра веру русаў


Генадзь Сагановіч. Паўночная Беларусь у апісанні Паўля Одэрборна

Аўтар шырокавядомай гісторыкам біяграфіі маскоўскага цара Івана Васільевіча[1] немец Паўль Одэрборн (Oderborn, Oderbornius, Otterbornius) (каля 1555 — 1604) быў лютэранскім пастарам у ВКЛ і Інфлянтах. Нарадзіўся ён у Памераніі, y 1574 г. y Ростаку атрымаў ступень бакалаўра філасофіі і з 1577/78 г. выконваў абавязкі казнадзея ў лютэранскім зборы ў Вільні. Вядома, што пад час полацкай кампаніі служыў палявым капеланам аддзела нямецкай пяхоты, потым стаў працаваць лютэранскім пробашчам у Коўне, а з 1587 г. — у Рызе[2].  У 1581 г., пакуль ішлі перамовы паміж маскоўскім царом і Стэфанам Баторыем, які ўрэшце пачаў рыхтаваць паход на Пскоў, Одэрборн з часткай нямецкіх жаўнераў заставаўся на Беларускім Падзвінні, каб прыкрываць Полаччыну ад магчымага нечаканага нападу. Тут ім і быў напісаны твор, які заслугоўвае самай сур’ёзнай увагі. „Знаходзячыся ў глыбіні далёкага краю“, цікаўны лютэранін, каб не марнаваць часу, як ён сам адзначыў, „наведваў русінскіх святароў і размаўляў з імі праз перакладчыка пра веру і рэлігію“.
Чытаць далей →

Марцэлі Косман. Славіст, медыявіст, полігісторык: да 90-годдзя Герарда Лябуды


Трыццаць гадоў таму вядомы познаньскі гісторык пісаў[1]: „Прафесар Герард Лябуда належыць да вядучых прадстаўнікоў квітнеючай у нас са стагоддзе медыявістыкі — той галіны гістарыяграфіі, якая, у змаганні з недахопам крыніц па Сярэднявеччы, асабліва ранейшым, далёка пайшла ва ўдасканальванні метадаў іх найбольш поўнага і дакладнага выкарыстання. Працягваючы адметныя крыніцазнаўчыя традыцыі айчыннай медыявістыкі, Лябуда дасягнуў вяршыні і ў другім метадалагічным падыходзе — суцэльным засваенні навуковай літаратуры, якую збірае з непараўнальным эўрыстычным майстэрствам, каб адшукваць там рашэнні, нярэдка забытыя, і праясняць такім чынам праблематыку. Пры гэтым адметнасць абранага ім метаду дазваляе змагацца з гістарыяграфічнымі легендамі і памылковымі поглядамі, падвяргаць іх знішчальнай крытыцы і, у выніку, выдаляць з поля аўтарытэтных ведаў меркаванні, не вартыя там заставацца. Толькі такім падрыхтаваным падмуркам аўтар імкнецца забяспечыць найбольш адэкватны вобраз мінулага, на ім узводзіць уласныя канструкцыі…“[2].
Чытаць далей →

Аляксандр Груша. Віцебска–рыжскія акты і праблема іх выдання


Сёння, калі выданням сярэднявечных гістарычных крыніц беларускага паходжання аддаецца яшчэ так мала ўвагі, публікацыю малавядомага, а для многіх і зусім невядомага корпуса дакументаў з Дзяржаўнага гістарычнага архіва Латвіі па зносінах Віцебска з Рыгай у XV—XVI ст., падрыхтаваную Алегам Дзярновічам, я назваў бы сапраўднай падзеяй. На жаль, публікатар некалькі недаацаніў значэнне гэтых дакументаў. А між тым, яны праліваюць святло на гісторыю Віцебска і Віцебскай зямлі з пункту гледжання не толькі іх міжнародных кантактаў, але і становішча ў складзе ВКЛ, а таксама формаў і кірункаў дзейнасці актыўнай часткі іх жыхароў, інстытутаў улады і кіравання. Не гаворачы пра тое, што згаданыя крыніцы змяшчаюць найкаштоўнейшы матэрыял па палеаграфіі і дыпламатыцы. І хоць у зборнік уключаны толькі 7 дакументаў, кожны з іх без перабольшання мае „вагу золата“.
Чытаць далей →

Уладзімір Ісаенка. Першы дапаможнік па гісторыі Вялікай Айчыннай вайны


* Великая Отечественная война советского народа (в контексте Второй мировой войны). Учебное пособие для 11 кл. Допущено Министерством образования Республики Беларусь. Под ред. докт. ист. наук, проф. А.А. Ковалени и докт. ист. наук Н.С. Сташкевича. Авторы: А.А. Коваленя, М.А. Краснова, В.И. Лемешонок, С.Е. Новиков, М.Г. Жилинский, Б.Д. Долготович, К.И. Козак. Минск: Издательский центр БГУ, 2004. 231 с.

Рэцэнзентамі дапаможніка выступілі кафедра гісторыі Беларусі новага і найноўшага часу БДУ, праф., канд. гіст. навук Г. Ваўчок і настаўнік гімназіі №56 г. Мінска П. Гламбоцкі.

Кніга выдадзена на рускай і беларускай мовах тыражом больш за 100 тысяч. Выданні, якія маюць невялікія адрозненні, выходзілі таксама ў якасці падручніка для ВНУ, а таксама для шырокага кола чытачоў.
Чытаць далей →

Нарыс гісторыі Польскай Дзяржавы і Народа. Х—ХХI ст. / Рэдакцыя і ўклад. тэксту Мар’ян Семаковіч (Любоў Козік)


Нарыс гісторыі Польскай Дзяржавы і Народа. Х—ХХI ст. / Рэдакцыя і ўкладанне тэксту: МАР’ЯН СЕМАКОВІЧ. Пераклад тэксту з польскай: ГАННА ЦІШУК. Варшава: Demart, 2005. 312 c.

Прапанаваная шырокаму колу чытачоў кніга „Нарыс Польскай Дзяржавы і Народа. Х—ХХI ст.“, несумненна, доўгачаканая, яна будзе запатрабаваная ў Беларусі, тым больш што гэта першая гісторыя Польшчы па–беларуску. Шмат агульнага звязвае беларускі народ з польскім, з яго гісторыяй, традыцыямі і культурай, многія дзеячы лічылі сябе сынамі і дочкамі двух, а то і трох — польскага, беларускага і літоўскага — народаў. Але, на жаль, у беларускай гістарыяграфіі дагэтуль так і не была зроблена спроба напісаць абагульняльную працу па гісторыі суседняга народа, а гэта магло б стаць добрым крокам у развіцці не толькі нацыянальнай, але і польскай гістарычнай навукі.

У аснову нарысаў пакладзены храналагічны прынцып, у рамках якога можна вылучыць праблемны падыход. Так, разглядаючы падзеі Х — канца ХVIII ст., аўтар засяроджвае ўвагу на фармаванні дзяржаўных межаў і знешнепалітычнай дзейнасці кіраўнікоў польскай дзяржавы. Пытанні, якія датычацца дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай, вынесены ў асобны раздзел. Гэта, на наш погляд, выклікае пэўныя нязручнасці пры чытанні тэксту не знаёмым ці мала знаёмым з гісторыяй Польшчы чытачом. Так, напрыклад, на с. 42 апісана знешнепалітычная дзейнасць Аляксандра Ягелончыка, у той час як асноўныя ўнутрыпалітычныя змены пад час яго кіравання (Мельніцкі прывілей, пастановы Пётркаўскага і Радамскага соймаў, канстытуцыя Nihil Novi, Статут Ласкага) прыводзяцца толькі на с. 106. Выдатна выкананыя карты дазваляюць зарыентавацца ў самых розных пытаннях палітычнай, сацыяльнай, эканамічнай гісторыі і культуры.
Чытаць далей →