Андрэй Радаман. Віленскі земскі прывілей 1565 г. вялікага князя Жыгімонта Аўгуста
1. Гістарычна–прававая характарыстыка і значэнне Віленскага земскага прывілею 1565 г.
440 гадоў таму адбылася падзея, якая стала вехай не толькі ў гісторыі парламентарызму Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага, але і ў гісторыі народаў сучасных Беларусі, Літвы і Ўкраіны. У час паседжанняў Вялікага Віленскага сойму 1565—1566 г. шляхта Вялікага Княства Літоўскага звярнулася да вялікага князя Жыгімонта Аўгуста з просьбай аб увядзенні ў дзяржаве „кшталтомъ съ Коруны Полское“ павятовых соймікаў „для лепъшого и вечистого всякого порадку въ речи посполитой“[1]. У адказе манарха, які быў датаваны 21 снежня 1565 г., на просьбу аб выдачы прывілею на ўтварэнне павятовых соймікаў „рачилъ Его Кр[олевская] Милость милостиве зезволяти“[2] і ў той жа час шляхецтвам была выказана просьба аб тым, каб гаспадар вялікі князь рашэнне сваё „отъ того часу водле обетницы своее господаръское постановити и привильемъ своимъ на вечъные часы подтвердити рачилъ“[3]. 30 снежня 1565 г. [па грыгарыянскім календары — 9 студзеня 1566 г.] „приводячи к большому порядку речь посполитую“, Жыгімонт Аўгуст выдаў адпаведны нарматыўны прававы акт, які меў моц агульнадзяржаўнага закону[4]. На просьбу шляхты аб тым, каб прывілей „теперешний Виленский новый, на соймики поветовые выданый“ быў унесены ў новы Статут, вялікі князь таксама даў сваю згоду[5].
Дыпламатычны аналіз арыгіналу Віленскага земскага прывілею 1565 г., які захоўваецца цяпер у Галоўным архіве старажытных актаў у Варшаве[6], дазваляе выказаць меркаванне, што законапраект быў падрыхтаваны ў дзяржаўнай канцылярыі ў вельмі сціслы тэрмін. Зыходзячы з высноваў Андрэя Рыбакова[7] і Алеся Грушы[8] аб персанальнай адказнасці пісараў канцылярыі ВКЛ за падрыхтоўку актаў, можна сцвярджаць, што за распрацоўку законапраекта Віленскага земскага прывілею 1565 г. непасрэдна адказваў гаспадарскі маршалак і вялікі пісар літоўскі Ян Шымковіч[9], подпісам якога гэты нарматыўны прававы акт змацаваны. Не выключана аднак, што ўдзел у падрыхтоўцы законапраекта маглі ўзяць у час Віленскага сойму 1565—1566 г. і іншыя вялікія пісары ВКЛ — Астафей Багданавіч Валовіч, Ян Мікалаевіч Гайка і Мікалай Паўлавіч Нарушэвіч. Спецыяльна трэба адзначыць той факт, што вялікі князь Жыгімонт Аўгуст заверыў і змацаваў сваім подпісам заканадаўчы акт агульнадзяржаўнага значэння, які не паспелі ўпрыгожыць належным для дакументаў такога тыпу чынам[10]. Для таго, каб Віленскі земскі прывілей 1565 г. набыў юрыдычную сілу, патрабавалася яшчэ змацаваць яго дзяржаўнай пячаткай ВКЛ. У сувязі з тым, што пасля смерці ў траўні 1565 г. віленскага ваяводы, земскага маршалка і канцлера ВКЛ Мікалая Радзівіла Чорнага пасада канцлера заставалася вакантнай[11], а падканцлерскі ўрад яшчэ не існаваў de jure, цяжка сцвярджаць адназначна, што Віленскі земскі прывілей 1565 г. быў змацаваны дзяржаўнай пячаткай менавіта ў дзень, калі ён быў падпісаны вялікім князем[12]. Паколькі да Віленскага земскага прывілею 1565 г. прывешана малая дзяржаўная пячатка ВКЛ[13], можна выказаць меркаванне, што функцыі пячатара ВКЛ ужо ў снежні 1565 г. мог выконваць пісар вялікі літоўскі Астафей Багданавіч Валовіч, які стаў першым падканцлерам ВКЛ пасля атрымання 11 сакавіка 1566 г. намінацыйнага прывілею на гэту пасаду[14].
На ўзор Польскай Кароны Віленскі земскі прывілей 1565 г. вызначаў у кожным судовым павеце ВКЛ „где кольвек вряды судовые засажены, и где потом через нас господаря засаженье врядов судовых з их просьбы и зволенья дойдет“ інстытут малых соймаў, якія павінны былі склікацца „на местцах головнейших“ [15] за 4 тыдні да вальнага сойму. Права ўдзелу ў малых соймах было дадзена манархам „всим обывателем… …паном радам нашим, князем, паном врядником земским и дворным, и всим станом народу шляхетского и стану рыцерского, где хто в котором повете оселость мает“, аднак прывілей не вызначыў поўны склад удзельнікаў гэтых з’ездаў[16]. У адпаведнасці з прадпісаннямі закону абывацелі ВКЛ, якія належалі да шляхецкага саслоўя, павінны былі з’язджацца на „соймы поветовые“, каб „o потребах Речи Посполитое радити и намовляти, и обмысляти“, а таксама „на выбиранье послов к соймом вальным и иным потребам земским належачих, для лепшего порадку во всих речах и способе ку справедливости и обороне“. Пра гэтыя патрэбы павятовая шляхта спавяшчалася спецыяльнымі лістамі манарха, але павятовыя шляхецкія карпарацыі маглі і самі вызначаць пытанні для абмеркавання на соймах, фармуляваць свае прапановы. Такім чынам, як справядліва адзначае А. Рахуба, Віленскі земскі прывілей 1565 г. не даваў соймікам права на ўхваленне нарматыўных прававых актаў, але выразна замацаваў за павятовымі перадсоймавымі з’ездамі шляхецтва права заканадаўчай ініцыятывы[17]. Прынцыпы арганізацыі і дзейнасці перадсоймавых малых соймаў Віленскі прывілей 1565 г. таксама дакладна не вызначыў. Жыгімонт Аўгуст абмежаваўся сцвярджэннем, што яны павінны адбывацца „тым же прикладом и порядком, яко на таких соймех поветовых справа, поступок и обычай заховывается в панстве нашом Коруне Польской“. Як бачым, у тэксце Віленскага прывілею 1565 г. не сустракаецца і ўласна тэрмін „соймик“. Замест яго заканадаўца ўжывае тэрміны „соймы малые“, „соймы поветовые“, „съезды поветовые“ пры тым, што ў просьбе шляхты на Віленскім сойме 1565—1566 г. аб утварэнні сталых павятовых перадсоймавых шляхецкіх з’ездаў быў ужыты менавіта тэрмін „соймік“[18]. Упершыню гэты тэрмін дапасуецца ў дачыненні да павятовых перадсоймавых „соймов малых“ толькі ў тэксце Статута 1566 г. [Р. III, арт. 5 „О соймикахъ поветовыхъ и о выправованю и посланю з них пословъ земъскихъ на вальный съемъ (сойм)“][19].
Значэнне Віленскага земскага прывілею 1565 г. у гісторыі дзяржаўнасці і права гістарычнай Літвы і Русі (Беларусі і Ўкраіны) палягае ў тым, што разам з артыкуламі 5, 6 і 12 III раздзела Статута ВКЛ 1566 г. ён юрыдычна аформіў у ВКЛінстытут агульнадзяржаўнага парламента (вальнага сойму) з вызначанай сістэмай прадстаўніцтва і інстытут рэгіянальных перадсоймавых соймікаў, якія далі магчымасць адносна шматлікім абывацелям шляхецкага стану (землеўладальнікам „на земскім праве“ і васалам першай ступені вялікага князя) рэальна ўдзельнічаць у прыняцці палітычных рашэнняў і рэалізацыі ўладных паўнамоцтваў у сваёй дзяржаве. Як трапна адзначыў кракаўскі гісторык права прафесар Станіслаў Плаза, менавіта на соймікі абапіраўся ўвесь складаны гмах парламенцкай сістэмы Рэчы Паспалітай абодвух народаў[20]. Найноўшыя ж даследаванні паказваюць, што ў другой палове XVI — першай палове XVII ст. дзейнасць соймікаў актыўна спрыяла ўмацаванню палітычнай і прававой культуры шляхты ВКЛ, характэрнымі рысамі якой у гэты час былі глыбокая павага да права і высокія патрабаванні да маральных якасцяў і ўзроўню адукацыі лідэраў рэгіянальных шляхецкіх эліт. Удзел сярэдняй і нават дробнай павятовай шляхты ў вызначэнні дзяржаўнай палітыкі ВКЛ і Рэчы Паспалітай абодвух народаў не быў у гэты час фікцыяй, што пацвярджаюць не толькі вынікі дысертацыйных і манаграфічных даследаванняў Генрыка Люлевіча[21], Анджэя Рахубы[22], Анджэя Закшэўскага[23], Генрыха Віснэра[24], Артураса Васіляўскаса[25], Паўла Лойкі[26], Уладзіміра Падалінскага[27], але і сцвярджэнне новагародскага кашталяна Васіля Копця, які, падкрэсліваючы перавагі monarchia mixta (мяшанай формы праўлення), вобразна параўноўваў у 1632 г. Рэч Паспалітую з хорам, у якім гучыць не адзін толькі каралеўскі альт, але мноства „вольных галасоў“ згодна падтрымліваюць адну мелодыю[28]. Як трапна адзначыў напрыканцы XX ст. англійскі гісторык Норман Дэйвіс, „пры пасрэдніцтве мясцовых земскіх соймікаў шляхта Рэчы Паспалітай здзяйсняла кантроль над вальным соймам, кіравала падатковай сістэмай і вайсковымі справамі…, і гэта не быў лад паўсюднай анархіі, які здабыў перавагу ў XVIII ст., а несумненна адважны эксперымент у галіне дэмакратыі, які ў эпоху абсалютызму і рэлігійных войнаў быў новай ажыўляльнай альтэрнатывай“[29].
2. „Архіўны лёс“ Віленскага земскага прывілею 1565 г.
Земскія прывілеі, як і іншыя дакументы агульнадзяржаўнага значэння, захоўваліся ў земскім скарбе ВКЛ, які ў XVI ст. знаходзіўся ў Ніжнім Віленскім замку[30]. У 1547 г. на вальным Віленскім сойме прадстаўнікі шляхецтва звярнуліся аднак да вялікага князя з просьбай аб тым, каб „прывилья и всякии листы, отъ предковъ его милости… на права и вольности даныи… не въ скаръбе его милости земъскомъ были хованы, але на иномъ которомъ певномъ особливомъ местъцу, за печатьми пановъ радъ ихъ милости“ і за пячаткамі прадстаўнікоў ад павятовай шляхты, каб „къ тымъ прывильемъ латвейшый… прыступъ былъ, кгды бы того потреба вказывала“[31]. Манарх даў станоўчы адказ на гэтую просьбу, аднак перазахаванне прывілеяў дапускаў толькі пасля пагаднення станаў сойму з раднымі панамі наконт таго, у якім бяспечным месцы і пад якімі пячаткамі будуць яны захоўвацца[32]. Пра такую дамоўленасць нам нічога невядома, а таму і надалей земскія прывілеі захоўваліся ў скарбе пад апекай паноў–рад, у першую чаргу канцлера[33], якому „привилья земские в дозренью, владзы и справе своей мети належало“[34]. Ёсць факты, якія пацвярджаюць, што асобныя земскія прывілеі захоўваліся ў доме канцлера Мікалая Радзівіла Чорнага ў Вільні ці ў яго Лукішскім маёнтку[35], а ў 1566 г. канцлер Мікалай Радзівіл Руды браў некаторыя з іх у Берасце, дзе адбываўся вальны сойм ВКЛ[36]. Такім чынам, земскія прывілеі маглі часова знаходзіцца і непасрэдна пры асобе канцлера ў месцы яго знаходжання. Як адзначае Раймонда Рагаўскене, значную колькасць дзяржаўных дакументаў і прывілеяў гаспадара вялікага князя, якія датычылі Статута ВКЛ, пастаноў павятовых соймікаў і сойму 1563 г., пасля завяршэння Берасцейскага сойму 1566 г. канцлер ВКЛ Мікалай Радзівіл Руды даверыў на пэўны час тыкоцінскаму старосце, дзяржаўцу вількамірскаму гаспадаpскаму маршалку і пісару вялікаму літоўскаму Яну Шымковічу. Пасля завяршэння Гродзенскага сойму 1567 г. канцлер спадзяваўся ўсе гэтыя дакументы пакласці на захаванне ў скрыні, якія знаходзіліся ўземскім скарбе. Выконваючы волю канцлера, увесну 1567 г. разам з іншымі дакументамі Ян Шымковіч павёз земскія прывілеі з гаспадарскага вялікакняжацкага двара ў Кнышыне ў свой маёнтак у Мажэйкаве. Ноччу ў дарозе адзін з вазкоў, на якім перавозіліся паміж іншым і дзяржаўныя акты, саслізнуў з моста і ўпаў у раку. Некаторыя дакументы „не жебы з якое неопатрности альбо непильного хованья, але за допущеньем божим, с прыпадку нещасливого, пригодне“ моцна пацярпелі ад вільгаці[37], асабліва Бельскі земскі прывілей 1564 г.[38] Калі пасля гэтага здарэння акты трэба было прад’явіць гаспадару і Панскай Радзе, выбралі дакументы з захаванымі пячаткамі ці напісаныя яркім атрамантам з выразнымі подпісамі. Змест дакументаў быў засведчаны, пасля чаго іх упісалі ў кнігі Метрыкі ВКЛ[39] і перадалі на захаванне ў земскі скарб.
Пра тое, што ў часы канцлерства Астафея Валовіча і Льва Сапегі земскія прывілеі, як і раней, знаходзіліся пад наглядам вышэйшага пячатара дзяржавы, сведчаць шматлікія дакументы[40], у тым ліку ліст Жыгімонта III ад 18.11.1588 г. аб перадачы дзяржаўных дакументаў падканцлеру Л. Сапегу пасля смерці А. Валовіча[41]. У 1623 г. земскія прывілеі разам з унійнымі дакументамі і міждзяржаўнымі пагадненнямі былі перададзены Л. Сапегам новаму канцлеру — олыцкаму ардынату Альбрыхту Станіславу Радзівілу[42]. Земскі прывілей 1565 г. захоўваўся ў гэты час у шуфлядзе B 2, якая, у сваю чаргу, знаходзілася ў адной з дзвюх вялікіх скрыняў, што былі апячатаны ў скарбе пячаткамі канцлера і падскарбія[43]. За часы свайго канцлерства (6.02.1623—12.11.1656 гг.) Альбрыхт Станіслаў Радзівіл неаднаразова пакідаў Вільню і меў права, як і яго папярэднікі, браць неабходныя дзяржаўныя дакументы ў паездкі па краіне. Пасля таго як пачалася вайна з Маскоўскай дзяржавай, у лістападзе 1654 г. канцлер выехаў да Тухолі і знаходзіўся ў Каралеўскай Прусіі да 1656 г., пераехаўшы за некалькі месяцаў да сваёй смерці ў Гданьск[44]. Магчыма, што найбольш каштоўную частку архіва ВКЛ (у тым ліку і земскія прывілеі) канцлер у гэтыя часы вазіў з сабою[45], і ў абставінах ваеннага часу хоць і адчуваў набліжэнне смерці, не мог перадаць найкаштоўнейшыя дзяржаўныя дакументы на захаванне ў больш бяспечнае месца.
Вальдэмар Мікульскі выказаў меркаванне, што частка дзяржаўнага архіва ВКЛ патрапіла ў прыватны архіў Нясвіжскай ардынацыі Радзівілаў пад апеку віленскага ваяводы, падканцлера і польнага гетмана ВКЛ Міхаіла Казіміра Радзівіла (ён да таго ж быў шваграм Яна III Сабескага) разам з прыватнымі дакументамі былога канцлера пасля смерці ў 1667 г. Крысціны з Любамірскіх, удавы Альбрыхта Станіслава, які не меў дзяцей[46]. Вядома, аднак, што соймы 1667 і 1673 г. ухвалялі канстытуцыі, якія наказвалі падскарбію земскаму правесці расследаванне наконт таго, дзе могуць знаходзіцца земскія прывілеі і архіў земскага скарбу ВКЛ[47], а гэта сведчыць пра тое, што палітычная эліта ВКЛ на 1673 г. не мела дакладнай інфармацыі пра іх знаходжанне. Упершыню пасля доўгага перыяду адсутнасці інфармацыі пра месцазнаходжанне земскіхпрывілеяў яны ўсплываюць у рэестры архіва Нясвіжскай ардынацыі Радзівілаў, які быў складзены ў 1685 г. у Варшаве[48].
З гэтага часу пачынаецца працяглая барацьба нясвіжскіх Радзівілаў за права легальна захоўваць гэтыя дакументы ў сваім архіве[49]. Вынікам яе стала Канстытуцыя надзвычайнага сойму 1768 г., якая легалізавала права нясвіжскіх ардынатаў вечна захоўваць земскія прывілеі, выдадзеныя да Люблінскай уніі[50]. Аднак не раз яшчэ архіўныя скарбы ВКЛ пакідалі радзівілаўскія сховы. Дакументы архіва Кароль Станіслаў Радзівіл „Пане Каханку“ вывозіў у 1764—1768 г. у Жоўкву, Прэшаў, Прагу і Дрэздэн[51], на пераломе XVIII і XIX ст. архіў вывозіўся ў Кракаў, Варшаву і Небароў. У час дзейнасці Парадзівілаўскай Камісіі і Пракураторыі архіў быў перавезены ў Вільню ў распараджэнне старшыні камісіі Мікалая Маліноўскага. У Нясвіж архіў былі вернуты толькі ў 1838 г., пасля прыняцця нясвіжскай ардынацыі Вільгельмам Радзівілам. У другой палове XIX ст. земскія прывілеі былі ўключаны ў склад I аддзела архіва, туды ўвайшлі дакументы, напісаныя на пергаміне. Віленскі прывілей 1565 г. быў пазначаны ў рэестры пад № 210[52]. Як адзначалі Леон Жышчэўскі і Антоні Мучкоўскі, у 1846 г. яны працавалі з земскімі прывілеямі ВКЛ 1447, 1492 і 1506 г. у архіве Радзівілаў у Небарове[53], аднак невядома, ці былі ў гэты час перавезены з Нясвіжа ў Небароў земскія прывілеі ВКЛ XVI ст.
У час Першай сусветнай вайны, калі ў жніўні 1915 г. фронт наблізіўся да Нясвіжа, на загад царскіх органаў улады большая частка архіва была вывезена ў Мінск і размешчана ў кляштары Св. Духа[54]. Але частку дакументаў вывезлі з Нясвіжа ў Белую Царкву і Маскву. У 1919 г. найбольш каштоўныя дакументы былі перавезены ў Варшаву і знаходзіліся ў нераспакаваных скрынях у палацы Януша Францішка Радзівіла па вуліцы Белянскай, 14. З лістапада 1929 г. архіў размяшчаўся ў арандаваным пакоі на другім паверсе новага будынка па вуліцы Маршалкоўскай 113, 2[55].
У 30–я г. XX ст. супрацоўнік архіва Баляслаў Таўрагінскі склаў новы інвентар Першага аддзела архіва і прысвоіў новую сігнатуру Віленскаму прывілею 1565 г., змясціўшы яго ў рэестры пад № 36, пакінуўшы аднак у дужках і ранейшую сігнатуру (№ 210)[56].
У часы Другой сусветнай вайны ў 1943—1944 г. архіў Радзівілаў захоўваўся ў форце на Жалібожу ў Варшаве, пазней у будынку інтэрната Дзяржаўнай школы садоўніцтва ва Ўрсынове і форце Служэў (Służew), адкуль у верасні 1944 г. быў вывезены ў замак Фішгорн (Fischhorn) у Бруку (Brück) (Верхняя Аўстрыя). Вернутыя ў 1946 г. у Варшаву радзівілаўскія архіўныя скарбы былі размешчаны ў Вілянове (Wilanow), пазней у Палацы пад Бляхай (Pałac pod Blachą) і, урэшце, былі далучаны да фондаў Галоўнага архіва старажытных актаў, які размешчаны на вуліцы Доўгай, 7[57]. Земскія прывілеі ВКЛ, якія належалі да першага аддзела Радзівілаўскага архіва, былі перададзены на дэпазітнае захаванне ў склад агульнага фонду„Пергамінныя акты“, дзе і захоўваюцца да сёння. Віленскі прывілей 1565 г. атрымаў у гэтым фондзе сігнатуру „7772“.
Старыя рэестры архіва Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага і Нясвіжскага архіва Радзівілаў, якія захаваліся ў Галоўным архіве старажытных актаў у Варшаве, дазваляюць ідэнтыфікаваць і старыя сігнатуры Віленскага прывілею 1565 г.
| Год, у якім складзены рэестр, ці год, на які дакладна вызначана сігнатура прывілею
|
Архіў, запіс у рэестры, які дазваляе вызначыць месцазнаходжанне прывілею ў архіве | Крыніца
|
| 1623 | Дзяржаўны архіў ВКЛ, Земскі скарб ВКЛ „Szuflada B 2 Sigismundus Augustus“ | AGAD. AR Dz. XXVII „Sumariusze i Inwentarze Archiwów Radziwiłłowskich“ („Sumariusze dokumentów i wykazy archiwalne“), nr 11, Regestr przywilegiow WX Ltt oddanych do zamku Xiążat Radziwiłłów, spisany na zamku wileńskim w dniu 26 listopada 1623 r., s. 8—9. |
| 1685 | Архіў Нясвіжскай ардынацыі Радзівілаў „W szkatule pod literą A liczbą 5to Ruskie […]. Przywiley pod literą B. na Sądy Powiatowe“. | AGAD. AR Dz. XXVII, nr 13, „Regestr spraw J.O. Xżney JmCi Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej… podkanclerzyney y hetmanowey W X Ltt 18 july 1685 sporządzony w Warszawie, s. 3. |
| 1685 | Архіў Нясвіжскай ардынацыі Радзівілаў „W szufladzie pod literą [A] liczba 5que […]. Pod litera B. Przywiley na sądy powiatowe“. | AGAD. AR Dz. „Rękopisy biblioteczne“, nr VIII–2, „Regestr spraw spisany 1688 A.“, s. 3.[58] |
| 1722 | „Rok 1565. Przywiley Ruski krola Zygmunta Augusta na Sądy Powiatowe w Wielkim Xwie Litt. na Seymie Walnym wileńskim dany d. 30 Decembra, z pieczкcią, Litera C, Szuflada 1, Sztuka 5“ | AGAD. AR Dz. XXVII, nr 14, Rejestr z 1722 r., s. 18. |
| [40–я гг. XVIII ст.] | „Szuflada 3 Fascykuł No 2. 1565 Przywiley Ruski krola Zygmunta Augusta na Sądy Powiatowe W.X.Litt. na seymie walnym wileńskim. Dany d. 30 Xbra z pieczкcią,“ | AGAD. AR Dz. XXVII, nr 27, Rejestr XVIII w. b.d., [lata 40 XVIII w.], s. 9. |
| 1755 | „Fasciculus 2dus. 1565. Przywiley Ruski krola Zygmunta Augusta na Sądy powiatowe W.X.Litt. z pieczкcią,na seymie w[a]lnym wileс[skim] dany d. 30 Xbris“ | AGAD. AR Dz. XXVII, nr 29, Rejestr z X 1755 r., s. 9. |
| 1902 | „Dział Е. „Pergamina historyczne“ Nr 210. 1565. 30. XII. Wilno. Król Zygmunt August wprowadza sejmiki na Litwie. | Katalog dodatkowy pergaminów nieświeskich. Opracował p. Pułjanowski. 1902. |
| [пачатак 30–х гг. XX ст.] | Archiwum Ordynacji Nieświeskiej w Warszawie. „Dokumenty pergaminowe“. Nr 36 (210)[59] | Taurogiński Bolesław, Inwentarz działu AR Dz. I: „Dokumenty pergaminowe“. [Warszawa], 1934—1935 (mps) |
| другая палова XX ст. — пачатак XXI ст. | Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłów. Dział I[60] „Dokumenty pergaminowe“ Depozyt w Oddziale I AGAD: Zbiór dokumentów pergaminowych, nr 7772 | Inwentarz: „Zbiór dokumentów pergaminowych“, t. 3, AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział I. Taurogiński Bolesław, Inwentarz działu AR Dz.: „Dokumenty pergaminowe“, [Warszawa] 1934—1935 (mps); AGAD, Pracownia Naukowa |
3. Гісторыя публікацый Віленскага прывілею 1565 г.
Галоўная археаграфічная задача дадзенай публікацыі — увядзенне ў навуковы зварот тэксту арыгінала Віленскага прывілею 1565 г., а таксама перавыданне яго афіцыйнай копіі, якая была актыкавана ў кнігах запісаў Метрыкі ВКЛ. Неабходнасць дадзенай публікацыі тлумачыцца тым, што да гэтага часу амаль усе навукоўцы, якія вывучалі гісторыю парламенцкіх інстытутаў ВКЛ (М. Любаўскі[61], І. Лапа[62], А. Закшэўскі[63] і інш.), выкарыстоўвалі ў сваіх працах не тэкст арыгінала Віленскага прывілею 1565 г., а публікацыю афіцыйнай копіі гэтага дакумента, якая пабачыла свет яшчэ ў 1848 г. у трэцім томе „Актов, относящихся к истории Западной России“[64]. Аналіз гэтай публікацыі, падрыхтаванай пад рэдакцыяй Івана Грыгаровіча[65], прыводзіць нас да высновы, што яна не толькі цалкам не адпавядае патрабаванням сучаснай археаграфіі[66], але часам і разыходзіцца з тэкстам афіцыйнай копіі Віленскага прывілею 1565 г., якая з’яўлялася адзінай крыніцай публікацыі. Праілюструем гэта на некалькіх прыкладах:
| Крыніца публікацыі
Афіцыйная копія Віленскага земскага прывілею 1565 г. у перапісаным з арыгінальнага дублікатным картулярыі (спіс к. XVI ст.). — 38 кніга запісаў Метрыкі ВКЛ. № 374. Арк. 570—571 адв. (па старой фаліацыі). |
Публікацыя
Акты, относящиеся к истории Западной России… Т. 3: 1544—1587. Сост. и ред. И.И. Григорович. Спб., 1848. № 38. С. 138—139. |
| …IAко и кожъдою розтропъностью, а праве мyжъною, а моцною yсильностью… | …яко и ростропностью своею и моцною усильностью… |
| …причинIAи и примножати хочемъ и wбецyемъ, абы вжо тымъ Статутомъ новымъ судили и справовалисIA вси станы, wднакимъ порIAдкомъ в поветехъ и на месцахъ сyдомъ розъложоныхъ перед врIAдники на сyды wтъ нас высажоными, водлyгъ привильIA и наданьIA нашого на соsме Бельскомъ на то wтъ нас wбъдарованого. | …причиняти и примножати хочемъ, и дозволяем, абы вже тымъ статутомъ новымъ судилися и справовалися вси станы, однакимъ порядкомъ въ повѣтѣх и на мѣстцахъ судомъ засажоныхъ, передъ врядники, на суды отъ насъ высажоными, водлуг привилья и наданья нашого на соймѣ Бѣльскомъ на то отъ насъ обдарованого. |
З прыкладаў відаць, што ці перапісчык дазволіў сабе адысці ад тэксту крыніцы, ці некаторыя выразы былі свядома зменены рэдактарам, які, па словах Г. Карпава, „иногда для ясности исправлял слог“ публікаваных дакументаў[67]. Таксама відавочна і тое, што І. Грыгаровіч пры падрыхтоўцы да друку аналізаванага дакумента свядома замяняў літару е на літару ѣ, як таго патрабавалі нормы рускай мовы XIX ст.
У 1855 г. пад рэдакцыяй І.Дз. Бяляева ў выданні Маскоўскага Таварыства гісторыі і старажытнасцяў Расійскіх „Временник“ было здзейснена выданне Статута ВКЛ 1566 г. Разам з ім былі надрукаваны і тры земскія прывілеі — 1563, 1564 і 1565 г.[68] Параўноўваючы гэтую публікацыю з выданнямі земскіх прывілеяў 1563 і 1565 г. Археаграфічнай камісіяй Ян Якубоўскі ў 1903 г. адзначыў, што „тексты привилеев отличались большой неисправностью и тем резко разнились с замечательно правильными текстами, изданными Археографической комиссией“, якія „могут считаться вполне достоверными“[69]. Як мы пабачылі вышэй, Я. Якубоўскі ў дадзеным выпадку сур’ёзна памыляўся. Памылка гэтага дасведчанага даследчыка вынікае з таго, што на 1903 г. ён яшчэ не трымаў у руках арыгіналаў земскіх прывілеяў 1563 і 1565 г. Сведчыць пра гэта і ацэнка Якубоўскім выдадзеных Францішкам Пекасінскім у 1900 г. у Кракаве лацінскіх тэкстаў прывілеяў 1563, 1564 і 1565 гг.[70] Характарызуючы гэтую публікацыю, Якубоўскі адзначыў, што лацінскія тэксты „носят явные следы перевода с русского подлинника. …Все поименованные привилеи были напечатаны только в русских текстах и ничто не указывает на то, что это только переводы с латинского. Напротив, всё заставляет полагать, что привилеи 60–х гг. XVI столетия были составлены исключительно на русском языке“[71].
У 1910 і 1915 г. у дадатку да свайго „Очерка истории Литовско–Русского государства“ перавыдаў лацінскі тэкст Віленскага прывілею 1565 г. М. Любаўскі[72].
У 20–я г. XX ст. сур’ёзна займаўся падрыхтоўкай да друку земскіх прывілеяў ВКЛ ужо згаданы намі Ян Якубоўскі, але гэтая праца так і не была скончана з прычыны таго, што савецкія ўлады не даслалі ў Польшчу па просьбе даследчыка копіі некаторых неабходных для публікацыі дакументаў. Разам з тым, шматгадовы досвед працы з арыгінальнымі тэкстамі даў Якубоўскаму магчымасць сцвярджаць у 1931 г., што большасць агульнадзяржаўных дакументаў ВКЛ апублікаваны па копіях, якія не заўжды былі дакладнымі[73]. Пасля Якубоўскага ніхто з польскіх даследчыкаў не спрабаваў ажыццявіць крытычнае выданне земскіх прывілеяў ВКЛ.
У другой палове XX ст. неаднаразова ставіў праблему неабходнасці ўвядзення ў навуковы ўжытак арыгінала Віленскага прывілею 1565 г. літоўскі гісторык В. Раўдзялюнас[74], які рыхтаваў акадэмічнае выданне Статута 1566 г., але заўчасная смерць даследчыка не дала магчымасці рэалізаваць гэтыя планы.
A. AGAD. Archiwum Radziwiłłów. Dział I „Dokumenty pergaminowe“. Depozyt w Oddziale I AGAD: Zbiór dokumentów pergaminowych, nr 7772.
1565 г. снежня 30. Вільня / Вільнюс. — Агульназемскі прывілей вялікага князя Жыгімонта Аўгуста абывацелям шляхецкага саслоўя ўсіх зямель Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага на права правядзення павятовых соймікаў перад вальнымі соймамі.
Арыгінал, пергамін з няроўнымі краямі памерам 60Ч34. (Пергамін складзены, мае 1 гарызантальную і 2 вертыкальныя лініі згіну (без уліку згіну ніжняга краю граматы). Ніжні край пергаміна сагнуты. Памеры адгіна — 60Ч11). Унізе граматы пасярэдзіне адгіна на шнуры, які выплецены з чырвоных, белых і зялёных ядвабных нітак, прывешана круглая аднабаковая чырвонавасковая малая дзяржаўная пячатка канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага; Ø — 36 мм. у васковай ахоўнай чашы; Ø — 93 мм. На пячатцы выява дзяржаўнага герба ВКЛ „Пагоня“ і надпіс: SIGISMVNDVS AVGVST REX POLON MA. DVX LITVANIAE. „Хвост“ („язык“) шнура прапушчаны праз 2 дзіркі ў адгіне прывілея, адлегласць паміж якімі складае каля 11,5 см.
Фармуляр дакумента: інтытуляцыя, прамульгацыя, нарацыя, дыспазіцыя, карабарацыя, эсхатакол.
Подпісы:
Sigismundus Augustus, Rex —
IAн Шимкович, маршалокъ, писар —
Мова дакумента — старабеларуская. Скорапіс XVI ст.
Ілюмінацыя адсутнічае. Матэрыял — атрамант.
Палі: зверху — 3 см (да інтытуляцыі), 5 см (да асноўнага тэксту), злева — 10 см, справа — 6—7 см.
Адлегласць паміж радкамі — 0,5 см.
Пазнакі: у верхнім левым куце (алоўкам): N 588a, ніжэй: sz. 36b.
На адвароце: Пячатка AGAD. Warszawa.
Przywiley Ruski na sąndy powiatowe 1565 [рука XVI ст.].
No 5 [перароблена 4 на 5]. [рука XVII ст. ?].
Ż 36 [перакрэслена] 37
Na sejmie wilenskim
B [літара павернута на 180° у адносінах да іншых надпісаў]
Przywiley Ruski Krola Zygmunta Augusta na Sądy | powiatowe w Wielkim Xięstwie Litt.° na Seymie Walnym | Wileńskim dany Roku 1565 miesiąca Xbra 30 dnia. [рука XVIII ст.].
L[itera]c C szuflada 1 sztuka 5 [рука XVIII ст.]
Szuflada | 3, plik 2, sztuk 1 [надпіс зроблены на прылепленай картцы, пашкоджаны, рука XVIII ст.]
nieprzepisany [рука XVII ст. ?]
[X] Спіс не захаваўся
D / Y. Российский государственный архив древних актов (РГАДА). Ф. 389. „Литовская метрика“. Воп. 1. А. з. 38. № 374. Арк. 568—569 адв. (па старой фаліяцыі — арк. 570—571 адв.). Спіс к. XVI ст. (афіцыйная копія ў перапісаным з арыгінальнага дублікатным картулярыі).
Мова дакумента — старабеларуская. Скорапіс XVI ст.
Фармуляр дакумента: загаловак, інтытуляцыя, прамульгацыя, нарацыя, дыспазіцыя, карабарацыя, эсхатакол.
Публікацыя названага спіса прывілею падрыхтавана на падставе мікрафільма, які захоўваецца ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі. КМФ 18. Метрыка ВКЛ. Воп. 1. Спр. 38. № 374. Арк. 568—569 адв.
Прынцыпы перадачы тэксту. Літары, якія выйшлі з ужытку — у рукапісе гэта є, w, y, ѣ, IA, ѧ — захоўваюцца. Дыграф „кг“, які выкарыстоўваўся для абазначэння выбухнога „г“, захоўваецца. „Ер“ („ъ“) перадаецца як у сярэдзіне, так і ў канцы слова. Вынасныя надрадковыя і падрадковыя літары і склады ўносяцца ў радок і перадаюцца курсівам. Прапушчаныя літары ў скарочаных пад цітлай словах аднаўляюцца і бяруцца ў круглыя дужкі. Паерык перадаецца знакам s.
[1] Документы Московского архива министерства юстиции (далей: ДМАМЮ) / Предисл., сост. М. В. Довнар–Запольский. Москва, 1897. Т. 1. С. 170; Литовская Метрика. Отд. I—II. Ч. III: Книги Публичных Дел. Том первый / Под ред. И.И. Лаппо. Юрьев, 1914. (Русская историческая библиотека, издаваемая императорской археографической комиссией. Т. XXX). Слп. 368.
[2] Ibidem. ДМАМЮ. Т. 1. С. 170, РИБ. Т. XXX. Слп. 368.
[3] Ibidem. ДМАМЮ. Т. 1. С. 170, РИБ. Т. XXX. Слп. 367—368.
[4] Бершадский С.А. Литовские евреи. История их юридического и общественного положения в Литве от Витовта до Люблинской унии (1388—1569 г.). С.–Петербург, 1883. С. 311; Любавский М.К. Литовско–Русский сейм. Опыт по истории учреждения в связи с внутренним строем и внешнею жизнью государства / Императорское общество истории и древностей российских при Московском университете. Москва, 1900. С. 698; Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. Литовско–русский повет и его сеймик. Юрьев, 1911. С. 286—287, 290—292, 304; Zakrzewski A.B. Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI—XVIII w. Ustrój i funkcjonowanie: sejmik trocki. Warszawa, 2000 (Seria: Monografie / Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego). S. 21, 131; Rachuba A. Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569—1763. Warszawa, 2002. S. 47.
[5] РИБ. Т. XXX. Слп. 367. Здзіўляе ўнясенне станоўчага адказу вялікага князя літоўскага Жыгімонта Аўгуста на гэтую просьбу шляхты, які дакладна датуецца пачаткам 1566 г. („въ року тепер идучомъ шестьдесятъ шостомъ“), у 527 кнігу (5 кнігу публічных спраў) Метрыкі ВКЛ, раней за адказы на папярэднія просьбы шляхецтва, у тым ліку пра ўтварэнне павятовых соймікаў, якія датуюцца 21 снежня 1565 г. Гл. таксама: Рауделюнас В. Сеймовые постановления как источник Второго (1566 г.) Литовского Статута // Lietuvos TSR mokslų akademijos darbai, A serija. 1976. №3 (56). P. 29—42.
[6] Archiwum Glówne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD). Zbiór Dokumentуw Pergaminowych. Nr 7772. Аўтар публікацыі выказвае шчырую падзяку супрацоўнікам Галоўнага архіва старажытных актаў у Варшаве Яраславу Завадскаму, Міхалу Кулецкаму і Рафалу Янкоўскаму за магчымасць азнаёміцца з арыгіналам Віленскага земскага прывілею 1565 г. і вызначэнне старых сігнатур гэтага дакумента ў рэестрах і каталогах Галоўнага архіва старажытных актаў у Варшаве.
[7] Рыбаков А.Е. Общее делопроизводство в центральном аппарате государственного управления Великого княжества Литовского в ХVI в.: Дисс. канд. ист. наук: 07.00.09; 05.25.02 / Бел. НИИ документоведения и архивного дела. Минск, 1999. — 20 с.; idem. Арганізацыя дзяржаўнага архіва Вялікага Княства Літоўскага ў XVI ст. // Архівы і справаводства. 1999. № 2. С. 70—76; idem. Галоўная і меншая канцылярыі Вялікага княства Літоўскага ў XVI ст. // Беларускі гістарычны часопіс. 1998. № 3 (23). С. 43—47; idem. Нормативная документация в Великом Княжестве Литовском в XVI в.: состав и анализ // Архіварыус: Зб. навук.–папул. паведамл. і арт. / Рэдкал.: А. К. Галубовіч (старш.) і інш. Вып. 1. Мінск, 2001. С. 112—128; 178—180.
[8] Груша А.І. Канцылярыя Вялікага Княства Літоўскага 40–х гадоў XV — першай паловы ХVI cт.: Дыс. канд. гіст. навук: 07.00.02 / НАНБ, ІГ. Мінск, 2001; idem. Інфармацыйныя элементы фармуляра дакумента канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага 40–х гадоў XV — першай паловы ХVI cт. // Беларускі археаграфічны штогоднік. Вып. 2. 2001. С. 205—214; idem. Функцыі канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага (40–я гады XV — першая палова ХVI cт.) // Весці НАН Беларусі. Серыя гуманітар. навук. 2001. № 3. С. 81—87; idem. Службовы склад і структура канцылярыі ВКЛ 40–х гадоў XV — першай паловы ХVI cт. // METRICIANA: Даследаванні і матэрыялы Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага. Т. I. Мінск, 2001. C. 11—45.
[9] Дзяржаўца каняўскі (1551) і дубіцкі. Староста тыкоцінскі (1554). Дзяржаўца вількамірскі. (N1 к. 07.1564; N2 21.10.1567; N3 1.11.1567) (Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego: Spisy. Tom I: Województwo wileсskie. XIV—XVIII wiek. / Red. A. Rachuba, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. Romaniuk. Przy współudzialie U. Jamialjanczyka i A. Macuka. Warszawa, 2004. № 3775. S. 493). Маршалак гаспадарскі. (1551—1569). Пісар вялікі літоўскі (пісар гаспадарскі) (1554—1569). Згадваецца на пасадзе ўжо 9.01.1554 г. Прызначаны на „урад на дворе нашом писарство“ 7.01.1555 г. пасля смерці Станіслава Камароўскага. Памёр незадоўга да 1.05.1569 г. (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII—XVIII wieku. Spisy / Pod red. A.Gąsiorowskiego. Т. XI). (далей: U XI). № 588. S. 91; № 952. S. 129; S. 244). Менавіта Яну Шымковічу канцлер ВКЛ Мікалай Радзівіл Руды пасля Берасцейскага сойму 1566 г. даверыў захаванне некаторых земскіх прывілеяў і іншых важных актаў ВКЛ. Гл. ніжэй.
[10] На гэта, між іншым, паказвае адсутнасць ініцыяльнай літары „Ж“ у інтытуляцыі і ініцыяльнай літары „Ч“ у прамульгацыі прывілею. Гл. фотаздымак Віленскага земскага прывілею 1565 г.: http://www.polska.pl/gal/146/30/158/big.jpg Параўнай ілюмінацыю Віленскага земскага прывілею 1565 г. з ілюмінацыяй Віленскага земскага прывілея 1563 г. Гл. фотаздымак Віленскага земскага прывілею 1563 г.: http://pergamentai.mch.mii.lt/IstoriniaiLietDok/F101-31/images/F101-31a.jpg — Lietuvos nacionalinл Martyno Mažvydo biblioteka, F 101–31.
[11] Мікалай Радзівіл Чорны памёр у ноч з 28 на 29 траўня 1565 г. (Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV—XVIII wieku. Spisy / Oprac. H.Lulewicz i A.Rachuba. Kórnik, 1994 (U XI. № 216. S. 52). Толькі ў сакавіку 1566 г. адначасова з намінацыяй на пасаду віленскага ваяводы канцлерам быў прызначаны Мікалай Радзівіл Руды (згадваецца на пасадзе ўпершыню 11.03.1566 (Малиновский И.А. Сборник материалов, относящихся к истории панов–рады Великого княжества Литовского. Томск, 1901. С. 59; U XI. № 217. S. 52).
[12] Карабарацыя прывілею мае наступны выгляд: „IAкже на yтверженье и моцность того нашого привильѧ, подписавши ег(о) властною рyкою нашою г(о)с(по)д(а)ръскою, печать нашу к нему привесити есмо казали“.
[13] Гл. фотаздымак: http://dziedzictwo.polska.pl/katalog/slide,Pieczec_mniejsza_litewska_przy_dokumencie_ustanowienia_sejmikow_powiatowych_i_sadow_ziemskich_w_Wielkim_Ksiestwie_Litewskim_dnia_30_XII_1565_r,pid,134351.htm?view=big
[14] U XI. № 1126. S. 147.
[15] У адрозненне ад вызначэння ў Віленскім земскім прывілеі 1565 г. у якасці месца для правядзення перадсоймавых соймікаў галоўных цэнтраў судовых паветаў, у Статуце ВКЛ 1566 г. было вызначана, што павятовыя элекцыйныя з’езды павінны адбывацца на замку ці двары гаспадарскім, „которий на посродку того повету будеть“ (з чаго вынікае, што гэты замак ці двор не абавязкова павінен быць адміністрацыйным цэнтрам павета ці ваяводства). Гл.: Rachuba A. WKsL w systemie parlamentarnym. S. 47, 52.
[16] Як адзначаюць даследчыкі, удзельнічаць у працы сойміка мелі права толькі асобы хрысціянскага веравызнання, якія належалі да шляхецкага ці духоўнага саслоўяў і карысталіся суверэннымі правамі на сваіх землях пад вышэйшым сюзерэнам — вялікім князем. Гл.: Zakrzewski A.B. Sejmiki WKsL. S. 38—56; Rachuba A. WKsL w systemie parlamentarnym. S. 91—96.
[17] Rachuba A. WKsL w systemie parlamentarnym. S. 47.
[18] ДМАМЮ. Т. 1. С. 170, РИБ. Т. XXX. Слп. 367—368.
[19] Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku. Rkps. Nr 818. Statut Litewski 1566 r. (rus.) (Mf BN 2911). K. 59v—60. Гл. дадатак. Нягледзячы на наяўнасць некалькіх публікацый Статута ВКЛ 1566 г. па спісе Васіля Усовіча, аўтар лічыць неабходным у дадзеным выпадку прывесці спасылку на Курніцкі спіс Статута ВКЛ 1566 г., які спецыялісты прызнаюць найбольш блізкім да афіцыйнага тэксту Другога Статута ВКЛ. На жаль, праект Акадэмічнага выдання Статута ВКЛ 1566 г., які цягам жыцця імкнуўся рэалізаваць віленскі гісторык права Вітаўтас Раўдзялюнас, не быў завершаны з прычыны смерці даследчыка. Параўнай: Статутъ Великого Князства Литовского 1566 года (и поправы Статутовые 1578 г.) // Временник Императорского Московского Общества истории и древностей Российских. Москва, 1855. Кн. XXIII. Отд. II: Материалы. С. 45—46; Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 года / Т.І. Доўнар, У.М. Сатолін, Я.А. Юхо; Рэдкалегія Т.І. Доўнар і інш. Мінск, 2003, электронная версія выдання — http://litopys.org.ua/statut2/st1566.htm ; Статути Великого князівства Литовського: У 3 т. Т. II. Статут Великого князівства Литовського 1566 року / За ред. С. Ківалова, П. Музиченка, А. Панькова. Одеса, 2004.
[20] Płaza S. Sejmiki i zjazdy szlacheckie województw poznańskiego i kaliskiego. Ustrój i funkcjonowanie (1572—1632). Warszawa; Kraków, 1984. (Seria: Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace prawnicze = Schedae Iuridicae. Z. 110 (DCCXX)). S. 5.
[21] Lulewicz H. Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko–litewskie w latach 1569—1588 / Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk. Warszawa, 2002; Lulewicz H. Elita polityczno–społeczna Wielkiego Księstwa Litewskiego w połowie XVII w. [1640—1655]. Warszawa, 1984 (доктарская дысертацыя Г. Люлевіча напісана ў Інстытуце гісторыі Варшаўскага універсітэта пад навуковым кіраўніцтвам Тадэвуша Васіліўскага і абаронена 23.11.1984 г. Машынапіс дысертацыі захоўваецца ў бібліятэцы Інстытута гісторыі Варшаўскага універсітэта).
[22] Rachuba A. Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569—1763. Warszawa, 2002.
[23] Zakrzewski A.B. Sejmiki Wielkiego Ksiestwa Litewskiego XVI—XVIII w. Ustrój i funkcjonowanie: sejmik trocki. Warszawa, 2000 (Seria: Monografie / Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego).
[24] Wisner H. Przedsejmowy sejmik nowogrodzki w latach 1607—1648 // Przeglad Historyczny. 1978. T. LXIX, z. 4. S. 677—693; idem. Naprawa państwa w uchwałach sejmików Wielkiego Księstwa Litewskiego w pierwszej połowie XVII w. // Studia polsko–litewsko–białoruskie [praca zbiorowa, zawiera materiały dwóch konferencji zorganizowanych przez BTN — 4 i 5 listopada 1983 r., 16 i 17 maja 1985 r.] / Pod red. J. Tomaszewskiego, E. Smuіkowej i H. Majeckiego; Białostockie Towarzystwo Naukowe. Warszawa, 1988 (Prace Białostockiego Towarzystwa Naukowego. Nr 31). S. 33—50; idem. Sejmiki litewskie w czasach Zygmunta III i Władysława IV. Konwokacja wileńska oraz sejmiki przedsejmowe i relacyjne // Miscellanea Historico–Archivistica. / Naczelna dyrekcja archiwów państwowych, Archiwum Główne Akt dawnych. T. III: Radziwillowie XVI—XVIII w. w kregu polityki i kultury. Warszawa; Łodź, 1989. S. 51—66; idem. Efektywność przedsejmowego sejmiku wileńskiego w pierwszej połowie XVII wieku // Czasy Nowożytne. [Periodyk poświęcony dziejom polskim i powszechnym od XV do XX wieku]. T. XII (XIII). 2002. S. 57—83; idem. Najjaśniejsza Rzeczpospolita. Szkice z czasów Zygmunta III i Władysława IV Wazy. Warszawa, 2001; idem. Rzeczpospolita Wazów: czasy Zygmunta III i Władysława IV. Warszawa, 2002 і інш.
[25] Vasiliauskas A. Local Politics and Clientage in the Grand Duchy of Lithuania 1587—1632: Ph. D. Thesis. King’s College, London, 2001. — 292 p.
[26] Лойка П.А. Шляхта беларускіх зямель у грамадска–палітычным жыцці Рэчы Паспалітай другой паловы XVI — першай трэці XVII ст. Мінск: БДУ, 2002.
[27] Падалінскі У. А. Прадстаўніцтва і палітычная пазіцыя Вялікага княства Літоўскага на вальных соймах Рэчы Паспалітай у апошняй трэці XVI ст.: Аўтарэф. дыс. канд. гіст. навук: 07.00.02 / НАНБ, ІГ. Мінск, 2004.
[28] Галенчанка Г.Я. Развіццё шляхецкай дэмакратыі ў Вялікім княстве Літоўскім у ХVI—ХVIII ст. // Герольд Litherland. № 3—4 (3). Горадня, 2001. Год I. С. 96; 1–я публікацыя: Голенченко Г. „Шляхетская демократия“ в Великом княжестве Литовском XVI—XVIII вв. // Белоруссия и Россия: общества и государства / Ред.–сост. Д.Е. Фурман. Москва, 1998. („Мир, прогресс, права человека“. Публикации Музея и общественного центра имени Андрея Сахарова. Вып. 2). С. 31—56.
[29] Davies N. Europa. Rozprawa historyka z historią / Przekład E. Tabakowska. Kraków, 1998. S. 597; 1–е выд.: Davies Norman. Europe: a history. Oxford; New York, 1996.
[30] Jakubowski J.F. Archiwum Państwowe W.X. Litewskiego i jego losy // Archeion. T. IX. 1931. S. 1—2; Mikulski W. Dokumenty z Archiwum Wielkiego Księstwa Litewskiego w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów // Miscellanea historico–archivistica. T. VII. Warszawa, 1997. S. 72. Вядома, аднак, што ў другой палове XVI ст. некаторыя дакументы агульнадзяржаўнага значэння захоўваліся ў спецыяльным мяшку (1 з 12 сакваў, ці воркаў) непасрэдна пры ўрадзе канцлера ВКЛ (Lietuvos Metrika = Lithuanian Metrica = Литовская Mетрика. Kn.1 (1380—1584). Užrašymų kn.1 / Lietuvos istorijos inst., Parengė Algirdas Baliulis ir Romualdas Firkovičius. Vilnius, 1998. P. 23—25; Jakubowski J.F. Archiwum Państwowe W.X.L. S. 3—4.
[31] РИБ. Т. XXX. Слп. 137; Якубовский И.В. Земские привилеи Великого княжества Литовского. Ч. 1: Критический разбор текстов общеземских привилеев // Журнал Министерства народнаго Просвещения. Ч. 347. 1903. № 4 (апрель). С. 240.
[32] Ibidem. Слп. 137—138.
[33] Akta unii Polski z Litwa (1385—1791) / Wydali St. Kutrzeba i Wł. Semkowicz. Kraków, 1932. S. XVIII; Jakubowski J.F. Archiwum Państwowe W.X.L. S. 2—3; Рагаускене Р. Канцлеры Великого Княжества Литовского и Литовская Метрика в XVI в.: вопросы сохранности документов государственной канцелярии. // Новости Литовской Метрики. Научно–информационное приложение журнала „Ежегодник истории Литвы“. № 7. 2003. С. 35—47. http://www.istorija.lt/lmn/ragauskiene2003ru.html
[34] Mikulski W. Dokumenty z Archiwum WKsL w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów. S. 72.
[35] Так земскі прывілей 1563 г. пэўны час захоўваўся ў канцлера ВКЛ Мікалая Радзівіла Чорнага. (Jakubowski J.F. Archiwum Państwowe W.X.L. S. 2—3). Рагаускене Р. Op. сit. С. 41. У 1594 г. канцлер ВКЛ Леў Сапега звярнуўся з просьбай да Мікалая Крыштофа Радзвіла Сіроткі аб вяртанні магчымых рэштак „spraw kanclerskich“ з часоў канцлерства Радзівіла Чорнага. (Archiwum domu Sapiehów. T. 1. Listy z lat 1575—1606 / Oprac. Dr. A. Prochaska. Lwów, 1892. Nr 106, s. 79; Рагаускене Р. Op. сit. С. 43).
[36] Jakubowski J.F. Archiwum Państwowe W.X.L. S. 3; Рагаускене Р. Op. сit. С. 44.
[37] Jakubowski J.F. Op. сit. S. 3; Рагаускене Р. Op. сit. С. 45.
[38] AGAD. Zbiór dokumentów pergaminowych. № 7773.
[39] Рагаускене Р. Op. сit. С. 45.
[40] Рагаускене Р. Op. сit. С. 45—47.
[41] Пташицкий С.Л. Описание книг и актов Литовской Метрики. С.–Петербург, 1887. С. 272—273.
[42] Mikulski W. Dokumenty z Archiwum WKsL w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów. S. 73; Jankowski R. Prace inwentaryzacyjne w Archiwum Głównym Radziwiłłów w Nieświeżu do 1945 r. // Archiwista Polski. 2000. № 3 (19). S. 43—55; idem. Inwentarz zespołu akt. Archiwum Warszawskie Radziwiłłów Dział XXVII „Sumariusz i inwentarze archiwów radziwiłłowskich z lat [XVI w.] 1616—1947“. Warszawa, 2001 (mps w AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III).
[43] AGAD. AR. Dz. XXVII „Sumariusze i Inwentarze Archiwów Radziwiłłowskich“ („Sumariusze dokumentów i wykazy archiwalne“), nr 11, Regestr przywilegiow WX Ltt oddanych do zamku Xiążat Radziwiłłów, spisany na zamku wileńskim w dniu 26 listopada 1623 r., s. 8—9; Mikulski W. Dokumenty z Archiwum WKsL w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów. S. 73.
[44] Przyboś A., Żelewski R. Życiorys A.S. Radziwiłła // Radziwiłł A.St. Pamiętnik o dziejach w Polsce (1632—1656). T. I. 1632—1636 / Przeł. i oprac. A.Przyboś i R.Żelewski. Warszawa, 1980. S. 62.
[45] Jakubowski J.F. Archiwum Państwowe W.X.L. S. 5.
[46] Mikulski W. Dokumenty z Archiwum WKsL w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów. S. 74—75, 77.
[47] Jakubowski J.F. Archiwum Państwowe W.X.L. S. 5; Mikulski W. Dokumenty z Archiwum WKsL w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów. S. 75.
[48] AGAD. AR Dz. XXVII, nr 13, „Regestr spraw J.O. Xżney JmCi Katarzyny z Sobieskich Radziwiііowej… podkanclerzyney y hetmanowey W X Ltt 18 july 1685 sporządzony w Warszawie, s. 3.
[49] У перыяд з 1721 да 1744 г. безумоўна з ініцыятывы Радзівілаў узнікае фальсіфікат прывілею Жыгімонта Аўгуста 1551 г., які нібыта надаваў Мікалаю Радзівілу Чорнаму права захоўваць земскія прывілеі ў сваім родавым архіве. Гл.: Jakubowski J.F. Archiwum Państwowe W.X.L. S. 6; Mikulski W. Fałszywy przywilej Zygmunta Augusta dla Radziwiłłów // Mówią Wieki. R. 38. 1996. nr (447). S. 25—27.
[50] VL. T. VII. С.–Петербург, 1860. F. 861—862.
[51] Dokumenty z Archiwum WKsL w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów. S. 76; Jankowski R. Archiwum Warszawskie Radziwiłłów w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. http://www.agad.archiwa.gov.pl/ar/ar.html#Projekt
[52] Ibidem.
[53] Codex diplomaticus Poloniae quo continentur privilegia Regum Poloniae, Magnorum Ducum Litvaniae, bullae pontificum nec non jura a privatis data illustrandis domesticis rebus gestis inservitura adhuc nusquam typis exarata, ab antiquissimis inde temporibus usque ad annum 1506 / Editus studio et opera Leonis Rzyszczewski et Antoni Muczkowski, adjutoris Varsaviensis Tabularii Publici Regni Poloniae. Notis adornatus usque ad Nr.CVII ab Antonio Sigismundo Helgel, Juris Utriusque Doctore. T. I. Varsaviae, 1847. P. 333, 345, 353, 364.
[54] Spis ewakuowanego archiwum w 1915 r. do Mińska Białoruskiego. „Archiwum Ordynacji Nieświeskiej J.O. Książąt Radziwiłłów Nieśwież Zamek“; Jankowski R. Archiwum Warszawskie Radziwiłłów w AGAD.
[55] У гэты ж час архіў пачынаюць стала наведваць даследчыкі.
[56] Jakubowski J.F. Archiwum Państwowe W.X.L. S. 13.
[57] Jankowski R. Archiwum Warszawskie Radziwiłłów w AGAD; Mikulski W. Dokumenty z Archiwum WKsL w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów. S. 76.
[58] Jakubowski J.F. Archiwum Państwowe W.X.L. S. 6.
[59] Якубоўскі падаў гэтыя сігнатуры ўжо ў 1931 г. у сваім артыкуле. Гл.: Jakubowski J.F. Archiwum Państwowe W.X.L. S. 13: Zbiór pergaminów. Nr 36 (210).
[60] Старыя інвентары гэтага аддзела захоўваюцца ў аддзеле XXVII фонда Радзівілаў (nr 65—68, 117), тамсама захоўваецца асабовы і геаграфічны паказальнік (nr 69).
[61] Любавский М. Литовско–Русский сейм. С. 698.
[62] Лаппо И. Литовско–русский повет и его сеймик. С. 287.
[63] Zakrzewski A. Sejmiki WKsL. S. 38, 131.
[64] 1565 Декабря 30. Жалованная грамота всѣмъ обывателямъ Литвы, о дозволеніи имъ въ судныхъ дѣлахъ пользоваться новоизданным Статутомъ, съ предоставленіемъ права имѣть по уѣздамъ „сеймики“, по примѣру Поляковъ. Изъ Литовской Метрики (Запис. кн. XXXVIII, л. 570), хранящейся при Правительствующемъ Сенатѣ, въ С. Петербургѣ. Въ заглавіи грамоты отмѣчено: Привилей всимъ обывателемъ великого Князьства Литовского, о позволенье имъ статутомъ ново въ Бѣльску выданымъ и привилеемъ потвержонымъ отправовати всякіе справы въ повѣтѣхъ, и о зъѣзанью на соймики передъ соймомъ вальнымъ // Акты, относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографической комиссией: В 5 т. / Археографическая комиссия; Сост. и ред. И.И. Григорович. С–Петербург, 1846—1853. Т. 3: 1544—1587. С–Петербург, 1848. № 38. С. 138—139.
[65] Гл.: Улащик Н.Н. Очерки по археографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода. Москва, 1973. С. 28—40.
[66] Параўнай: Улащик Н.Н. Op. cit. С. 36.
[67] Ibidem. С. 40.
[68] Статутъ Великого Князства Литовского 1566 года (и поправы Статутовые 1578 г.) [по списку Василия Усовича] // Временник Императорского Московского Общества истории и древностей Российских. Москва, 1855. Кн. XXIII. Отд. II: Материалы. С. 1—13.
[69] Якубовский И.В. Земские привилеи Великого княжества Литовского. Ч. 1: Критический разбор текстов общеземских привилеев // Журнал Министерства народнаго Просвещения. Ч. 347. 1903. № 4 (апрель). С. 275.
[70] Pomniki Prawa Litewskiego z XVI wieku. [Powstanie trzech redakcyi Statutu]. Cz. I. Statut Litewski drugiej redakcyi (1566) / Wydał dr. Fr. Piekosinski. Kraków, 1900. (Wydawnictwo Komisyi prawniczej Akademii Umiejętności w Krakowie. Archiwum Komisji Prawniczej. T. VII). S. 298—302; LXV—LXX.
[71] Якубовский И.В. Земские привилеи Великого княжества Литовского. Ч. 1: Критический разбор текстов общеземских привилеев // Журнал Министерства народнаго Просвещения. Ч. 347. 1903. № 4 (апрель). С. 275—276, 278.
[72] Любавский М.К. Очерк истории Литовско–Русского государства до Люблинской Унии включительно. С приложением текста хартий, выданых Великому Княжеству Литовскому и его областям / Изд. Московского Императорского Общества истории и древностей российских. Москва, 1910. С. 341—342; 2–е выд. Москва, 1915.
[73] Jakubowski J.F. Archiwum Państwowe W.X.L. S. 9.
[74] Інфармацыя атрымана ад др. Дарыюса Вілімаса.
a 7,5 см ад левага краю, 3,5 см ад верхняга краю
b 2 см ад левага краю, 5,3 см ад верхняга краю
c неразборліва
