Паўль Одэрборн. Праўдзівы і грунтоўны аповед пра веру русаў
Генадзь Сагановіч. Паўночная Беларусь у апісанні Паўля Одэрборна
Аўтар шырокавядомай гісторыкам біяграфіі маскоўскага цара Івана Васільевіча[1] немец Паўль Одэрборн (Oderborn, Oderbornius, Otterbornius) (каля 1555 — 1604) быў лютэранскім пастарам у ВКЛ і Інфлянтах. Нарадзіўся ён у Памераніі, y 1574 г. y Ростаку атрымаў ступень бакалаўра філасофіі і з 1577/78 г. выконваў абавязкі казнадзея ў лютэранскім зборы ў Вільні. Вядома, што пад час полацкай кампаніі служыў палявым капеланам аддзела нямецкай пяхоты, потым стаў працаваць лютэранскім пробашчам у Коўне, а з 1587 г. — у Рызе[2]. У 1581 г., пакуль ішлі перамовы паміж маскоўскім царом і Стэфанам Баторыем, які ўрэшце пачаў рыхтаваць паход на Пскоў, Одэрборн з часткай нямецкіх жаўнераў заставаўся на Беларускім Падзвінні, каб прыкрываць Полаччыну ад магчымага нечаканага нападу. Тут ім і быў напісаны твор, які заслугоўвае самай сур’ёзнай увагі. „Знаходзячыся ў глыбіні далёкага краю“, цікаўны лютэранін, каб не марнаваць часу, як ён сам адзначыў, „наведваў русінскіх святароў і размаўляў з імі праз перакладчыка пра веру і рэлігію“.
Так было створана каштоўнае апісанне, скончанае 25 ліпеня 1581 г. Одэрборн напісаў яго на лаціне ў выглядзе ліста да вядомага лютэранскага тэолага Давіда Хітрэуса і падкрэсліў, што ў апісанні няма нічога няпэўнага, пачутага ад іншых, „а толькі тое, што мы бачылі на свае вочы“. Ужо ў 1582 г. тэкст выйшаў у Ростаку асобным выданнем у кніжным фармаце[3], і да канца года дачакаўся другой эдыцыі. Пазней твор шматразова перавыдаваўся як на лаціне[4], так і ў перакладзе на нямецкую[5]. Увайшоў ён і ў збор карэспандэнцыі Давіда Хітрэуса[6], a апошні раз выдаваўся ў XIX ст.[7].
„Праўдзівы і грунтоўны аповед пра веру русаў, іх шлюбныя і пахавальныя абрады, побыт і адзенне…“, у адрозненне ад Одэрборнавай біяграфіі маскоўскага цара, яшчэ мала вядомы і не выкарыстаны ў беларускай гістарыяграфіі. Помнік, між тым, дастаткова каштоўны для гісторыка. Большая частка тэксту прысвечана русінам, прычым геаграфічна апісаныя рэаліі звязваюцца з Полацка–Дзісенскім Падзвіннем: Одэрборн кватараваў у Дзісне, у хаце бурмістра русіна Аляксея Цэзарына. Асобна апісваюцца рэлігія праваслаўных, іх храмы і царкоўны інтэр’ер, служба ў царкве і звычкі бацюшак, сватаўство і вясельны абрад, пахаванне і памінкі. Одэрборн апавядае таксама пра суды і законы русінаў, іх гульні і паляванне, знешні выгляд, адзенне, ежу і інш. Пратэстант не прапускае магчымасці пакрытыкаваць паганскія забабоны людзей чужога яму краю. У некаторых выпадках дадзеная ім характарыстыка выглядае занадта негатыўнай і непраўдападобнай, а ў іншых — дастаткова нейтральнай і нават прыязнай. Апошняе даволі неспадзявана, калі ўлічваць, што гэта вобраз праваслаўных людзей славянскага народа ў вачах немца–лютэраніна. Гэтае паведамленне пра Полаччыну стваралася Одэрборнам як апісанне „барбарскага краю“ для славутага нямецкага пратэстанцкага тэолага Хітрэуса, так што аўтар і не мог абысціся без катэгарызацыі і згушчэння фарбаў. Для даследчыка ж галоўная каштоўнасць гэтага твора не ў ацэнках, а ў багацці канкрэтнага матэрыялу аб жыцці і звычаях беларусаў канца ХVI ст.
Несумненную цікавасць уяўляе апісанне знешняга выгляду жыхароў Полаччыны, пахавальнага абраду, спосабаў палявання і інш. Нечакана з–пад пяра немца чытаць пра ваяўнічасць тагачасных беларусаў. Пры адзначанай схільнасці да вайны, чужаземец, аднак, не заўважыў у іх закрытасці і дзікасці. Што да акцэнтавання схільнасці русінаў да празмернага ўжывання алкаголю, то гэта адпавядала пашыранаму сярод немцаў стэрэатыпу славянскіх народаў. У іншых нямецкіх аўтараў можна было чытаць пра схільнасць да празмернага п’янства палякаў і іншых паўночных народаў[8].
Тэкст утрымлівае таксама нямала канкрэтных, вартых увагі звестак пра падзеі вясны і лета 1581 г. Напрыклад, Одэрборн піша пра ўцёкі князя Багдана Бельскага з Масквы ў Вільню, дзе яго ласкава прыняў Стэфан Баторы, пра прыезд маскоўскіх паслоў і бясплённыя перагаворы, пра падрыхтоўку пскоўскай кампаніі, пра справы пратэстантаў у Вільні і г.д.
З гэтым апісаннем Полаччыны незалежна ад волі аўтара яшчэ ў ХVI ст. адбылася прыкрая метамарфоза. Сам Одэрборн пісаў пра Беларускае Падзвінне як пра „Русь“, а таксама адным з першых выкарыстоўваў назву „Белая Русь“, а жыхароў называў „русамі“, а часам „барусамі“. Аднак Давід Хітрэус, атрымаўшы пасланне, у назву перакладзенага на нямецкую мову твора дадаў адно тлумачальнае слова, якое шмат чаго мяняла, — „маскавіты“. Апісанне стала называцца „Праўдзівае і грунтоўнае паведамленне пра веру Русаў, якіх завуць Маскавітамі…“[9]. У ягонай прадмове да перакладу твор Одэрборна стаў ужо „кароткім паведамленнем пра Маскавітаў“, а не русінаў (kurzer Bericht von den Moscowitern). Больш за тое, нават у тэксце перакладчык замяняў „Religio Russorum“ на „Moscouite Religion“, „omnium Russorum“ — на „aller Moscouitten“, і нават у глосах правёў тую ж замену[10]. Так „русы“ (ці „русіны“) сталі „маскавітамі“, а Полаччына — Масковіяй. Гэта пры тым, што ў самім творы Одэрборн шматразова супрацьпастаўляе „русаў“ і „маскавітаў“. Немец–аўтар, які жыў у ВКЛ і быў добра абазнаны ў рэаліях, не мог атаесамляць першых з другімі. А вось вядучы лютэранскі тэолаг з Ростака, вучань славутага Меланхтона, палічыў Русь тоеснай Масковіі. З–за сэнсавых зменаў у нямецкамоўнай версіі апісанне Полаччыны стала ўспрымацца як апісанне Маскоўскай Русі і ўключацца ў зборныя выданні пра Маскоўскую дзяржаву[11].
Твор помніка друкуецца ў папярэдняй версіі ў перакладзе Жаны Некрашэвіч–Кароткай пры маім рэдагаванні. Пераклад выкананы з асобніка першага лацінамоўнага выдання[12], які захоўваецца ў Бібліятэцы герцага Аўгуста ў Вольфэнбютэлі (Нямеччына), і ў асобных месцах звераны з першай нямецкамоўнай эдыцыяй[13] (таксама з Бібліятэкі герцага Аўгуста).
Генадзь Сагановіч
Праўдзівы і грунтоўны аповед
пра веру русаў[14],
[іх] шлюбныя і пахавальныя абрады,
побыт, адзенне і г.д.,
а таксама пра веру і звычаі татараў
Напісана нядаўна для пана Давіда Хітрэуса.
Акрамя таго, у тым самым аповедзе —
пра веру і ахвяры старажытных барусаў[15].
Было даслана літасціваму мужу[16] Георгію Сабіну.
Надрукаваў Стэфан Міліяндар, 1582.
Пра веру русаў, [іх] шлюбныя і пахавальныя абрады, побыт, адзенне і іншыя звычаі.
У маім лісце, дасланым табе 15 красавіка, я паабяцаў, што апішу крыху веру і абрады русаў[17]. Прачытай жа ўважліва тое, што мы[18] дасылаем, і пераканайся вось у чым: можа стацца так, што я буду пісаць не зусім згодна з рымскімі выразамі[19]. Аднак ты адчуеш, што самыя апісанні будуць цалкам пазбаўлены маны і ашуканства. І гэта таму, што мы не прыгадаем нічога з пачутага ад іншых, нічога, запазычанага ў іншых кнігах, нічога невядомага, — але толькі тое, што мы бачылі на свае вочы, пра тое і будзем сведчыць.
Калі Полацк быў здабыты праз капітуляцыю, калі Саколія[20], Чуса[21], Туроўля[22] ды іншыя гарады Белай Русі былі ўзяты праз агонь і меч, усе немцы, якія ваявалі на чале з Хрыстафорам Бамбшторфіем, былі адпушчаны. Іншым, аднак, трэба было застацца ў землях барусаў, на Русі, каб абараніць жыхароў тых земляў, калі б раптам суседнія маскавіты задумалі ўчыніць нечаканы напад.
(Рэлігія русаў)
Так, апынуўшыся ў цэнтры барбарскага краю[23], сярод грубых людзей, я ўвесь час праганяў гэтыя горкія душэўныя пакуты тым, што наведваў русінскіх святароў і размаўляў з імі праз перакладчыка пра веру і рэлігію.
(Веравучэнне)
Калі іх спытаць, ці вераць яны ў святую Тройцу, яны надзвычай адзінадушна менавіта гэта пацвярджаюць. Калі папросіш прывесці сведчанні са Святога Пісання, яны кажуць, што так напісана ў іх кнігах, якія яны атрымалі ад продкаў. Калі ж хтосьці жадае ўбачыць гэтыя кнігі, яны паказваюць Псалтыр прарока і цара Давіда (гэтую кнігу на іх мове, надрукаваную ў Астрожскіх, я выслаў Тваёй Эксцэленцыі). Акрамя таго, разам з тэкстамі розных малітваў да найсвяцейшай Багародзіцы і святога Мікалая яны маюць у манускрыптах Новы Запавет, Дзяянні апосталаў, пасланні апостала Паўла, а таксама гаміліі Хрызастома[24], Васілія[25] і Грыгорыя Назіянзіна, перакладзеныя з грэцкай мовы. Не ведаю, аднак, навошта ім гэтыя кнігі: народу яны прапануюць усяго толькі наіўныя аповеды з жыцця Госпада. А наконт таго сур’ёзнага [апавядання], якое мы чытаем у Евангеллі пра пакліканне з мёртвых сына ўдавы з Наіна[26], мой гаспадар, Дзісенскі бурмістр Аляксей Цэзарын, русін з паходжання, казаў, што ён чуў такую казань у сваім храме: „Хрыстос, які ішоў насустрач маці Марыі, пакорліва папрасіў у яе адну манету. Аднак маці, паколькі не мела аніякага срэбра, з тугою праводзіла вачыма сына Хрыста“. Бачыш, якой лухтой яны падманваюць бедны народзік! Ды нават самі вучоныя людзі не ведаюць нічога лепшага, як, пачуўшы гэта, абсвістаць і абсмяяць. Толькі адзінкі дзівяцца на сваё барбарства.
(Архіепіскап)
Імя Рымскага Папы вельмі неахвотна дапускаюць яны да сваіх вушэй і заяўляюць, што ў веры яны блізкія грэкам, і што шануюць святасць візантыйскага пантыфіка. А той мае ў горадзе Масковіі свайго мітрапаліта, чалавека, які карыстаецца вялікім аўтарытэтам і славай у Івана Васільевіча, пра што я даведаўся ад Хрысціяна Бакорнія, прапаведніка вялікага князя, які тры гады жыў са сваім уладаром пра двары маскоўцаў. Русіны, якія падпарадкоўваюцца ўладзе нашага караля, маюць у Вільні свайго мітрапаліта імем Аніцыфар, — чалавек сталага веку з сіваватай барадой. 20 чэрвеня я бачыў, як ён у велічным і надзвычай каштоўным адзенні правіў святое набажэнства.
(Храмы)
Храмы ў русаў пераважна драўляныя, з дахам, крытым гонтай. На версе храма можна бачыць выяву Хрыста, узнятага на крыж. Сонечнага гадзінніка яны, канешне, не маюць. Тым не менш, у нядзелю, прыкладна а чацвёртай гадзіне раніцы іх „пахавальнік памерлых“[28], звонячы ў званы, склікае народ на набажэнства. Тады жанчына і мужчына, малое і старое, хлопцы і дзяўчаты, — усе, развітаўшыся з ложкам, апранаюцца і спяшаюцца ў царкву з надзвычайнай руплівасцю.
Рэч у тым, што яны наогул не выходзяць з хаты без таго, каб перш не ўлагодзіць словамі малітвы свайго нябеснага ахоўніка. У кожным доме ў іх ёсць які–небудзь драўляны абраз, на якім можна пабачыць некалькі намаляваных твараў. Падыходзячы да яго з усёй сям’ёй, яны з енкамі і слязьмі малітоўна просяць святога Мікалая і яго нябесную дружыну пра ахову свайго дома. Пры гэтым яны часам з такой самаахвярнасцю б’юць сябе ў грудзі, што лёгка ўзбуджаюць душэўную тугу ў любога, хто стаіць побач. Каб задобрыць багоў–ахоўнікаў, яны ідуць і ў святы храм і, перш чым пераступіць яго парог, з вялікай набожнасцю б’юць галавой [паклоны] да зямлі[29]. І сапраўды, калі твар справядліва называюць дзвярыма душы, то я не знаходжу ніякага іншага краю, дзе б людзі былі яшчэ больш схільныя ўшаноўваць волю Бога, чым гэтыя, пра якіх мы распавядаем, — калі б толькі замест марных баек яны аднойчы пазналі праўду нябеснага слова. Вельмі крыўдна, што найяснейшае святло Евангелля не асвяціла іх дагэтуль.
Два іх святары знаходзяцца ў закрысціі, у таямнічым месцы храма, дзе алтар святога Мікалая з яго выяваю. Прыхаджане і народ стаяць навокал па ўсёй шырыні храма. Жанчыны, якія мінулай ноччу служылі Венеры, унутр храма не ўваходзяць, каб не зганіць Божага дома. Усе астатнія, хто падыходзяць бліжэй, запальваюць васковыя свечкі і складаюць ахвяру святару. Ён апрануты ў надзвычай прыгожыя шаўковыя шаты, агідны [сваёй] лысінай і бледным тварам, з крыжом крывавага колеру, які вісіць за спінай. Нарэшце ён выходзіць з алтарнай часткі храма і, трымаючы ў правай руцэ кадзіла, моцным водарам праганяе д’яблаў са святога месца. Неўзабаве прыносяць службовыя кнігі, і ён чытае ўголас якую–небудзь байку пра святога Мікалая, якога яны заўсёды ўшаноўваюць як Бога–ахоўніка.
(Казанні)
Аніводнага чытання евангельскага я тут ніколі не пачуў. Між тым закрысція замыкаецца. Калі здарыцца, што святар пад час чытання памыляецца, або калі ў яго блытаецца язык, ці калі якое слова вымавіць больш нізкім голасам, то за гэта прыхаджане яго вельмі груба лаюць: адны з іх у адзін голас крычаць, што ён не варты святога месца, другія — што [не можа] вучыць па кнігах. Калі чытанне скончана, ён вяртаецца да пярэдняй часткі святыні, у якой захоўваецца выява св. Мікалая, і бясконца ўздыхаючы просіць іх Бога, каб ён літасціва захаваў спакой русаў і каб збярог увесь народ, адданы яму, у барацьбе супраць ворагаў. Малітву святара падтрымліваюць жалобным галашэннем і лямантам не толькі вучні, але ўсе, колькі б ні прысутнічала іх у храме, зноў і зноў паўтараючы такія словы: „Госпадзі, памілуй“[30], што значыць „Змілуйся над намі, о Госпадзі“. Пакуль гэта працягваецца, пярэдняя частка святыні не адчыняецца.
(Імша)
Святар незаўважна ўваходзіць праз дзверцы побач, а перад ім трое нясуць тры свечкі. Пасля з’яўлення ён пасвячае святую ежу са словамі, прамоўленымі самім Хрыстом, але на сваёй роднай мове, прычым гэта адбываецца на алтары святога Мікалая. Неўзабаве пасля гэтага адчыняюцца дзверы, і ўсе людзі, паколькі лічыцца, што праўдзівы бог жыве менавіта ў гэтым месцы, спяшаюцца з лямантам да вялікага Сакраманту, бясконца паўтараючы „Госпадзі, памілуй!“ Спеў юнакоў[31], гучанне званочкаў і цымбалаў дзівосным чынам дапаўняюць гэтае галашэнне.
Як толькі ў цэлым храме зноў наступае цішыня, святар, рухаючыся наперад крок за крокам, паказвае ўсяму народу святыя таямніцы, трымаючы алавяны пацір з шаўковай накрыўкай у правай руцэ, а сподак з таго ж металу — у левай. Пакуль прыхаджане становяцца на калені, ён на мове русінаў прамаўляе наступныя словы: „Гэта Цела, а гэта кроў Госпада Ісуса Хрыста, якога юдзеі бязвінна пакаралі смерцю“. Тады яны зноў уздымаюць галашэнне са стогнамі і ўздыханнямі, б’ючы сябе рукамі ў грудзі. Потым, адразу ж вяртаючыся да закрысціі, святар ускладае сакрамант на алтары святога Мікалая, і да яго падыходзяць тыя, хто мае патрэбу, часам гэта адбываецца на працягу дня. Калі ў іх няма віна, замест яго выкарыстоўваюць гатаваны мёд (медавуху). Прэсны хлеб жыхары пякуць кожны ў сваёй хаце, і потым кожнага разу, калі з радасцю прыступаюць да гэтай Боскай трапезы, прыносяць яго на ахвяру святару, каб той пасвяціў ды разам з кубкам падзяліў. Скончыўшы набажэнства, ізноў узяўшы ў рукі кнігу, святар пачынае мармытаць адзін або некалькі псалмоў і ўсім дае цалаваць крыж, зроблены з чыстага срэбра. Потым усе яны разыходзяцца па сваіх дамах, і толькі нямногія прыходзяць на вячэрнюю малітву.
У Полацку і ў Вільні Божую літургію правяць з большай урачыстасцю і прыгажосцю. Там у іх усё начынне ў цэрквах каштоўнае, з золата і срэбра. У Вільні знаходзіцца каля трыццаці іх храмаў, і амаль усе мураваныя. (Няма скульптур, а толькі намаляваныя выявы) У іхных цэрквах няма ніякіх разьбяных ці ляпных скульптур, толькі маляваныя абразы святога Мікалая і Панны Марыі, упрыгожаныя срэбранай зерню … і падобнымі каштоўнасцямі, якіх яны шануюць як асаблівых Багоў ды кожнага году двойчы абмываюць у рацэ Дзвіне, пасля чаго з вялікай урачыстасцю вяртаюць на ранейшае месца. (Хрост) У іх прыняты і сакрамант таямнічага амавення (хросту), абрад якога амаль ва ўсім найбольш падобны да рымскага. Тут выкарыстоўваецца шмат алею і міра[32]. Пасля доўгіх сакральных цырымоній святар звычайна палівае дзіця цэлым конгіем[33] вады, прыгаворваючы так: „Я хрышчу цябе ў імя Айца, Сына і Святога Духа“. Потым, згодна з айчынным звычаем, немаўлятка акрапляецца з некалькіх асвечаных збаноў. І няхай нават на той час лютуе самая суровая зіма, тым не менш яны абліваюць сваё дзіцятка такой жа колькасцю халоднай вады. Калі хто спытае, навошта так рабіць, яны адказваюць: „Вельмі важна прывучаць з дзяцінства“. Нарэшце святар, ізноў узяўшы дзіця, пяшчотна [яго] цалуе і тройчы моцна прыкладае яго галаву да крыжа, высечанага на дзвярах царквы. І калі сведкі хросту не пачуюць гуку ад удару, яны абураюцца з гэтага і лічаць, што малое не па–сапраўднаму далучана да святыняў. На заканчэнне абраду святару падаюць тры хлябы (якія на іх мове з–за круглай формы называюць пірахнам[34]), а таксама некалькі срэбных манет, і храм зачыняецца.
(Святары)
Русінскія святары жэняцца і маюць уласных жонак. Калі нехта скажа, што шлюб святароў асуджаецца Папам, яны раздражнёна адказваюць, што няхай ён палае ў гарачым агні з жалезнымі пласцінамі[35] Цыклопаў у вогненнай печы. Яны не знаходзяцца на ўтрыманні і не атрымліваюць сталага даходу, аднак жа свабодна кормяцца дзякуючы дабрачыннасці прыхаджанаў. Капюшонаў (каптуроў) зусім не ведаюць, а носяць пераважна двайную расу цёмнага колеру. Асабліва цешацца сваімі доўгімі валасамі на грудзях і плячах, але чым чарнейшы нехта будзе, чым болей брыдкі на выгляд, тым больш гэтым абураюцца людзі. Акрамя таго, маючы лысае цемя і доўгую бараду, яны гэтым прыдаюць сабе асаблівую важнасць. Да ўсяго, яны вядуць настолькі нячысты і гнюсны лад жыцця, што ты мог бы пагадзіцца: яны вартыя не храмаў Божых, а млынаровых пякарняў[36]. Калі яны нават неаднаразова ўчыняць што–небудзь ганебнае, то перад людам будуць дастаткова самаўпэўнена апраўдваць сябе. Называюць сябе святымі братамі і намеснікамі [Божымі]. Больш за тое, яны ніколькі не сумняваюцца: што б з імі ні адбывалася, — усё будзе прымальным для жыхароў неба. У грамадскіх корчмах яны па ўсіх днях п’юць цёмнае віно. І калі потым ужо не служаць ні розум, ні ногі, яны часта валяцца проста сярод плошчы, быццам мёртвыя, і засынаюць. <…> Калі ж на наступную раніцу яны вяртаюцца ў храм для таго, каб правіць набажэнства, то нічым не менш шануюцца і паважаюцца людам, чым калі б яны сышлі з неба, выпраўленыя пасламі з нарады несмяротных багоў.
(Школы)
Пры цэрквах у іх заўсёды бываюць школы. У адной малады мужчына гадоў трыццаці навучае дзяцей элементарным асновам граматы. Літары ў іх алфавіце надзвычай падобныя да старажытных грэцкіх. Ніякім Катэхізмам яны не карыстаюцца, а прапануюць дзецям толькі невялікія малітвы да блаславёнай Панны і святога Мікалая, запісаныя ў кнігах. Аднак яны вучаць апостальскі Сімвал, які амаль не мяняецца, дадаючы да гэтага гімны Давіда, што чытаюць раніцай і ўвечары, удзень і ўначы. Калі дзеці трох і чатырох гадоў раптам бываюць апанаваныя якой–небудзь немаччу, імгненна прыбягае святар і надзяляе іх сакрамантам пад тым ці іншым выглядам. І тады на суровы загад святара бацькам трэба пільнаваць, каб гэтае дзіця, што атрымала святую трапезу, на працягу двух дзён не выплёўвала на зямлю выдзяленняў з рота.
На святочныя дні гэты бедны народ дастаткова змучаны, бо цягам цэлага году ім выпадаюць нямногія дні, калі яны могуць есці мяса.
(Шлюбны абрад)
Каб уступіць у шлюб, яны трымаюцца наступнага абраду. Калі якая–небудзь дзяўчына спадабаецца юнаку, ён выпраўляе трох або чатырох сваякоў, якія просяць бацькоў дзяўчыны выдаць яе замуж. Тыя ж як мага мацней злуюцца і запэўніваюць, што з гэтай справы нічога не атрымаецца, да таго ж выяўляюць у пасланцоў які–небудзь уяўны недахоп. Жаніх, падмануты ў сваіх спадзяваннях, падыходзіць да справы іншым шляхам і вельмі ўважліва чакае часу і нагоды, каб папаляваць на дзяўчыну. І калі тая часам выходзіць з бацькоўскага дома, слугі, што схаваліся ў засадзе, нечакана штурхаюць яе (хоць тая і не баіцца) у лавецкія сеткі жаніха–паляўнічага. Калі яна туды трапляе і пазбаўляецца дзявоцтва, тады выпраўляюць да бацькоў іншых паслоў, якія, з аднаго боку, просяць прабачэння, з другога — спісваюць усё на пажаднасць кахання. Нарэшце, калі згода бацькоў атрымана, прызначаецца дзень вяселля. Сумеснае жыццё ў іх не прынята весці да таго часу, пакуль маладыя не будуць злучаны пад час публічнай урачыстасці. Для гэтага каля адзінаццатай гадзіны ночы маладых пад гукі лютняў і дудаў, пад святлом паходняў прыводзяць у храм. Перад іх прыбыццём сюды прыносяць некалькі чарак, поўных сікеры[37], медавухі і піва. Там госці абодвух полаў добрую частку цёмнай ночы праводзяць у скоках ды гулянцы, у крыках і рогаце. У міжчассе адпраўляюць каго–небудзь запрасіць святара. Той звычайна большай часткай ходзіць туды–сюды, нічога не робячы, і гэта ўсё з прычыны ап’янеласці няшчаснага святара, якога кладзе з ног віно і сон. Народ між тым заняты карагодамі. Нарэшце тыя, што з’яўляюцца крэўнымі жаніха, калі ўжо не могуць вытрымаць затрымкі і бяздзейнасці святара, разбіваюць (ламаюць) ахвяру[38] і, захмялелага, яго выводзяць сілай і адпраўляюць выконваць святы абрад. Паколькі той звычайна хоча выконваць [свае] абавязкі, аднак не можа роўна стаяць на нагах, то часта падае ў цэнтры храма. Тады ўздымаецца ганебны і дзікі смех — наўрад ці, на маю думку, язычнікі ўздымалі гэткую ж буйную весялосць на святах Венеры. Да яго падбягаюць [некалькі чалавек] падтрымаць апівоху, каб ён не паваліўся. Тады найперш ён загадвае прынесці сабе неабходныя хлябы.
Потым з адгорнутай кнігай моцным голасам ён спявае які–небудзь гімн Давідаў. Пасля таго, схапіўшы рукой жаніха за кучаравыя валасы, звяртаецца да яго з наступнай прамовай: „Скажы мне, о жаніх, о браце, о сябру, ці можаш ты быць мужам для гэтай маладой? Ці будзеш ты калі–небудзь біць яе палкамі? Ці не пакінеш ты яе хворую, нядужую або старую?“ Жаніх прысягае Богам, што будзе выконваць абавязкі добрага мужа. Тады, звярнуўшыся да нявесты, ён пытаецца таксама ў яе, ці здольная яна вытрымаць мужа (бо тут аддаюць замуж дзяўчатак дзесяці і адзінаццаці гадоў), ці будзе яна клапаціцца пра хатнюю гаспадарку, ці хоча быць вернай спадарожніцай сляпому, згорбленаму і састарэламу мужу? Яна прысягае. Тады святар ускладае на галовы жаніха і нявесты сплеценыя зялёныя галінкі дрэва. Звонку вянка напісаны мовай русінаў наступныя словы: „Расціце і пладзіцеся“. Пакуль ён гэта робіць, усе запальваюць васковыя свечкі і перадаюць адзін аднаму чашу з успененай асвячонай медавухай. Першым даюць адпіць з яе маладым. Усе [астатнія] з аднолькавай прагнасцю спусташаюць яе і перадаюць набожнаму мужу. Пасля, скінуўшы сплеценыя галінкі дрэва і патаптаўшы іх нагамі, яны зноў ладзяць карагоды. Цяпер ужо святар ачольвае ўсіх, а астатнія доўгай чарадою рухаюцца ўслед за ім. Жанчыны ў храме нават раскідваюць ваўчкі[39] і лён з такім воклічам: „Няхай нашыя багі стануць іх апекунамі, каб новыя муж і жонка ніколі не страчвалі дабрабыту“. Тады нарэшце галас завяршаецца. Святара адводзяць дадому, госці праводзяць маладых, пры гэтым шмат п’юць і аддаюцца распусце. <…>
(Пахавальны абрад)
Цяпер трэба тое–сёе распавесці пра звычай пахавання. Памерлых яны кладуць голымі на стол і на працягу цэлай гадзіны мыюць цёплай вадой, прычым усё гэта робяць ноччу. Адмыўшы такім чынам ад бруду, нябожчыка ўладкоўваюць на ўзвышэнні пасярод хаты. Прычына гэтага хіба ў тым, што яны нават мёртвага ўшаноўваюць і баяцца бацьку сямейства, колькі б ні пражылі сумесна. Я неаднаразова назіраў такое і слупянеў, валасы на галаве падымаліся і голас у горле перапыняўся. Урэшце на трэці дзень адбываецца пахаванне, выносяць цела, пры гэтым шкаляры ідуць папярод і спяваюць жалобную песню, сэнс якой звернуты да людзей: „Паглядзіце на гэтага нябожчыка і парупцеся пра сябе. Мы ўсе гэтаксама пойдзем туды, вы пойдзеце, яны пойдуць“. За трыма насільшчыкамі[40] ідуць следам тры святары, сярэдні з якіх абкурвае ўсё навокал кадзілам. Яны лічаць, што гэты водар настолькі непрыемны для д’яблавых духаў, што тыя ўцякуць ад яго гэтак жа, як ад выявы святога крыжа. Калі ўжо дайшлі да месца пахавання, пахавальныя насілкі ставяцца. Жанчыны, якія прыкладаюць усе намаганні, каб іх вочы плакалі, з гучным лямантаваннем падыходзяць да труны[41], якая яшчэ адкрыта, і цалуюць нябожчыка, звяртаючыся да яго з такімі пытаннямі: „Чаму ж ты пайшоў ад нас, найдаражэйшы? Няўжо цябе забіла нястача ежы і пітва? Няўжо ты захацеў выцягнуць галаву з пятлі няшчаснага шлюбу? Што ж цябе прымусіла пакінуць не толькі найпяшчотнейшую жонку і тваіх наймілейшых дзяцей, але таксама выракся асалодаў гэтага найпрывабнейшага свету, а таксама свайго шчасця і ўсіх сваякоў?“ На гэты конт ёсць справядлівае выслоўе: „Глухому распавядаюць байку“[42]. Неўзабаве святар, падышоўшы, адганяе жанчын, якія плачуць, ад труны і просіць анёла свету памерлых, каб той ніякім чынам не перашкаджаў нябожчыку, але каб дазволіў яму свабодна адысці ў тое месца шчаслівых душ, у якое ягоныя продкі ўжо калісьці прыйшлі, і каб па магчымасці спрыяў у такім доўгім і небяспечным падарожжы. Усё лепшае і самае каштоўнае, што нябожчык меў у хаце, яны кладуць у труну, апранаючы яго ў новае адзенне і абуваючы новыя боты, а пад галаву мёртваму падкладаюць падушку, набітую сухой зямлёю. Калі нарэшце святары завяршаюць пахавальнае мармытанне, жонка памерлага зноў падбягае з енкамі і крыкам ды кліча мужа назад да жыцця. Яе тужлівы лямант падхопліваюць самі святары з пеўчымі, і паўтары гадзіны марнуюць у галашэнні. Нарэшце прыносяць срэбны крыж, яго ўскладаюць на труну і нагадваюць памерламу, каб ён і ў атачэнні нябесных душ не забываўся пра сваю радзіму, але каб шчыра маліўся за яе перад нябеснымі багамі. Яны просяць таксама, каб ён зблізіўся перадусім са святым Мікалаем, бо той — Бог і апякун усіх русінаў[43]. Нарэшце нябожчыка апускаюць у яму. Святар пасыпае труну такой колькасцю зямлі, колькі можа ўзяць у руку. Потым і іншыя засыпаюць памерлага. Гэтым і завяршаецца пахавальная цырымонія.
(Памінкі)
Таго самага дня яны ладзяць досыць багатую памінальную вячэру, на якую запрашаюцца хрысціяне (так называюць жабракоў), каб тыя, як людзі бесклапотныя, памаліліся за нябожчыка. Запрашаюць таксама святароў і ўсіх блізкіх па крыві. Калі і мяне яны ўганаравалі такім чынам, то я, клянуся, пайшоў да іх ахвотна, найболей з той прычыны, што я атрымоўваў магчымасць лепш бачыць і назіраць іх звычаі. Гаспадары вельмі ласкава вітаюць пацалункам і кожнага як мага больш паважна садзяць за стол. Але тут я хацеў бы, каб ты ўспомніў пра адну акалічнасць: што ўсе русіны ўшаноўваюць святога Мікалая як Бога, і што ва ўсіх іх дамах можна ўбачыць яго абраз. Калі ўсе госці рассядуцца, яны адразу ж ставяць побач запаленую свечку і прысвячаюць яе Мікалаю, шчыра молячыся за збавенне і супакой для памерлага сябра. Потым на срэбным сподку ставяць пшаніцу з поўным куфлем мядовага віна. Кожны з іх, узяўшы лыжку, просіць у адзін голас у памерлых продкаў нябожчыка ўсялякага багацця і багатай маёмасці для нашчадкаў. Потым па кругу ідзе чарка, поўная гатаванага віна, і яны прагна п’юць гэты напой — не іначай, як празяблыя каровы ваду, як гаворыцца ў прыказцы. Аднак жа такія іх паводзіны не пазбаўлены пэўнага сэнсу. Я думаю, наўрад ці яны маглі б выжыць ад празмернасці ежы, калі б не пазбаўлялі страўнік вяласці пры дапамозе такой вялікай колькасці пітва. Як толькі паставяць розныя стравы, старэйшы сярод святароў густым фіміямам выганяе вонкі злыя духі, а потым, напісаўшы ў паветры знак крыжа, бласлаўляе ежу. Чужаземным гасцям прыносяць моцны напой, і калі тыя займаюць якую–небудзь пасаду або маюць якую–небудзь годнасць, ахвотна даюць ім падарункі. Усе п’юць поўнымі кубкамі за здароўе свайго караля, за супакой памерлага сябра, за дабрабыт сваякоў і блізкіх, і часта здараецца так, што з гэтага пахавання хіба два ці тры чалавекі ідуць дадому цвярозыя. Па пятніцах больш заможныя людзі раздаюць міласціну, але гэта толькі маленькі кавалачак звычайнага хлеба.
(Іншыя забабоны)
Што яшчэ павінен я распавесці пра розныя забабоны, да якіх схільны гэты народ? Многія тут трымаюць у сваіх хатах адмысловых змеяў і кормяць іх. Яны таксама баяцца і ўшаноўваюць злога духа, які прыходзіць апоўдні. У час, калі збіраюць саспелы ўраджай, ён [дух] ходзіць вакол поля ў жалобным адзенні ўдавы, і калі жнец, убачыўшы прывід, адразу ж не паваліцца на зямлю, то ён пераб’е працаўнікам — аднаму або многім — рукі і ногі. Прычым яны самі сябе пераконваюць, што супраць гэтай пакуты няма ніякіх сродкаў. У суседнім лесе ў іх ёсць дрэвы, якія яны ўшаноўваюць згодна з верай продкаў. Прыкладаючы іх кару да раны, яны не толькі лёгка лечаць яе, але і пазбаўляюць калецтва крываногага.
Я бачыў, як яны ратаваліся ад лагернага мору, занесенага сюды нашымі жаўнерамі. Узяўшы вяроўку, яны ў хаце старэйшага жыхара цягаюць яе туды–сюды праз адтуліну ў старым услоне да таго часу, пакуль не здабудуць іскру агню. Заўважыўшы полымя, запальваюць свечку ў храме, каб паліўся ачышчальны дождж. Потым усе, хто захаваў дома вугольчыкі або галавешку ад гэтай іскры, вераць, што яны дастаткова забяспечаныя перад моравай хваробай, і бывае так, што адной верай у гэта і аберагаюцца ад заразы.
Ад боляў у спіне яны лечацца наступным чынам. За невялікія грошы наймаюць незаконных дзяцей, якіх у гэтай зямлі вялізнае мноства, і тыя доўга топчуцца нагамі па спіне ды размінаюць яе. Яны ўпэўнены, што гэтая працэдура служыць болесуцішальным сродкам для дарослых.
(Законы і суды)
Дзяржаўную ўладу яны маюць па волі караля. Гарадамі кіруюць капітаны, якія на іх мове называюцца старастамі. Яны ўсталёўваюць законы паводле свайго меркавання і кіруюць гэтым народзікам сурова. Крымінальныя справы рэдка падаюцца ў суд. Калі нехта адмаўляецца, што сказаў абразлівыя словы, то яго адпускаюць. Яны выбіраюць адрачэнне замест прызначанага пакарання. Не дапаможа стараннае чытанне грунтоўных тамоў рымскага права разам з Бартолам і Балдам[44], калі хочаш жыць тут, бо яны застаюцца пры сваіх Статутах, гэта значыць, пісаных законах. У апошніх, сярод іншага, вызначана і тое, што забойца, калі яго не схопяць пад час самога злачынства, можа адкупіць жыццё за пяць фларынаў. Калі ж адзін аднаму заб’е сабаку, павінен быць прызначаны штраф дзесяць фларынаў. Найбольш распаўсюджаны від пакарання ці катавання ў іх — пакаранне палкамі. Таму паны сваіх сялян і кожны ўладальнік сваіх прыватных служак, калі яны ў чым правіняцца, моцна збіваюць дубцамі. Калі ж яны дапускаюць больш сур’ёзную правіннасць, сякуць іх жалезнымі пугамі.
Увесь гэты народ па прыродзе больш схільны да ваявання. Яны ваююць кароткімі мячамі, дзідамі і сагнутымі шаблямі, а часта і драўлянай булавой, якую заўсёды носяць у руцэ. Калі яны выязджаюць у поле, то з правага боку трымаюць costram, а з левага маюць татарскі лук з калчанам і атручанымі стрэламі.
(Гульні)
Пад час гулянак яны не толькі гуляюць у карты, а з прыемнасцю бавяць час і за гульнёй у косці. Але з найбольшым спрытам яны гуляюць у шахматы, калі два варожыя каралі — белы і чорны — змагаюцца паміж сабой за славу з войскамі двух колераў. У гэтай гульні яны, насамрэч, такія дасканалыя, што я не ведаю, ці мог бы параўнацца з імі які–небудзь іншы народ.
(Прадметы гандлю)
У мірны час яны перапраўляюць на продаж з Масковіі ў Польшчу ды Інфлянты розныя скуры дзікіх звяроў. Мёд, воск, скуры яны прадаюць іншаземцам у вялікіх колькасцях. З усіх бакоў іх атачаюць надзвычай густыя і непралазныя лясы. (Паляванне на звяроў) Так што яны часта палююць нават унутры гарадскіх сцен на ваўкоў, рысяў і куніц. Куніцы звычайна сядзяць на вершалінах дрэў і ліжуць мёд, старанна сабраны пчоламі. Сяляне нацкоўваюць на іх адмысловых сабак, якія нюхам вышукваюць звера, што схаваўся сярод лістоты дрэў. Тады прыходзіць паляўнічы і, моцна стукаючы па камлі, зганяе куніцу з самай верхавіны, і на яе адразу ж накідваецца сабака ды загрызае. Падобным чынам яны палююць і на баброў, што водзяцца ў балоцістых мясцінах. Гэтага звера, паколькі ён жыве ў міжрэччах, цяжка злавіць у іншы час, акрамя як у лістападзе ды снежні, калі зямля заледзянела ад вельмі моцнага марозу. І вось калі рэчка скаваная лёдам, туды спяшаецца селянін са сваім сабакам, які высочвае нюхам. Бабёр, які заўважае іх прысутнасць, пакідае сваю хатку і плыве пад лёдам у студзёнай вадзе. Сабака нюхам дакладна вызначае месца над галавою плывуна. Паляўнічы ідзе следам, прычым ён ужо загадзя паставіў у прабітым лёдзе ў напрамку да вытокаў ракі сетку, зробленую з трайнога лёну. Калі бабёр дабіраецца да яе, спадзеючыся прарвацца, яго забіваюць палкамі і выцягваюць. Скура бабра надзвычай высока цэніцца ў гэтых народаў. Аднак я яшчэ ніколі не глядзеў на гэтае паляванне без шкоды для сябе, бо мароз і моцны холад ледзь не загубілі мяне.
У стаўленні да іншаземцаў русіны[45] дастаткова спагадныя, калі толькі ты часам не ахвочы да іх бутэлькі[46]. Бо пад час гулянкі яны перастаюць быць людзьмі.
(Адзенне)
Мужчыны і жанчыны, калі яны заможныя, апранаюцца амаль аднолькава. Яны носяць доўгія рознакаляровыя кашулі з брытанскай тканіны. Для акантоўкі вопраткі яны нашываюць шаўковыя стужкі ды пазалочаныя шарыкі. І мужчыны, і жанчыны ходзяць у ботах. Жанчыны носяць на галаве стужкі і высокі галаўны ўбор, мужчыны — скураное нагалоўе ці лямцавыя капелюшы рознай афарбоўкі. Дочкі сялян носяць на шыі каралі са змяіных галоў. Просты ж народ вырабляе кашулі са скуры дзікіх звяроў і абутак з кары дрэў. Тут колькі сялян — столькі і шаўцоў.
(Целасклад)
Нават у такіх суровых кліматычных умовах прырода стварыла прыгожых людзей. Іх целы звычайна моцныя і поўныя сілы. Жанчыны таксама не пазбаўлены правабнасці, калі б толькі нехта хацеў назіраць за іх прыгажосцю. Аднак усю сваю прыгажосць яны прыніжаюць і псуюць адзінай заганай — п’янствам. У гэтай справе яны калі не пераўзыходзяць мужоў, то, пэўна, і не саступаюць ім.
У вытанчанай музыцы яны не дасведчаныя, зусім не граюць на струнных інструментах, дзеля забавы ў іх звычайна выкарыстоўваецца толькі дуда з мехам. На вяселлях і іншых пачостках вельмі часта водзяць карагоды пад гучнае плясканне ў далоні.
(Кнігі)
Яны ніколі не бачылі кніг, напісаных па–грэцку і па–лацінску, тым не менш, яны вельмі ганарацца грэцкай рэлігіяй. Калі аднойчы ў мяне быў з сабою Новы Тэстамент, надрукаваны па–грэцку ў Цюрыху, я папрасіў святароў, каб яны мне што–небудзь прачыталі. Тыя рашуча адмовіліся зрабіць гэта, свята прысягаючы пры гэтым, што асобнікаў такога кшталту ніколі раней у сябе не бачылі.
(Ежа)
Пра лепшы стол яны не вельмі дбаюць, але надзвычай ахвотна ядуць сырую ежу, парэй і цыбулю, якая ў Егіпце лічылася ежай багоў. Больш заможныя п’юць віно і медавуху, просты народ — квас, гэта значыць ваду, у якую дабаўлена звычайная соль, а ядуць грубы і цвілы хлеб.
(Пабудовы)
Хаты русінаў драўляныя, да таго ж будуюць іх з благога дрэва. Тут яны да таго неразумныя, што аддаюць перавагу плеценай сцяне перад мураванай. Камень у іх амаль не ўжываецца. У Полацку я бачыў толькі тры царквы, пабудаваныя з цэглы. Трэці храм, аздоблены на італьянскі манер, нават цяпер звяртае на сябе ўвагу. Астатнія разбурыў вялікі князь маскавітаў Іван Васільевіч, калі васемнаццаць гадоў таму, захапіўшы Полацк, атрымаў яго ў сваё ўладанне.
(Ежа)
У мірным часе яны збіраюць з палёў багаты ўраджай, і ім не бракуе нічога з таго, чым сілкуецца чалавечае цела. З вялікім спрытам яны ловяць сваімі пасткамі птушак рознай пароды, напрыклад курапатак, фазанаў, рабчыкаў, цецерукоў, ды прадаюць іх зусім танна. Неверагодную колькасць найлепшай рыбы даюць ім паўнаводныя рэкі Дняпро, Дзвіна, Дрысна, Дрыса, Палата, з якіх разліваюцца незлічоныя азёры і сажалкі[47]. Соль для ежы прывозіцца з Іберыі.
(Манета)
У сваім краі яны не маюць каштоўных металаў, аднак ім уласціва вялікая прага да чыстага золата і чаканенага срэбра; гэтая загана лучыць іх з іншымі смяротнымі. Дасылаю Тваёй Эксцэленцыі іх срэбныя каваныя манеты авальнай формы: на адным іх баку — выява пакрытага даспехамі ваяра, на другім на рускай мове выбіты такія словы: „Кнς ßеλιkι Ιßάμ“[48], што па–нямецку значыць „Вялікі Князь Іаан“.
(Музыка)
Вось усё найцікавейшае, о Давід Хітрэус, што я палічыў годным увагі ў той частцы Русі[49], што ляжыць у напрамку да ўзыходу сонца. Усё такое я ахвотна змясціў на гэтых старонках, каб задаволіць Тваю цікаўнасць. І я закрануў тут не ўсё, але адзначыў толькі самыя важныя моманты. Так пчала, імкнучыся да пяшчотнага нектару, крыху каштуе з верхавінкі цім’яну або чырвонага крокуса.
(Армяне)
Пра армян я Табе ўжо пісаў і не сумняваюся, што гэтае маё пасланне было перададзена. Мноства іх жыве ў Львове, і там жа ў іх ёсць вельмі прыгожыя храмы, — так паведаміў мне 7 чэрвеня ў Коўне Тыдэман Гізій. Што да мяне, то калі з патрэбы якой–небудзь паслугі мне выпадзе такая магчымасць, я наведаю Львоў ды агледжу суседнюю Арменію, і тады апішу ўсё больш падрабязна.
(Татары)
Цяпер застаецца трохі распавесці пра татараў. Хаця і вырашыў напісаць табе ліст, гэта не тое, што ты чакаеш як гісторыю. Не хацелася б насіць ваду ў калодзеж[50]. Я вельмі часта бачыў у каралеўскім ваенным стане вялікае войска татараў, якое заслугоўвае павагі; яны прыйшлі з Перакопскай Арды, з якой цяпер пераможца Стэфан нават набраў войска. Астатнія знаходзяцца на поўдзень ад палякаў: таўрыйскія, астраханскія, наянскія, рэзігорскія і чаркаскія. Князя Арды яны называюць на сваёй мове „царом“, гэта значыць „імператарам“. А вяльможы, улада якіх больш ці менш другасная, называюцца „кнезі“, гэта значыць, князі. Пыха ў гэтага, бясспрэчна, варварскага народа такая, што нават людзі нізкага паходжання дамагаюцца сабе тытулаў і высокіх імёнаў. Вера іх надзвычай розная.
(Веравызнанне татараў)
Я дам кароткія заўвагі пра набажэнства тых, што не прызнаюць улады нашага караля. Ваенныя мерапрыемствы не перашкаджаюць ім ушаноўваць Бога. У пятніцу, як толькі сонца пачынае выпускаць бліскучыя промні, яны ў вялікай колькасці паспешна збіраюцца на цэнтральнай роўні сярод палёў. Тут іх першасвятар з аголенай галавой і нагамі, сеўшы на земляным насыпе, трымае ў левай руцэ аркуш паперы з выпісанымі з Алькарана прыпавесцямі і зачытвае іх гучным голасам усім, хто стаіць навокал. Яны ж, як толькі пачуюць імя Бога ці Магамета, выказваюць сваю пакорлівасць воклічамі і ківаннем галавы. Калі чытанне скончана, кожны вяртаецца ў свой стан. Тыя ж, аднак, хто аддае перавагу міру перад вайной і хатняй гаспадарцы перад вайсковай справай, і набажэнства правяць па–іншаму. Яны набылі ў аднаго ваяра ў Вільні, каля берагоў ракі Вяліі, некалькі хацін і вёску ў вельмі маляўнічым месцы. Тут мы 20 чэрвеня, збочыўшы з дарогі, разам з Янам Гамратам Стральзундзінам, купцом і віленскім бюргерам, пайшлі гуляць і зайшлі ў іх храм. У ім зусім не было відаць аніводнай выявы ані Бога, ані чорнага дэмана. Паўсюдна — голыя сцены. Унутраныя пакоі пакрытыя расшытымі дыванамі. У пятніцу яны заўсёды збіраюцца на набажэнства, і гэта, на маю думку, з той нагоды, каб пазначыць, што яны не прызнаюць ані юдзейскіх забабонаў, ані імя і веры хрысціян. У храм нельга ўвайсці іначай, як разутым. Гучання званоў яны зусім не любяць. Замест гэтага першасвятар, калі ўзышло сонца, стоячы на верхняй пляцоўцы экседры[51] храма, вельмі гучным голасам склікае народ на сход. І калі збіраецца мноства людзей, ён, узяўшы ў рукі Алькаран (мне паказвалі яго, напісаны арабскімі літарамі), падае ім прыклад служэння Богу. Пасля гэтага яны спяваюць просценькую песню пра абагаўленне Магамета, пра яго велічнасць і першынства. І гэта — заканчэнне народнага сходу. Калі б мне давялося ўбачыць тут надрукаваны Алькаран або якую–небудзь іншую кнігу, я абавязкова даслаў бы яе табе, колькі б яна ні каштавала. Але ж яны казалі, што пры такім недахопе кніг не могуць нічога прадаць. Дарэмна будзеш пытацца пра Бога Ісуса Хрыста і духа святога. Пра сапраўдную дабрачыннасць яны дбаюць гэтаксама, як воўк пра лічбы або бурлівая рака пра берагі. Не аднойчы дзівіўся я: раз яны жывуць сярод хрысціян, чаму ж яны да такой ступені ўпартыя і выракаюцца хрысціянскай веры? І цяпер я ясна бачу, што езуіты шмат выдумляюць вялізнай лухты пра быццам бы навяртанне народаў да Рымскага касцёла, бо тых, хто моліцца за суседняй сцяной, яны ніякім чынам не змогуць адхіліць ад іх ілжывай веры. Тым не менш, я б не асмеліўся адмовіць і таго, што ў Скіфіі ёсць людзі, якія ўшаноўваюць імя Ісуса, бо сказана было Давідам пра слова Евангельскае, што пашырыцца яно сярод народаў апосталамі. <…> У сваю чаргу, Твая эксцэленцыя добра ведае, што веравучэнне магаметанаў у вялікай ступені суадносіцца з забабонамі і байкамі юдзеяў. Татары гэтаксама захоўваюць абразанне, але адрозным ад габрэяў спосабам. Яны абразаюцца на другі або трэці год ад нараджэння — як вырашыць першасвятар.
Іх мова настолькі непадобная да польскай гаворкі, што калі адныя перасяляюцца ў Скіфію, а другія — у Сарматыю, іх справядліва можна назваць „серыфоскімі жабамі“[52]. Аднак жа яны далёка і шырока рассяліліся ў Польшчы, Літве, а таксама ў адной і другой Русі. Большасць з іх вывучаюць і добра ведаюць мову тых людзей, разам з якімі жывуць.
Акрамя таго, іх першасвятар сказаў мне ў размове, што ў многіх рэгіёнах, дзе жыве яго народ, сонца, агонь, а таксама ліхія духі ўшаноўваюцца як багі. Норавы ў іх дзікія, і яны надзвычай вынослівыя ў цяжкай працы. Адной жонкай яны не задавальняюцца, а бяруць некалькі, і паміж імі на вялікае дзіва ў доме пануе згода. Аднак першая (папярэдняя) карыстаецца большай ласкай і прыязнасцю ў параўнанні з астатнімі.
Памерлых тут не спальваюць, а закопваюць. Памерлым сужэнцам пакідаюць у шлюбе набыты пасаг і неабходныя рэчы хатняй гаспадаркі пад час смешных, на маю думку, цырымоній. Яны думаць, што муж і жонка ажывуць у іншым свеце і заўсёды будуць разам. Наконт душ памерлых яны разважаюць наступным чынам: „Няма сумненняў, што яны з аднаго цела перасяляюцца ў другое да таго часу, пакуль не знойдуць якое–небудзь цудоўнае і доўга шуканае прыстанішча, і тады нараджаюцца вось такія вялікія асобы: цары і ўладарныя мужы“. Іх ежа вельмі бедная і цыклопская: я некалькі разоў з жахам назіраў, як яны елі. Яны вельмі ахвотна ядуць напалову праваранае конскае мяса, пры гэтым не карыстаюцца ніякімі сталамі і табурэткамі. Шкуры коней, якія яшчэ дымяцца і нядаўна садраны з жывёлы, падсцілаюць у якасці сядзення для сумесных збораў. Кабыліным малаком яны захапляюцца, быццам крыцкім віном, і п’юць яго. На войнах яны змагаюцца ятаганамі, лукамі і стрэламі; перавага іх у тым, што на баявых конях лёгка выступаюць наперадзе ўсіх.
Пасол перакопцаў, які 19 чэрвеня прыбыў у Вільню, прынёс каралю добрую навіну пра рашучыя ваенныя дзеянні супраць маскоўцаў. Ясна, што яны не толькі прайшлі з агнём і мячом па большай частцы варожых правінцый, але дайшлі да самых сцен сталіцы Масквы. Кароль, ухваліўшы іх стараннасць сваім словам, сказаў, што ён калі–небудзь добра аддзячыць ім, калі і надалей будуць з вялікім імпэтам ісці са зброяй і вайною на варожы народ.
Мне трэба ўжо напісаць штосьці пра тыя польскія падзеі, якія цяпер адбываюцца. Паколькі я не атрымліваў ад цябе ніякіх лістоў амаль тры месяцы, мяркую, што мае лісты, якія я напісаў у траўні і ліпені, загінулі. Наш кароль Стэфан 20 красавіка вярнуўся ў Вільню з Варшаўскага сойму. А 25 траўня Багдан Бельскі, вельмі знатны маскоўскі вяльможа, які ўцёк ад свайго валадара, прыбыў у Вільню да караля, які не толькі вельмі ласкава прыняў незнаёмага і нечаканага госця, але і аказаў таму сардэчную гасціннасць. Ёсць людзі, якія за ўсім гэтым бачаць падрыхтоўку да наступу і ўпэўненыя ў тым, што парады эмігранта ў многім дапамогуць каралю.
На наступны дзень, гэта было 26 траўня, мы ўбачылі, што набліжаюцца маскоўскія паслы, сярод якіх былі дастаткова вядомыя людзі. З імі некалькі дзён вяліся перамовы наконт міру. Умовы, прапанаваныя каралём, былі такія[53]: „Маскавіт павінен аддаць Інфлянты. Ваенныя абозы і харч пакінуць у здадзеных крэпасцях. Кампенсаваць выдаткі на дзве ваенныя выправы. Аднавіць вечны мір. Няхай заключаць гэтае пагадненне каралі Даніі і Швецыі. Палонных вызваліць за выкуп або шляхам абмену. Сам князь няхай з’явіцца на перамовы на мяжы абедзвюх дзяржаваў“. На гэта пасланцы паведамілі, што нічога з такіх умоваў у іх інструкцыях не адзначана, і пры пасярэдніцтве арыстакратаў дамагліся дзесяці дзён перапынку, каб за той час праз коннага ганца дазнацца пра намеры свайго князя. Паколькі ў вызначаны дзень той не вярнуўся, кароль адпусціў паслоў.
Сам ён 19 чэрвеня, сеўшы на каня, прызначанага для кругавых аб’ездаў, выехаў з Вільні каля дзесятай гадзіны дня, пры ясным надвор’і і пры добразычлівых воклічах людзей, так што ні ў кога не магло быць сумненняў, што ён — валадар, дадзены польскаму народу з ласкі Божай, і што, шчасліва атрымаўшы перамогу над гэтай Лернейскай гідрай, набудзе бессмяротную славу. Разам з ім конна ехала мноства вяльможаў з розных народаў, сярод якіх не апошнім быў папскі легат Ян Андрэй Калігарый, біскуп Брыторнскі, які, патрабуючы грошай, прызначаных Папу дзеля ўмацавання каралеўства, прывёз індульгенцыі і адначасова самае шчодрае адпушчэнне грахоў. Бліжэйшае ад яго месца займаў радавіты чалавек, Левін Буловій, выпраўлены сюды ў пасольскай місіі найсвятлейшым Мархіёнам Брандэбургскім, князем барусаў[54]. Пазней, вярнуўшыся ў Коўну, ён запрасіў мяне на абед і па–сяброўску папрасіў, каб ад яго імя я перадаў Табе ў пісьме вялікае прывітанне. Пры гэтым ён дадаў, што Ты ў гэтым часе не прыедзеш у Барусію. Я гэта выслухаў з вялікімі жалем. А я ўжо думаў паехаць у Каралявец, каб прывітаць Цябе.
Тыдэман Гізій, вядомы дасведчаны муж[55] і асабісты сакратар караля, самы высокаадукаваны з усіх людзей і асабліва дасканалы ў найлепшых пісьмовых помніках, 21 чэрвеня паказаў мне ў Вільні Тваю „Гісторыю лютэранскага веравызнання“, падараваную Рытэрам, чалавекам лацінскай веры[56]. Хаця ён шмат разоў хацеў узяцца за пяро і напісаць Табе, аднак жа, прыгнечаны такім невымоўным цяжарам спраў, не мог апраўдацца перад самім сабой. Не па сваёй волі ў гэты час ён перапыніў службу Тваёй эксцэленцыі і папрасіў мяне ў імя Апалона[57], каб я ў сваім лісце да Цябе адзначыў гэтую турботу яго найчысцейшага сэрца, і я шчыра паабяцаў яму, што выканаю тое, што павінен. Дык вось, пра ўсе тыя падзеі, якія адбыліся да гэтага часу і якія адна за другой па волі Бога адбываюцца, ён больш дакладна паведаміць табе крыху пазней.
Брат нашага караля, валадар Трансільваніі, нядаўна адышоў з жыцця. Кароль цяжка перажываў яго сыход, як і мае быць. Магчыма, ён баіцца якіх–небудзь пераменаў у тых мясцінах, хоць сын памерлага, хлопчык дзесяці гадоў, быў прызнаны падданымі спадкаемцам бацькі. У той самы дзень, калі памёр валадар трансільванцаў, вельмі пародзісты конь караля раптоўна паваліўся без дыхання і здох. Яго пахавалі недалёка ад Віленскага замка і паставілі драўляную калону.
Цяжар пачатай вайны гэтым летам закране Пскоў. Ваяры адусюль сцякаюцца сюды: адзін з Нямеччыны, другі з Каледоніі, трэці з Брытаніі, — для таго, несумненна, каб прызначаныя на продаж душы тым хутчэй перадаць Плутону. Бо шлях у апраметную адусюль аднолькавы[58].
Пакуль наш кароль знаходзіцца ў полі, ваюючы ворага там, мы дома вядзем вайну дзеля веры. Польскія магнаты, якія прыхільна ставяцца да настаўнікаў больш чыстага веравызнання[59] і часткова абараняюць цвінгліян, часткова ідуць следам за лютэранскай верай. Аднак большае за свой адыход значэнне яны надаюць неабходнасці захавання згоды[60], падмацоўваючы правільнасць гэтага тым, што вялікі пантыфік[61] у Рыме нядаўна выступіў з пастановаю пра вынішчэнне лютэранаў. Аднак, калі мы будзем дабрачынна прыходзіць да згоды ў пытаннях веры, то не так страшная будзе яго тыранія. У траўні месяцы мы сабраліся ў Вільні, але нічога не вырашылі. Прыкладзеныя старонкі ўтрымліваюць асноўныя палажэнні мерапрыемства. О, няхай бы сам Сын Божы сваім з’яўленнем у найвялікшай славе ацаліў раны царквы і падараваў нам вечнае шчасце. Аднак у гэтым веку сапраўднага міру чакаць не выпадае.
Я маю магчымасць папярэджваць ад аблудаў суседніх анабаптыстаў. Іх суперінтэндант Лаўрэнці Крышкоўскі піша, што ён мерыцца абараняць ерась. Калі будуць апублікаваныя творы, мы несумненна атрымаем тое, што або адрынем з пагардаю, або абвергнем аўтарытэтам Святога Пісання. Я перасылаю сачыненні самога Крышкоўскага тваёй эксцэленцыі.
Цяпер на заканчэнне я зноў і зноў вельмі прашу, каб Ты выправіў вось гэтыя старонкі па сваім разуменні і — або прачытай, або апублікуй, або прэч адкінь. Што б Ты ні зрабіў, я з усім пагаджуся. Вярхоўнага пантыфіка царквы, Ісуса Хрыста, Сына Бога і Панны, які адзіны ёсць прадаўжэннем дзён нашых, я малю ўсім сэрцам, каб накіроўваў сваім найсвяцейшым духам Тваю эксцэленцыю, і каб цудоўна захаваў Цябе здаровым. Аддаю ўсяго сябе Тваёй добрай волі і прыязнасці.
[1] Paul Oderbornis. Joannis Basilidis Magni Moscoviae Ducis vita… Wittenberga, 1585. Cярод многіх нямецкамоўных выданняў гл.: Paul Oderborn. Wunderbare, erschreckliche, unerhцrte Geschichte und warhaffte Historien, nämlich des nechst gewesenen Großfürsten in der Moschkaw Ioan Basilidis … Leben. Sagan, 1588. Нядаўна пабачыла свет і літоўскамоўная версія гэтага дасюль каштоўнага для гісторыкаў твора: Paulis Oderbornas. Didžiojo Maskvos kunigaikščio Ivano Vasiljevičiaus gyvenimas. Vilnius, 1999.
[2] Асноўныя звесткі па біяграфіі гл.: Narzyński J. Pawel Oderborn // Polski słownik biograficzny. T.23/3 (98). Wrocław, 1978. S.533; Paul Oderborn // Allgemeines Schriftsteller– und Gelehrten–Lexikon der Provinzen Livland, Esthland und Kurland. Bearbeitet von Johann Friedrich von Recke und Karl Eduard Napiersky. Bd.3. (Neudruck der Originalausgabe Mitau 1831). Berlin, 1966. S.339—340; Jöcher Ch. G. Allgemeines Gelehrten–Lexikon. Bd.5 (ND). Darmstadt, 1961. S.926—928; Kallmeyer T. Die evangelischen Kirchen und Prediger Kurlands. 2 Ausg., 1910. Па–беларуску гл.: Белы А. Пауль Одэрборн // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.5. Мінск, 1999. С.351—352.
[3] De Russorum religione, ritibus nuptiarum, funerum, victu, vestitu, &c. et de Tartarorum religione ac moribus: vera et luculenta Narratio. Ad D. Davidem Chytraeum recens scripta. [Rostock] Excudebat Stephanus Myliander, 1582.
[4] De Russorum relgione, ritibus nuptiarum, funerum, victu, vestitu, &c. et de Tartarorum religione ac moribus, vera & luculenta narratio, ad D. Davidem Chytraeum recens scripta. Lipsiae, Abrahami Lambergi, 1589. Пад гэтай жа назвай ён змешчаны ў выданні: Neander М. Orbis Terrae Patritium succincta explicatio […]. Lipsiae, 1586 (тое самае ў 1589 г.). З’яўляліся і выданні гэтага твора са змененым тытулам, напр.: De Russorum et Tartarorum religione, ritibus nuptiarum, funerum, victu, vestitu, &c. Epistola ad D. Davidem Chytraeum [б. г.].
[5] Warhafftiger gründlicher Bericht von der Reussen, sonsten Moscowiter genandt, Religion, Kirche, Ordnung, seltsamen gebreuchen […]. Aus einem lateinischen Schreiben an D. David Chytraeum […] trewlich verteuscht. Tübingen, bey Alexander Hock, 1583.
[6] Davidis Chytraei theologi ac historici eminentissimi […] Epistolae ob miram rerum varietatem stylique elegantiam cuivis lectu iucundissimae, nunc demum in lucem editae a Davide Chytraeo authoris filio. Hanoviae 1614. P.1031—1053.
[7] De Russorum religione еt ritibus narratio. Ed. Starczewski // Historiae Ruthaenicae Sciptores. Berlin — Petersburg, 1842. S.35—44.
[8] Гл. напр.: Ludwig G.J. Newe Archontologia cosmica. Frankfurt, 1646. С.328.
[9] Warhafftiger gründlicher Bericht / von der Reussen / sonsten Moscowiter genandt / Religion / Kirche / Ordnung / seltsamen gebreuchen… Aus einem lateinischen Schreiben an D. Dauid Chytraeum / selbiger Landtsart her / beschehen / trewlich verteuscht. Tübingen, bey Alexander Hock, 1583.
[10] Напрыклад, „Moscowiter artzney und die Apoteck“.
[11] Як прыклад гл.: Boxhorn M. Z. Respublica Moscovia et Urbes. Accecundt quaedam latine nunquam antehac edita. Lugduni Batavorum. Ex officiana Ioanis: Maire, 1630. Р.125—173.
[12] De Russorum religione, ritibus nuptiarum, funerum, victu, vestitu, &c. et de Tartarorum religione ac moribus: vera et luculenta Narratio. Ad D. Davidem Chytraeum recens scripta. [Rostock] Excudebat Stephanus Myliander, 1582.
[13] Warhafftiger gründlicher Bericht von der Reussen, sonsten Moscowiter genandt, Religion, Kirche, Ordnung, seltsamen gebreuchen […]. Aus einem lateinischen Schreiben an D. David Chytraeum […] trewlich verteuscht. Tьbingen, bey Alexander Hock, 1583.
[14] Russorum.
[15] Borussorum.
[16] Так можна расшыфроўваць абрэвіятуру CL.V. (clementi viro).
[17] У нямецкамоўным цюбінгенскім выданні 1583 г. — „пра рэлігію маскавітаў“ (von der Moscouiten Religion).
[18] Форма аўтарскага „мы“ была прынята яшчэ ў літаратуры антычных часоў.
[19] Г.зн. не зусім правільнай лацінай.
[20] Сокал — замак, пабудаваны на Дрысе каля вёскі Саколішча (цяпер Расонскі раён) на загад Івана Жахлівага ў 1566 г.
[21] Суша — замак, збудаваны войскам Івана Жахлівага ў 1667 г. на выспе возера.
[22] Замак Туроўля быў таксама ўзведзены на Полаччыне маскоўскімі ўладамі ў тыя гады.
[23] Дасл.: у цэнтры варварства (media in barbaria).
[24] Іаана Залатавуста.
[25] Васілія Вялікага.
[26] Гл.: Лк.7.7–16.
[27] Ужываю слова „храм“ дзеля адрознення ад „святая святых“ храма, якую ніжэй буду пазначаць словам „святыня“.
[28] Літаральны пераклад грэцкага „νεκροθάπτυς“. Магчыма, званар.
[29] На ўзроўні гэтага радка на палях рукою напісана: „Ах, варта плакаць…“, далей — неразборліва.
[30] У лацінскім арыгінале „Hospodij pomyloij“.
[31] Хутчэй за ўсё тут сінкапіраваная форма „nolarum“ ад „novellarum“ — „маладых, юнакоў“; тады гэта, напэўна, пеўчыя.
[32] Мірa — назва рэчыва, якое выкарыстоўваецца хрысціянскай царквою ў таямніцы мірапамазання.
[33] Мера аб’ёму вадкасці каля 3,2 літра.
[34] Piracno.
[35] Прылада для катаванняў.
[36] Тут каламбур. Гэтае словазлучэнне можна перакласці адначасова як „зборышчаў распуснікаў“.
[37] Габрэйскім словам „сікера“ — ‘хмяльны напой’ — аўтар мог пазначаць гарэлку або брагу.
[38] Можа, маецца на ўвазе, што яны самі ўрываюцца ў святыню ці ў закрысцію?
[39] Lupulam. Магчыма, гэта шышкі хмелю.
[40] Пахавальных насілак або труны (?)
[41] Даслоўна: да пахавальнай урны.
[42] Адпавядае: словы кідаюцца на вецер.
[43] Rossorum.
[44] Бартол (Bartolus de Saxoferrato) і Балд (Baldus de Ubaldis) — самыя вядомыя італьянскія юрысты, якія жылі ў ХIV ст.
[45] Rossi.
[46] У нямецкамоўным варыянце — „да жанчын“ (Weibern).
[47] Тут грэцкае слова з літаральным значэннем „тыя, што кормяць рыб“.
[48] Так у лацiнскiм арыгiнале, у цюбінгенскім нямецкамоўным выданні — „Kniaz Vielikij Ioann“.
[49] Reussen.
[50] Г.зн. рабіць непатрэбную справу.
[51] У царкве гэта „хоры“.
[52] Ідыёма, якая павінна мець значэнне „тыя, хто не разумеюць адно аднаго“.
[53] На палях — рукой: „умовы міру“.
[54] Тут і далей барусы і Барусія — прусы і Прусія.
[55] Так разумею абрэвіятуру „I.V.D.“ (ille vir doctissimus).
[56] „latina civitate“, даслоўна можна перакладаць як „лацінскай супольнасці“ або „лацінскага грамадзянства“.
[57] Напэўна, адпаведнік выразаў кшталту „прасіць Госпадам Богам“.
[58] Лацінскае выслоўе.
[59] Падобна, аўтар мае на ўвазе пратэстантаў.
[60] Глоса ад рукі: „Пра евангельскую згоду, дасягнутую ў Польшчы“.
[61] Папа Рымскі.