Кірыл Качагараў. Вечны мір 1686 г. паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай
Значэнне дамовы пра Вечны мір 1686 г. паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай неаднаразова падкрэслівалася ў гістарыяграфіі. Пры наяўнасці разнастайных ацэнак гэтай падзеі, якія былі выказаны рознымі гісторыкамі ў сваіх даследаваннях, большасць іх прызнавала важнасць дагавора для лёсаў Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропы. Аднак наяўная літаратура практычна не закранае непасрэдна сам ход перагавораў і не разглядае працэс фармавання тэксту трактата. Толькі пра некаторыя пытанні, што абмяркоўваліся ў час перамоваў, пісалі Ф. Цітоў і Е. Французава[1]. Выключэннем з’яўляецца артыкул З. Вуйціка, але ў ім польскі гісторык не выкарыстаў багаты комплекс крыніц, які захоўваецца ў фондах Пасольскага прыказа ў Расійскім дзяржаўным архіве старажытных актаў (РДАСА), і робіць высновы толькі на падставе выключна польскага матэрыялу[2].
Базу крыніц нашага даследавання склалі ўсе дакументы Пасольскага прыказа — Фонд 79 „Сношение России с Польшей“, а таксама дакументы архіва Патоцкіх Галоўнага архіва старажытных актаў у Варшаве і Бібліятэкі Чартарыйскіх у Кракаве, у асноўным ужо ўведзеныя ў навуковы зварот З. Вуйцікам. З апублікаваных крыніц асноўныя — гэта рэляцыі познаньскага ваяводы К. Гжымултоўскага і дзённік невядомага ўдзельніка пасольства[3].
Новы віток руска–польскага дыялогу, які вёўся з моманту заключэння Андрусаўскага замірэння 1667 г., пачаўся з уступлення Рэчы Паспалітай і Аўстрыі ў вайну супраць Асманскай імперыі. Прадметам перамоваў былі шчыльна звязаныя паміж сабой праблемы — заключэнне Вечнага міру і антыасманскі саюз. У перамовах, якія праходзілі ў 1683 г. у Варшаве і на андрусаўскай камісіі 1683—84 г., бакі не прыйшлі да згоды. Расійскі бок выказваў гатоўнасць заключыць неабходны Рэчы Паспалітай ваенны саюз, але пры ўмове прызнання за Расіяй тэрыторый, далучаных па замірэнні 1667 г., а польскі бок адмаўляўся заключыць Вечны мір на такіх умовах[4].
Зацікаўленасць саюзнікаў польскага караля (Венецыі, Рымскага Папы і Аўстрыі) ва ўдзеле Расіі ў вайне супраць Асманскай імперыі, беспаспяховыя спробы дыпламата Яна III прыцягнуць на свой бок Крымскае ханства, крах яго палітычных планаў адносна Венгрыі і Дунайскіх княстваў, няўдачы ваенных кампаній у Малдове 1684—85 г. — усё гэта прадвызначыла змякчэнне пазіцый Рэчы Паспалітай ў дачыненні да Расіі.
На сойме 1685 г. было прынята рашэнне накіраваць пасольства ў Маскву з мэтай заключэння Вечнага міру і антытурэцкага саюзу. У яго склад ад Кароны ўвайшлі познаньскі ваявода Кшыштаф Гжымултоўскі, падстолі каронны Аляксандр Прыемскі і камянецкі кашталян Ян Патоцкі, а ад ВКЛ — канцлер Марцыян Агінскі і мечнік Мікалай Агінскі[5]. Паслам было даручана за прызнанне межаў Андрусаўскага замірэння 1667 г. патрабаваць заключэння антыасманскага саюзу і выплаты грашовай кампенсацыі, пры гэтым дамагацца якіх толькі можна тэрытарыяльных саступак. Гэта азначала, что Рэч Паспалітая была гатовая прымірыцца са стратай зямель на ўсходзе[6]. Тым не менш, каралеўскі ганец Тамаш Адам Віткоўскі, які прыбыў у снежні 1685 г. у Маскву з інфармацыяй пра пасольства, паспрабаваў зноў празандаваць пазіцыю В. Галіцына адносна магчымых тэрытарыяльных саступак. Меркаванне начальніка Пасольскага прыказа заставалася непахісным — ніякіх саступак не будзе[7], тым больш што ўжо было вядома пра гатоўнасць пасольства Рэчы Паспалітай „навечно“ саступіць Расіі землі, часова далучаныя да яе згодна з Андрусаўскім замірэннем[8].
Напярэдадні перамоваў Масква вырашыла правесці кансультацыі з гетманам Самойлавічам і выслала да Батурына бліжняга акольнічага Л. Няплюева. Аднак гетман апярэдзіў маскоўскі ўрад, накіраваўшы ў студзені 1686 г. у Маскву свайго сына Рыгора і вайсковага есаула (будучага гетмана) І. Мазепу. У дасланай інструкцыі І. Самойлавіч падтрымліваў заключэнне дамовы, аднак выступіў супраць аб’яднання саюзных войскаў. Папярэджваючы пра цяжкасці кампаніі супраць Крымскага ханства і выказваючы перасцярогу наконт магчымых сепаратных перамоваў Рэчы Паспалітай з Портай, ён прапанаваў абмежаваць ваенную дапамогу польскаму боку выплатай грошай, настойваў на пераходзе Запарожжа ў аднаасобнае валоданне цароў, а таксама выказаўся супраць прымусовага пераводу ў унію праваслаўных Рэчы Паспалітай[9]. У артыкулах, дасланых у Маскву пасля перамоваў з Няплюевым, гетман зрабіў яшчэ больш жорсткай сваю пазіцыю, выступаючы за захавання міру з Асманскай імперыяй. Адзначаючы добраахвотнае ўваходжанне Украіны ў падданства цароў, ён прапаноўваў „в деньгах полякам отказать“ і ўвогуле адкласці заключэнне дамовы[10].
Пасольства Рэчы Паспалітай выехала да Масквы 9 (19) лютага 1686 г.[11]. Сярод тых, хто сустракаў паслоў пад час шэсця ў Гранавітую палату, быў і сын гетмана Самойлавіча Рыгор разам са старшынaй. Тут яго „пожаловали к царской грамоте“[12], што дэманстравала намер Масквы ўлічваць меркаванне гетмана ў час будучых перамоваў. 13 лютага паслы Кароны і ВКЛ з’явіліся „в первом ответе“ ў расійскай дэлегацыі, якую ўзначальваў князь В.Галіцын, а яго паплечнікамі былі баяры Б. Шарамецеў і І. Бутурлін, акольнічыя І. Чаадаеў і П. Скуратаў[13]. У адной са сцен былі зроблены адтуліны, прыкрытыя размаляваным палатном, каб за ходам перамоў магла сачыць царэўна Соф’я[14].
Паслы Рэчы Паспалітай адразу ж заявілі аб „заезде“ (захопе) казакамі Самойлавіча тэрыторый паміж Сажом і мяжой з Расіяй (г.зв. пасожскіх сёл або Засожжа)[15]. Яны акрэслілі перад Галіцыным карціну ўзгодненай барацьбы хрысціянскай Еўропы з туркамі, паведамілі, што ў Францыю накіравана пасольства канцлера Яна Веляпольскага. Паводле іх слоў, Людовік XIV падтрымлівае Святую лігу і нават збіраецца заключыць саюз з Янам III Сабескім, сведчаннем чаго з’яўляецца дасланая грамата з заклікам уступіць у антыасманскую кааліцыю[16]. Яны ўхіляліся ад усялякіх спробаў расійскага боку вывесці перамовы ў рэчышча абмеркавання канкрэтных умоваў будучай дамовы, настойвалі на неабходнасці вырашэння пытання аб пасожскіх сёлах. Расійская дэлегацыя на чале з Галіцыным настойвала на другаснасці гэтага пытання[17].
16 лютага паслы даслалі ў Пасольскі прыказ ліст царам ад дожа Венецыі, які паведамляў пра ваенныя поспехі яго дзяржавы ў вайне супраць туркаў, а таксама прапаноўваў царам далучыцца да саюзу, малюючы перад імі перспектывы тэрытарыяльных здабыткаў за кошт Порты[18].
22 лютага пачалася другая сустрэча паслоў. Галіцын абвясціў пра згоду цароў заключыць Вечны мір і саюз, які быў бы „сносен и нетягостен и неубыточен“[19]. Гэта заява ўзрадавала дэлегацыю Рэчы Паспалітай[20]. Прадметам гарачых спрэчак стала пытанне першачарговасці абвяшчэння бакамі ўмоваў заключэння Вечнага міру і саюзу. Ніводны з бакоў не хацеў рабіць гэта першым. Паслы працягвалі настойваць, каб цары загадалі саступіць Рэчы Паспалітай пасожскія сёлы і што „тою уступкою ко вхождению в разговор Вечного миру [цари] отворят двери“. Расійскі бок насуперак свайму жаданню аказаўся ўцягнуты ў доўгія дэбаты[21].
Расійскія дыпламаты сцвярджалі, што „заезд“ адбыўся з–за невыканання Рэччу Паспалітай пастаноў папярэдніх руска–польскіх дамоўленасцяў (Арт. 14 Андрусаўскай дамовы 1667 г.). Галіцын і яго калегі лічылі, што пытанне пра мяжу, якая дакладна не пазначана ў дамовах, можа быць вырашана толькі на памежных з’ездах. А Варшава, зацягваючы на працягу ўсіх гадоў працэс усталявання межаў, тым самым зацягвала і вырашэнне пытання аб пасожскіх сёлах. Паслы Рэчы Паспалітай настойвалі на тым, што справа пра сёлы носіць экстраардынарны характар і не можа быць аднесена да кампетэнцыі памежных суддзяў. Сам „заезд“, на іх думку, быў зроблены наўмысна, „чтоб удобнее с ними учинить за тем заездом Вечный мир“[22]. Польскі бок ставіў у непасрэдную залежнасць вырашэнне „пасожскага пытання“ з далейшым працягам перамоваў. Галіцын абнадзейваў паслоў, што пытанне будзе вырашана пасля заключэння Вечнага міру, адначасова намякнуў на магчымае спыненне перамоваў. Гэта садзейнічала памякчэнню пазіцыі польскіх дыпламатаў, і бакі перайшлі да абмеркавання ваеннага саюзу. Галіцын адразу адзначыў, што царам саюз у дадзены момант не патрэбны, бо з Асманскай імперыяй і Крымскім ханствам у Расіі мір[23]. Паслы адказалі, што туркі і татары прытрымліваюцца міру толькі тады, калі ім выгодна, разгортваючы перад Расіяй перспектывы вайны з Портай сам насам, у выпадку, калі саюзнікі заключаць мір з асманамі[24]. Пасля працяглых спрэчак і дыскусій кампраміс усё ж быў знойдзены — па прапанове Галіцына на наступным з’ездзе паслы павінны былі агучыць умовы саюзу, расійская дэлегацыя — Вечнага міру[25].
Трохі іначай адлюстраваны падзеі 22 лютага (4 сакавіка) ў польскіх крыніцах[26]. Паводле Гжымултоўскага, доўгая дыскусія пра чарговасць абвяшчэння ўмоваў пагаднення была развязана не Галіцыным, а Гжымултоўскім. Пазіцыя польскіх паслоў у час дыскусіі пра пасожскія сёлы была больш жорсткай, а Галіцына „со товарищи“, адпаведна, больш мяккай. У канцы сустрэчы Галіцын, „паглядзеўшы тады на ўсіх, сказаў: ну-ну, мы данясем царам, я думаю, што з гэтым (г.зн. з пасожскімі сёламі) не будзе цяжкасцяў“ (курсіў мой. — К.К.)[27].
Як відаць, першыя сустрэчы былі своеасаблівай спробай сілаў абодвух бакоў. У атрыманым 23 лютага (5 сакавіка) лісце ад Яна III Сабескага паслам прадпісвалася дамагацца заключэння трактата, нягледзячы на ўсе перашкоды. Па меркаванні З. Вуйціка, гэта было адназначным загадам заключаць дамову любой цаной[28].
Трэцяя сустрэча 24 лютага зноў пачалася з дыскусіі аб пасожскіх сёлах. Абодва бакі адстойвалі прынятыя яшчэ на мінулай сустрэчы пазіцыі. Паслы Рэчы Паспалітай імкнуліся вярнуць Засожжа без якіx–небудзь умоваў і памежных з’ездаў, непасрэдна праз царскі загад[29]. Пасля спрэчак Галіцын нарэшце „рашуча заявіў, што ў гэтай справе будзе дастаткова чыніцца, абы толькі вы шчыра прыступілі да заключэння трактата“, што і задаволіла польскі бок[30]. На гэтай жа сустрэчы паслы ўручылі расійскай дэлегацыі ліст ад французскага караля да цароў, выказаўшы надзею, што ў ім утрымліваецца заклік „о помочи против всех христиан неприятеля“[31]. Аднак ліст змяшчаў толькі досыць агульныя пажаданні наконт станоўчага выніку перамоваў[32]. Урэшце пасольства перайшло да абмеркавання пытання пра саюз, чаго так хацеў расійскі бок. Аднак расійскі бок пачуў відавочна не тое, што чакаў. Гжымултоўскі і яго калегі прапанавалі, каб Расія вяла ваенныя дзеянні супраць Крымскага ханства і адначасова ўзяла на сябе абавязак перашкодзіць татарам перайсці на тэрыторыю Рэчы Паспалітай і на дапамогу туркам супраць Аўстрыі на ўмовах, абмеркаваных на перамовах з Жэлябужскім у Варшаве ў 1680—81 г.[33]. Галіцын адхіліў гэтыя прапановы, выразна даўшы зразумець, што Расія не збіраецца заключаць саюз на тых умовах, на якіх яна згаджалася яго заключыць у час вайны з Асманскай імперыяй у 1677—81 г. Пагадзіцца ўзяць на сябе цяжар новай вайны Масква была гатовая „разве для того, что Великим Государям… Государь их [Ян III] и все союзники нагородят городами и землями и на войски денежную казною“[34]. „Нагародай“ лічылася перадача Расіі гарадоў, якія былі захоплены царскімі войскамі ў час вайны 1654—67 г. і вернуты Рэчы Паспалітай паводле Андрусаўскай дамовы, — Полацка, Віцебска, Дынабурга, Вяліжа, Себежа (два апошніx былі вернуты Рэчы Паспалітай па дамове ад 1678 г.) і іншых. Канцлер заявіў, што гэтыя гарады былі саступлены толькі на час да Вечнага міру, дадаўшы, што за такі саюз, які прапануе пасольства Гжымултоўскага, увогуле варта вярнуць Расіі землі да Бярэзіны, — „как в древние времена [было]“[35]. Гэта збянтэжыла Гжымултоўскага, які заявіў, што такія патрабаванні з’явіліся для іх поўнай нечаканасцю, і вышэйназваныя землі былі аддадзены Расіяй дзеля замірэння з Рэччу Паспалітай, а для Вечнага міру неабходна саступіць і астатняе[36]. Паслы сцвярджалі, што ў выпадку няўдалага выніку перамоваў Яну III прыдзецца „к тому думать, как бы с турским салтаном миритись“, а сама Порта хоча міру „с великим радением“. У якасці доказу паслы прадставілі арыгінальныя лісты ад хана і польскага рэзідэнта ў Стамбуле Проскага[37]. Хан Сялім–гірэй прапаноўваў польскаму каралю свае пасярэдніцкія паслугі ў мірным пагадненні з султанам[38]. Рэзідэнт паведамляў, што султан згодны заключыць мір разам з саступкай Рэчы Паспалітай Чарткова і перадаць каталікам гроб Гасподні ў Ерусаліме. Аднак туркі адмовіліся вярнуць Камянец, „хотя бы салтан и всю свою казну имел на него испроторить“[39].
Галіцын прапанаваў паслам абвясціць „сносные и нетягостные“ ўмовы саюзу, даўшы зразумець, што тады і расійскі бок пойдзе на саступкі. Ён заявіў, што царскі ўрад адказаў адмовай на прапанову заключыць саюз супраць Рэчы Паспалітай[40]. У працэсе далейшых дэбатаў польскі бок агучыў нарэшце свае ўмовы Вечнага міру — вяртанне зямель, якія ўтрымліваюцца Расіяй паводле Андрусаўскага замірэння[41], а потым прапанавалі новыя ўмовы саюзу, па ўзоры, як яны самі прызналі, польска–аўстрыйскім: Расія вядзе наступленне на Крым, кароль „учнет воевать с своей стороны турка“, а ў выпадку наступлення туркаў на адну з дзяржаваў саюзнік павінен дапамагчы „всеми силами“[42]. Галіцын, гаворачы пра цяжкасці вайны з Крымам, запатрабаваў за такі саюз прызнаць за Расіяй землі, што былі далучаны паводле Андрусаўскага замірэння. Аднак паслы адмовіліся ісці на такую саступку і папрасілі даць ім час „меж собою помыслить до иного ответу“[43].
Трэці раунд перамоваў, адзін з самых працяглых, не быў, насуперак сцвярджэнням З. Вуйціка, цалкам безвыніковым[44]. Значнасць менавіта трэцяй сустрэчы відавочная: на ёй былі сфармуляваны падставы будучага пагаднення — саюз на ўмове наступлення Расіі на Крым, Вечны мір –– прызнанне за Расіяй межаў 1667 г. 25 лютага (7 сакавіка) Галіцын выказаў згоду на забеспячэнне польскага пасланніка ў Персію падводамі і правіянтам[45], у чым раней паслам было адмоўлена[46]. Паслы Рэчы Паспалітай прынялі гэты жэст, як і тры сустрэчы, што адбыліся раней, за прыкмету ўдалага заканчэння перамоваў. 1 (11) сакавіка яны атрымалі пасланне ад караля, у якім Ян III прыспешваў з заключэннем дамовы[47].
Наступны раунд перамоваў адбыўся 2 сакавіка[48]. Познаньскі ваявода доўга прамаўляў, гаворачы пра тое, што, нягледзячы на прапанову „бусурман“, Ян III не жадае з імі мірыцца. Калі ж Вечны мір не будзе заключаны, „тогда бусурманин с напущеной своей гордости, пачеб на них разъярился и обратил все свои поганские силы на государство Королевского Величества, не имея на себя никакова царского величества со стороны опасения“. Ён зноў пагражаў расійскай дэлегацыі сепаратным мірам з туркамі, які пазбавіць надзеі ўсіх хрысціян, што прагнуць вызвалення з–пад „бусурманского“ іга. І вінаваты ў гэтым будзе той, хто не далучыўся да антытурэцкай кааліцыі, г.зн. Расія. Галіцын адказаў не менш красамоўна. Ён пацвердзіў намер цароў заключыць Вечны мір і саюз, а таксама зазначыў, што для Расіі турэцка–польскі мір не страшны, бо ў мінулую руска–турэцкую вайну царскія раці „отпор [османам] чинили без посилков“[49].
Пад час далейшай дыскусіі польскія дыпламаты гаварылі пра тайныя дамовы казанскіх і астраханскіх татараў, калмыкаў з Крымскім ханствам, скіраваныя супраць Расіі. Расійская дэлегацыя ўзгадала „старые обиды“, якія датычыліся запрашэння данскіх казакоў і калмыкаў на каралеўскую службу. У час спрэчак сітуацыя так напружвалася, што Галіцын у чарговы раз пагражаў польскім дыпламатам „раз’ездам“[50]. Тады дэлегацыя Рэчы Паспалітай збавіла тон і вярнулася да абмеркавання сутнасці праблемы. Гжымултоўскі і яго калегі пачалі гаварыць пра тое, што частка зямель, якія адышлі да Расіі паводле Андрусаўскага замірэння 1667 г., павінны быць вернуты Рэчы Паспалітай, і ў першую чаргу Кіеў[51]. На гэта Галіцын жорстка тлумачыў, што „Киев задержан правдою“ і ў будучым ніколі вернутым не будзе, і наогул з заваяваных зямель „никогда королевского величества в сторону ничего отдано не будет, то б они из мысли своей выложили и впредь о том не упоминали“. Спрэчкі пра Кіеў працягваліся да самага канца паседжання. Расійскія дыпламаты катэгарычна адмаўляліся ў любым выглядзе разглядаць пытанні пра вяртанне Кіева, гаворачы, што паслы патрабуюць таго, „чего в руках своих не имеют“. Паслы зноў папрасілі час на абмеркаванне[52].
Наступная сустрэча адбылася 3 сакавіка[53]. Перамовы пачаліся з заявы паслоў Рэчы Паспалітай пра гатоўнасць пайсці на тэрытарыяльныя саступкі[54]. Яны патрабавалі „Смоленска каменное строение с того места снесть во все. И то место оставить пусто, таким подобием, будтоб ево на том месте и не бывало, а земли и места и поселения которые к нему належат разделить пополам, …а королевское величество с своей стороны ис тех земель Царского Величества в сторону уступает, с одну сторону от Красного и Досугова и Мигновичь к Смоленску по р. Есеневку а з другую сторону от Поречья к Смоленску по Касплю“. Смаленск трэба было знішчыць таму, што ён „состроен и стоит в том месте ко всякой недружбе“ і будзе пагражаць межам Рэчы Паспалітай нават і пасля заключэння Вечнага міру. Гжымултоўскі назваў горад камянём, „затопленым манархамі крывёю хрысціянскай“.
Гэтая заява польскага боку выклікала бурную рэакцыю з боку расійскіх дыпламатаў. Паводле сведчанняў невядомага нам шляхціча, яны закрычалі на паслоў „громким голосом“, хапалі сябе за валасы, заяўлялі, што такое патрабаванне „человеческому разуму противное, а наипаче стыдное и зазорное и неслыханное на свете“. Маўляў, Смаленск — „древняя отчина“ маскоўскіх цароў, заснаваны іх продкамі, спрэчкі ж сыходзяць не ад каменных сцен, якія бяздушныя, „а происходит добро и зло от мысли человеческой“. Расійскія дыпламаты лічылі, што такія прапановы сведчылі пра нежаданне Рэчы Паспалітай заключаць Вечны мір і саюз.
Адказваючы на гэта, Прыемскі папракнуў расійскіх прадстаўнікоў тым, што большай „непрадвой“ з’яўляецца патрабаванне імі Полацка, Віцебска, Мсціслаўля, Оршы і зямель аж да Бярэзіны, пры ўсё яшчэ не вернутым Кіеве[55]. Разгарнуліся доўгія дыскусіі, у час якіх бакі звярталіся да разнастайных гістарычных аргументаў. Галіцын які раз пагражаў паслам спыніць перамовы і яшчэ раз катэгарычна заявіў, што з боку Расіі „не токмо городов, но и самого малого места“ не будзе вернута. Паслы Рэчы Паспалітай, зноў змякчаючы сваю пазіцыю, гаварылі, што Ян Сабескі „для великой братцкой дружбы и любви“ згодзен саступіць той горад царам. Аднак яны працягвалі настойваць на вяртанні Рэчы Паспалітай зямлі па рэках Каспля і Ясенеўка, якія, на іх думку, належаць Віцебскаму ваяводству. Гэтая прапанова зноў сустрэла адмову[56].
Наступная сустрэча 4 сакавіка зноў пачалася са спрэчкі пра размежаванне паміж Смаленскім і Віцебскім ваяводствамі. Галіцын настойваў на старадаўнасці гэтай мяжы, якая не выклікала пытанняў пад час перамоваў па заключэнні Андрусаўскага замірэння 1667 г., а затым потым прапанаваў паслам замест зямель на Касплі і Ясенеўцы пасожскія сёлы. Але паслы „меж собою смеявся, говорили, что то дело нестаточное“, і зноў выступалі за вяртанне часткі смаленскіх зямель.
Паслоў Рэчы Паспалітай „приватными разговорами“ пераконвалі ў тым, што Расія гатовая разарваць мір з Асманскай імперыяй і ўзяць на сябе барацьбу з Крымскім ханствам, патрабуючы замест гэтага прызнаць тэрытарыяльныя саступкі 1667 г. Пазіцыя расійскага боку заставалася цвёрдай. На гэтай сесіі Галіцын не толькі працягваў адстойваць старыя патрабаванні, але і выставіў новае — пераход пад царскую ўладу Запарожжа[57].
Пад час перамоваў Гжымултоўскі запытаў Галіцына, ці ёсць у іх такі звычай, як ва ўсіх народаў, калі бліжэйшыя дарадцы цара вядуць з пасламі неафіцыйныя перамовы. Абражаны Галіцын адказаў, што ім цар гэтага не забараняе. Гжымултоўскі паабяцаў паказаць канцлеру некаторыя „прыватныя лісты“ Яна III, якія сведчаць пра яго жаданне заключыць Вечны мір. Пасля „разговора“ Галіцын праз прыстава запрасіў паслоў на наступны дзень у сваю загарадную рэзідэнцыю, і тыя скарысталіся прапановаю. Паводле познаньскага ваяводы, на незвычайны выезд замежных паслоў на неафіцыйныя перамовы да баярына сабралася паглядзець уся Масква. Пасля прыватнай сустрэчы, пра змест якой ваявода не паведамляе, быў перапынак у перамовах на некалькі дзён. У той жа час паслам стала вядома, што на мяжу прыехаў татарскі пасол, якога было загадана ветліва прыняць і суправадзіць у Маскву. На думку Гжымултоўскага, гэтая інфармацыя была наўмысна даведзена да ведама паслоў[58].
10 сакавіка на сёмай сустрэчы Галіцын адкрыта патрабаваў ад паслоў абвясціць пра саступку ўсяго заваяванага. Паслы заявілі, што саступаюць Смаленскае княства, ад чаго „сердце их вынято“. Пасля таго як расійскі бок у чарговы раз адмовіўся прыняць гэтыя прапановы, паслы, для выгляду яшчэ крыху паспрачаўшыся, згадзіліся саступіць Расіі яшчэ і „Киева со всем тамошним малороссийским народом“, аднак яны не адмовіліся ад прэтэнзій на частку зямель Смаленскага ваяводства[59]. Галіцын давёў да ведама паслоў, што днём раней, г.зн. 9 сакавіка, на паседжанні ўрада было вырашана распачаць вайну з Асманскай імперыяй і Крымам, а ў вяртанні смаленскіх зямель адмоўлена. Паслы ж працягвалі пераконваць, што просяць тыя землі „не для какого пожитку“, а дзеля прэстыжу, і зноў пужалі расійскі бок магчымасцю заключэння міру паміж Святой лігай і Асманскай імперыяй[60]. Атмасфера зноў напружвалася. Расійскія дыпламаты звярнулі ўвагу паслоў на тое, што землі, страчаныя Рэччу Паспалітай паводле Андрусаўскага замірэння, давядзецца вяртаць „трудом и кровью“, і хто ў гэтай новай вайне пераможа „знасть еще не почем“.
Далейшыя дыскусіі нічога не далі. Паслы прапанавалі перайсці да складання „разъезжих писем“, у тэкст якіх уключыць нявырашаныя на перамовах пытанні — вяртанне Кіева і пасожскіх сёлаў. Галіцын зрабіў крок да кампрамісу. Ён заявіў, што цары былі гатовыя саступіць Рэчы Паспалітай пасожскія сёлы „без розыску и без межевых судей, хотя бы и не довелось“. Для вырашэння гэтай праблемы трэба было выслаць межавых суддзяў[61].
Восьмая сесія 13 сакавіка[62] была прысвечана абмеркаванню ваеннага саюзу. Паслы патрабавалі, у выпадку заключэння дамовы, накіраваць войска ў Крым ужо ў тым годзе. Яны папрасілі таксама даць к „помянутым малым землям“ — 8 млн. польскіх злотых, а таксама саступіць землі „от Чернигова около посожских земель к речицкому и мозырскому повету належащие“[63]. Галіцын адразу даў зразумець, што ў тым годзе поўнамаштабнага паходу на Крым не будзе, бо царскі ўрад не паспее падрыхтаваць войска да кампаніі. Віну за гэта канцлер усклаў на саміх польскіх дыпламатаў, якія запозна прыехалі ў Маскву. Чарговы раз было адмоўлена ў саступцы зямель і выплаце грошай. Адносна ваеннага саюзу на бягучы год прапаноўвалася накіраваць да р. Арэль, у Самару, да Запарожжа, а таксама на „перелазы татарские“ Белгародскі полк у колькасці 50 тыс. чалавек і данскіх казакоў. Паслы не ўхвалілі прапанаваны план. Яны лічылі, што войскам варта знаходзіцца „у самой Перекопи и около Очакова и Казыкерменя“ і настойвалі на тым, каб „о удержании Крыма“ было запісана ў дамове. Расійскія дыпламаты адказалі, што „им … обнадеживать их … так, что совершенно удержать и похвалится невозможно“.
Канчаткова ўзгоднены план кампаніі выглядаў наступным чынам: 1) на Сечы будзе заснавана база царскіх войскаў з абозамі. Гэтыя войскі будуць вартаваць пераправы,а асобныя аддзелы будуць накіроўвацца туды, дзе „воинский случай употреблен будет“; 2) на р. Самару будуць накіраваны аддзелы для аховы расійскіх межаў, бо татары, калі іх не пусціць у Рэч Паспалітую, могуць накіраваць свае загоны на расійскія тэрыторыі; 3) данскія казакі будуць накіраваны ў паход да Чорнага мора; 4) поўнамаштабны паход на Крым адбудзецца ў наступным годзе[64].
Паслы, аднак, не адступілі ад іншых патрабаванняў, і Галіцын прапанаваў абмяняцца „разъезжими письмами“. Пры гэтым ад іх патрабавалася выкінуць пункт пра неабходнасць вяртання Кіева, бо, маўляў, гэтага ніколі не будзе, „разве быть крови“.
Паслы пагадзіліся выкінуць усё, акрамя пытання пра пасожскія сёлы. Тады Галіцын нечакана заявіў, што пісаць пра іх не трэба, бо цары загадалі без з’езду межавых суддзяў саступіць тыя сёлы „в надежду Вечного мира“, дадаўшы, што паслам будзе дасланы спіс адпаведнага царскага загаду і дадзены адпаведны ліст. Гжымултоўскі і яго калегі хутка справіліся са сваёй разгубленасцю і папрасілі вярнуць подаці з тых зямель за два гады. Баяры прапанавалі вырашыць гэтае пытанне на памежнай камісіі. Адбыўся абмен лістамі, канчатковы змест якіх было вырашана ўзгадніць праз абсылкі. На завяршэнне сустрэчы прайшла тайная нарада, змест якой польская крыніца не раскрывае, аднак вядома, што бакі не прыйшлі да згоды[65].
Вынікі перамоваў на гэтым этапе, як бачна, не былі такія негатыўныя, як лічыць З. Вуйцік[66]. Нягледзячы на ўзгадненне тэкстаў „разъезжих писем“, што насілі яўна дэкларатыўны характар, на восьмай сустрэчы былі зацверджаны ўмовы ваеннага саюзу. Расійскі бок пайшоў на саступкі, пагадзіўшыся вярнуць пасожскія сёлы. Урэшце, надзею на эфектыўны працяг перамоваў давалі кулуарныя перамовы напрыканцы сустрэчы.
15 (25) сакавіка Гжымултоўскі склаў мемарандум для сваіх калег па пасольстве адносна далейшага ходу перамоваў. Падкрэсліваючы, што асабіста ён з’яўляецца прыхільнікам міру з Асманскай імперыя і вайны з Расіяй, тым не менш, ваявода настойваў на неабходнасці заключэння міру з Расіяй ва ўмовах вайны з Портай, пры слабасці войска і фінансавых цяжкасцях Рэчы Паспалітай. На яго думку, зрыў перагавораў пацягнуў бы за сабой не толькі невяртанне Засожжа, але і новую вайну. „Калі ж пра гэта даведаюцца людзі памежжа, то ўсе пад Маскву збягуць, і ўтворыцца арабская пустыня ў выніку ўсяго гэтага трактата з тых земляў, якія яшчэ утрымліваем паміж Дняпром і маскоўскай мяжой, бо баіцца народ вайны з Масквой, і падобнае будзе чыніцца і далей, пачынаючы ад Магілёва і Шклова“, –– дадаў ён у канцы[67].
Увесь дзевяты „разговор“ 17 сакавіка[68] быў прысвечаны абмеркаванню грашовай сумы, якую Расія павінна выплаціць Рэчы Паспалітай. На пачатку сустрэчы паслы паведамілі пра атрыманыя поштай звесткі наконт разгрому арміі Імрэ Цёкёлі (6 тыс. татар і 3 тыс. туркаў) аўстрыйскімі войскамі, пры гэтым „сам Текелий ушел и пропал безвестно“[69]. Польскі бок патрабаваў выплаты 4 млн. злотых, а расійскія дыпламаты адказалі, што цары гатовыя выплаціць толькі 30 тыс. рублёў. Паслы назвалі такую прапанову здзекам. Пасля працяглых спрэчак яны спыніліся на суме 600 тыс. рублёў (3 млн. злотых)[70], а расійскі бок павысіў сваю суму да 200 тыс. рублёў (200 тыс. талераў)[71]. Паслы зноў саступілі 100 тыс. рублёў, а потым пагадзіліся на суму 2 млн. злотых (400 тыс. рублёў)[72].
Не дасягнуўшы пагаднення, бакі пасля непрацяглых спрэчак склалі „разъезжие письма“ і абмяняліся імі[73]. Паводле познаньскага ваяводы, калі ён ужо ўзяў пяро, каб падпісаць дакумент, Галіцын сказаў, што лісты лёгка можна будзе падпісаць у час развітальнай аўдыенцыі. „І з’явілася ад таго немалая надзея, што наступная сустрэча скончыцца шчасліва“, — пісаў Гжымултоўскі[74].
18 і 19 сакавіка пасламі Рэчы Паспалітай былі праведзены неафіцыйныя перамовы. Прысланы да паслоў С.Лаўрэцкі пераконваў іх пагадзіцца на суму 1,5 млн. злотых (300 тыс. рублёў). Потым М.Агінскі нагадаў Лаўрэцкаму пра гэтую прапанову, але апошні адмаўляў факт прапанаванай ім сумы. Гжымултоўскі быў гатовы задаволіцца названай сумай, у чым яго падтрымалі і іншыя каронныя паслы, аднак гэта сустрэла нязгоду з боку Марціна і Мікалая Агінскіх.
У час неафіцыйных перамоваў было ўзнята пытанне пра Кіеўскую акругу. Паводле паведамлення Гжымултоўскага, „о самом Киеве было решено, [что он перейдет к России] как был в их владении без Ржищева, Стаек и Василькова“[75]. Развітальная аўдыенцыя паслам была прызначана на 20 сакавіка[76]. Перад ёй адбылася апошняя, 10–я афіцыйная сустрэча для падпісання „разъезжих писем“. Паслы запатрабавалі дадаць пячатку да ліста пра перадачу сёлаў і пагадзіліся пісьмова адмовіцца ад прэтэнзій наконт кампенсацыі стратаў з пасожскіх земляў, чаго патрабаваў ад іх Галіцын[77].
Больш дэталёва апісвае „кулуарныя падрабязнасці“ рэляцыя ваяводы. Галіцын з самага пачатку сказаў, што цары шчыра жадаюць Вечнага міру і саюзу, прапануючы польскім паслам пайсці на саступкі і абяцаючы зрабіць саступкі са свайго боку, „на то намекая, о чем вел переговоры через Лаврецкого и пристава“. Гжымултоўскі, жадаючы заключыць пагадненне, даручыў Прыемскаму і Патоцкаму пераканаць калег з ВКЛ адмовіцца ад сваіх грашовых прэтэнзій. Прыемскі адмовіўся ад такога даручэння, а Патоцкі пераконваў, але безвынікова. Абодва Агінскія лічылі, што калі не атрымаецца дамагчыся 2 млн., то лепш ад’ехаць[78]. Рознагалоссі паміж караняжамі і ліцвінамі датычыліся не толькі грашовай кампенсацыі і былі досыць сур’ёзнымі[79]. Верагодна, бачачы такую ўпартасць ліцвіноў, маскоўскія дыпламаты ў сваю чаргу адмовіліся прызнаць факт неафіцыйнай прапановы 1,5 млн.
Пасля гэтага адбылося падпісанне „разъезжих писем“, прыкладанне пячатак і абмен лістамі[80]. У іх тэксце гаварылася пра адкладанне „за многими трудностями“ заключэння Вечнага міру да камісіі ў чэрвені 1691 г. Да гэтага тэрміна меркавалася „чинить обсылки и посольства“ і не парушаць замірэння (лісты датаваныя 17 сакавіка 1686 г.)[81].
Пасля падпісання ўдзельнікі расійскай дэлегацыі накіраваліся да цароў, а паслы засталіся з прыставамі[82]. У гэты час перакладчык С.Лаўрэцкі і прыстаў некалькі разоў падыходзілі да Прыемскага і Гжымултоўскага і пераконвалі іх саступіць частку грашовай сумы, абяцаючы, што ў такім выпадку і расійскі бок нешта саступіць. Патоцкі зноў паспрабаваў угаварыць прадстаўнікоў ад ВКЛ, але дарэмна, „чакалі [маскоўскія дыпламаты] нашага рашэння больш, чым паўтары гадзіны, урэшце паклікалі да царскае рукі“[83].
У час урачыстай аўдыенцыі паслам была ўручана царская грамата і іх дапусцілі да царскае рукі[84]. У грамаце гаварылася, што пры згодзе польскіх паслоў саступіць у царскі бок тэрыторыі, якія адышлі паводле Андрусаўскага замірэння 1667 г., яны „приложили великие денежной казны запросы“, не жадаючы заключыць Вечны мір „за самым малым делом“. Заключэнне пагаднення было адкладзена да наступнай камісіі[85].
Пасля аўдыенцыі, калі паслы паехалі на пасольскі двор, іх дагнаў пасланнік Галіцына і ад імя царэўны Соф’і пераконваў заключыць дагавор, абяцаючы саюз на 10 гадоў і 1 млн. на войска ВКЛ. Узрадаваны М.Агінскі даў пасланцу 500 чырвонцаў[86]. Гэта пацвярджае дакумент польскага архіва, які, напэўна, з’яўляецца запісам прапанаваных умоваў. У ім тры пункты: 1) Расія выплачвае 1 мільён „денег“ (польскіх злотых) або 100 тыс. рублёў (напэўна тут памылка: павінна быць 200 тыс. — К.К.) на войска Рэчы Паспалітай; 2) Расія выстаўляе 50–тысячную армію „на задержание Крыма“; 3) пры адкладзеным заключэнні Вечнага міру перамір’е падоўжана да „шчаслівай перамогі над непрыяцелем святога крыжа“. Унізе дакумента знаходзіцца прыпіска, зробленая рукой Агінскага: „На гэта можа быць [наша] згода, толькі б яны самі [г.зн. маскоўскія дыпламаты] гэта выканалі; і ведаць трэба, як да гэтага трактата зноў вярнуцца пасля развітальнай аўдыенцыі. А стол да заўтра хацеў бы адкласці, калі магчыма…“. Апошняя заўвага канцлера адносна адмовы паслоў ад царскага стала ў дзень аўдыенцыі (які сапраўды быў перанесены на наступны дзень) дазваляе суаднесці гэты дакумент з паведамленнем літоўскаму канцлеру пра прапанову Соф’і і Галіцына, якая мела месца пасля заканчэння аўдыенцыі[87].
21 (31) сакавіка паслы адаслалі ліст каралю, у якім паведамлялі пра заканчэнне перамоваў, выказвалі думку, што іх зрыў можа быць карысным Рэчы Паспалітай, бо прывядзе да заключэння міру з Асманскай імперыяй[88]. 22 сакавіка (1 красавіка) Гжымултоўскі накіраваў вялікае пасланне кароннаму падканцлеру Міхалу Радзееўскаму[89]. На думку ваяводы, адной з прычын няўдалага для Рэчы Паспалітай выніку перамоваў было позняе прыбыццё пасольства. Прыставы, што прыехалі да паслоў, паведамілі пра незадаволенасць Галіцына зрывам перамоваў, і пагражалі, што паслам не будзе дадзены абяцаны ліст пра вяртанне пасожскіх сёлаў. Гэта занепакоіла паслоў, якія накіравалі да Галіцына пана Рачынскага. Галіцын заявіў, што ўсё яшчэ можна будзе выправіць і ўзнавіць перамовы[90].
Ян Сабескі ў сваіх чарговых пасланнях ад 11 (21) сакавіка і 24 сакавіка (3 красавіка), звяртаючыся да паслоў, працягваў настойваць на актуальнасці для Рэчы Паспалітай заключэння Вечнага міру і саюзу[91]. 23 сакавіка паслам была дадзена копія з царскай граматы і царскага загаду пра перадачу пасожскіх сёлаў каралю[92]. У той жа дзень кіраўніцтва Пасольскага прыказа распарадзілася спыніць дастаўку вады і дроў на кухню Пасольскага двара[93]. Так паслам давалі зразумець, што перамовы скончаны і яны могуць выпраўляцца ў зваротны шлях. Адначасова пагаршэнне ўмоваў утрымання павінна было зрабіць паслоў менш упартымі на выпадак, калі б перамовы працягваліся.
Такім чынам, пад час афіцыйных перагавораў бакі ўзгаднілі асноўныя умовы будучага міру і саюзу. Складваецца ўражанне, што пагадненне не было дасягнута з–за рознагалосся адносна грашовай сумы. Гэта дало паслам Рэчы Паспалітай адчуванне блізкасці поспеху. Безумоўна, урачысты прыём, згода забяспечыць падводамі і фуражом пасла караля ў Персію, вяртанне Засожжа (пры гэтым паслам быў адасланы толькі ўзор граматы пра вяртанне сёлаў, што пакідала магчымасць аказваць на іх ціск у далейшым) умацоўвалі такое ўражанне. Іх памылкай стала згода на спыненне афіцыйных перамоваў, што, як будзе відаць далей, пагоршыла сітуацыю дыпламатаў Рэчы Паспалітай. Потым гэта прызнаваў і сам Гжымултоўскі.
Палічыўшы, што перамовы сапраўды скончыліся, нягледзячы на абяцанне Галіцына, паслы папрасілі даць ім падводы. Аднак на працягу 22—24 сакавіка (1—3 красавіка) не змаглі атрымаць ні падводаў, ні якога–небудзь адказу на сваю просьбу[94]. Нарэшце дзяк Лаўрэнцій, прыехаўшы да паслоў 25 сакавіка (4 красавіка), заявіў паслам, што саюз можа быць заключаны толькі пры згодзе паслоў саступіць землі ўздоўж Дняпра ад Кіева да Чорнага мора на шырыню адлегласці між Чарнігавам і Дняпром (усяго 20 гарадоў). Паслы адразу патлумачылі, што гэта немагчыма[95].
Расійскія крыніцы паведамляюць, што ініцыятарамі ўзнаўлення перамоваў былі менавіта польскія дыпламаты. 28 сакавіка яны паведамілі, што адмаўляюцца ад патрабавання грашовай сумы ў 200 тыс. рублёў, саступаючы 50 тыс. Высланыя імі шляхцічы папрасілі пра новы з’езд[96]. У дадзеным выпадку варта давяраць польскім крыніцам: пасля атрымання афіцыйнага „отпуска“ паслы маглі заставацца ў Маскве толькі пры жаданні кіраўніцтва Пасольскага прыказа. Ім было адмоўлена ў новых з’ездах, пакуль „совершенно на мере не станет“, а да гэтага моманту было вырашана весці перамовы толькі праз „абсылкі“. Ад паслоў было запатрабавана „образцовое письмо“ з артыкуламі дамовы[97].
29 сакавіка паслы Рэчы Паспалітай даслалі патрабаваны ліст[98]. У дасланых імі артыкулах яны абвяшчалі наступныя ўмовы Вечнага міру і саюзу:
1. Цар разрывае Бахчысарайскі мір і заключае наступальны і абарончы саюз з Рэччу Паспалітай, абяцае распачаць перамовы з іншымі саюзнікамі польскага караля.
2. Рэч Паспалітая прызнае за Расіяй мяжу Андрусаўскага замірэння, а таксама Кіеў пры ўмове, што Расія не будзе патрабаваць астатняй часткі Кіеўскага ваяводства.
3. Расія вяртае Рэчы Паспалітай пасожскія сёлы.
4. Расія абяцае вярнуць гродскія і земскія кнігі, гарматы, званы і ўсялякае касцёльнае начынне, вывезенае ў час вайны, а таксама вызваліць яшчэ не вернутых палонных.
5. Каталікоў не будуць прымусова пераводзіць у праваслаўе, іх вера не павінна перашкаджаць у праве валодання маёнткамі; на смаленскім і кіеўскім пасадах цар павінен выдзеліць ім „место для богомолия“.
6. Расія выплачвае Рэчы Паспалітай 150 тыс. рублёў.
7. Бакі заключаюць наступальны саюз супраць Асманскай імперыі і Крыма пры забароне заключэння сепаратнага міру — абарончы назаўсёды.
8. Расія павінна выканаць акрэслены план кампаніі на 1686 г., да якога дададзены абавязак прымяняць супраць крымскіх татар „калмыцкие орды“, а таксама аблогі Белгародскім палком турэцкіх фартэцыяў на Дняпры[99].
„Запись Вечного мира“ (расійскі праект дамовы) быў адасланы паслам з С.Лаўрэцкім і паддзячым Кузьмой Нефімонавым 31 сакавіка[100]. Акрамя абмеркаваных раней былі дададзены і новыя пункты, якія на перамовах не закраналіся:
1. У дадатак да зямель, далучаных паводле Андрусаўскага замірэння, Расіі перадавалася паласа Правабярэжжа шырынёю 20 вёрст.
2. Кіеўская акруга пашыралася: да яе адыходзілі Васількаў, Трыполле, Стайкі з належнымі да іх „уездами, селами и деревнями и с пашнями и с лесами как они издавна к себе имели“.
3. Праваслаўныя не павінны прымушацца да уніі, праваслаўных епіскапаў Рэчы Паспалітай пасвячаў кіеўскі мітрапаліт (гэты артыкул патрабавалася ўнесці ў соймавую канстытуцыю).
4. Запарожжа пераходзіла пад уладу Расійскага царства.
5. У артыкуле пра саюз было абумоўлена, што Расія распачне вайну з Крымам і Турцыяй па просьбе не толькі польскага караля і Рэчы Паспалітай, але таксама Аўстрыі і Венецыі. Накіраваць войска „в Запороги“ для перакрыцця татарам шляхоў да Рэчы Паспалітай, а таксама адаслаць загад данскім казакам наконт арганізацыі паходу на Крым цары абавязваліся толькі пасля зацвярджэння дамовы. Прадугледжваўся і наступ царскіх войскаў на Крым, аднак у які тэрмін — не агаворвалася. Кароль быў абавязаны весці ваенныя дзеянні супраць Турцыі і Белгародскай арды з мэтай не дапусціць іх нападу на Расію.
6. Грашовая сума зніжалася да 140 тыс. рублёў.
7. Пасля заключэння Вечнага міру і саюзу цары і польскі кароль павінны былі адаслаць граматы з паведамленнем пра дагаворы хану і султану і прапанаваць мір. Заключыць мір прадугледжвалася пры ўмове вяртання Рэчы Паспалітай зямель, якія былі страчаны паводле Жураўненскага міру 1676 г. (у тым ліку і Камянца–Падольскага). Саюзнікі не маглі заключаць сепаратны мір. Асобна былі абумоўлены гарантыі ўдзелу Расіі ў мірных перамовах паміж Святой лігай і Портай, фактычным паручыцелем якіх выступала Рэч Паспалітая[101].
1 красавіка паслы даслалі сваіх шляхцічаў у Пасольскі прыказ, дзе яны заявілі, што расійскі праект складзены „противно разговорам“. Галіцын заявіў пасыльным, „что б Вечному миру и союзу быть так, как в образцовом письме написано“, і што саступак больш не будзе. 3 красавіка К.Нефімонаў і С.Лаўрэцкі паведамілі, што калі паслы не згодны заключыць мір на прапанаваных умовах, то цары „указали им с Москвы ехать тотчас и подводы им готовы“. Паслы адмовіліся ад якіх–небудзь саступак і заявілі, што гатовыя да ад’езду, „и того ж числа приведены к послам на двор подводы и велено им убиратись того ж числа“. Але ад’езд не адбыўся: 7 красавіка паслы Рэчы Паспалітай пагадзіліся саступіць тэрыторыі, якія ляжалі вакол Кіева і Запарожжа. Расійскі бок падрыхтаваў „образцовое письмо“ –– чарговую рэдакцыю дагавора, якая ў асноўным паўтарала папярэднія варыянты[102].
Для абмеркавання гэтай рэакцыі дзяк і паддзячыя ў той жа дзень сустрэліся з пасламі ў двары познаньскага ваяводы. Зноў разгарэліся спрэчкі. Да тытулаў цароў былі дададзены эпітэты „Пресветлые“ і „Вельможнейшие“ — гэта, як і напісанне царскага тытула, выклікала нараканні з боку польскай дэлегацыі, якая настойвала на напісанні тытула так, як у Андрусаўскім замірэнні[103]. Даючы згоду на пашырэнне кіеўскай акругі да мястэчак Стайкі, Трыполле і Васількаў уключна, дыпламаты Рэчы Паспалітай настойвалі, каб „земли и уезды к тем местечкам не именовать“[104]. Яны таксама выказалі незадаволенасць прапанаванай сумай выплат — 140 тыс. рублёў, патрабуючы яе падвышэння да 150 тыс., „и стояли на том неотступно“[105].
Артыкул пра правабярэжныя гарады выклікаў гарачыя дыскусіі. Нарэшце бакі сышліся на тым, што дагавор аб прыналежнасці гэтай тэрыторыі будзе заключаны запланаваным у Польшчу маскоўскім пасольствам. У адваротным выпадку рашэнне пра адкладанне перагавораў па гэтым пытанні можа быць прынята каралём і станамі Рэчы Паспалітай[106].
9–ы артыкул, датычны рэлігійных пытанняў (у такім жа выглядзе, як і ў першай рэдакцыі пагаднення), быў прыняты пасламі без асаблівых спрэчак. Адзінае іх патрабаванне заключалася ў дадатковым пункце пра выдзяленне каталікам месцаў пад пабудову касцёлаў на пасадах Масквы, Смаленска і Кіева[107].
А вось пра артыкул наконт саюзу, які ў асноўным паўтараў першую рэдакцыю, паслы спрачаліся, гаворачы, што ў ім „написаны толко церемонии, а не прямое дело“. Яны патрабавалі ўключыць у артыкул абавязак не дапусціць крымскіх татар у Рэч Паспалітую ў 1686 г., а потым прапанавалі, што напішуць яго самі, бо „то дело надобно им“[108].
Дыпламаты Рэчы Паспалітай выступілі супраць уключэння ў дамову ўзаемнага абавязання звяртацца да крымскага хана і турэцкага султана пасля заключэння Вечнага міру і саюзу з прапановай аб заключэнні міру. Цары па сваім жаданні могуць даслаць паслоў з мірнымі прапановамі[109].
Трынаццаты артыкул гарантаваў, што саюзнікі Яна III Сабескага Аўстрыя і Венецыя не будуць заключаць міру з Портаю без Расіі і Рэчы Паспалітай, „и цесарю и папе вечной мир и союз во свидетельство и в крепость за его королевское величество и за Речь Посполитую грамотами своими за руками ствердить и обнадежить“. Паслы пагадзіліся з гэтым артыкулам, аднак запатрабавалі выкінуць пункт пра абавязковае зацвярджэнне дагавора Папам і імператарам[110]. Яны пагадзіліся з пунктам аб закліканні ў саюз французскага караля, прапанаваўшы дадаць туды яшчэ англійскага і дацкага каралёў[111]. Расійскія прадстаўнікі ўзгаднілі ўсе змены ў дамове з Галіцыным[112].
Зусім па–іншаму падзеі гэтых дзён адлюстраваны ў польскіх крыніцах. Паводле рэляцыі Гжымултоўскага, з нагоды перадвелікоднага праваслаўнага вялікага тыдня[113] перамовы былі перапынены. Тады ж Гжымултоўскі атрымаў ад кароннага канцлера ліст электара брандэнбургскага Фрыдрыха Вільгельма да цароў з заклікам увайсці ў Святую лігу[114]. Ваявода адразу ж адаслаў ліст Галіцыну і перадаў праз ганца пра сваю гатоўнасць сустрэцца з расійскімі дыпламатамі ў нейтральным месцы. Кіраўнік пасольскага прыказа абяцаў падумаць. 6 (16) красавіка на двары ваяводы з’ехаліся ўдзельнікі пасольства. Пасля заканчэння святочнага застолля да брамы двара баярына Шэіна, што знаходзіўся насупраць двара познаньскага ваяводы, прыехаў Галіцын з некалькімі баярамі. Гжымултоўскі праз аднаго з прыставаў запрасіў яго да сябе, але той адмовіўся ісці без царскага дазволу. Ён прызначыў абяцаную „неафіцыйную“ сустрэчу на наступны дзень за горадам — „в поле“.
7 (17) верасня паслы ў суправаджэнні прыстава, пад выглядам прагулкі, прыехалі на дамоўленае месца. На працягу некалькіх гадзін абмеркавання ўсе пункты трактата былі ўзгоднены, пры гэтым паслы згадзіліся на перадачу Расіі Кіева разам з акругай. Расійскі бок паабяцаў на наступны дзень даслаць канчатковы варыянт дамовы на пасольскі двор думнага дзяка для зверкі[115]. У той жа дзень Агінскі ў лісце да арцыбіскупа гнёзненскага Стэфана Вярбоўскага сцісла выклаў узгодненыя ўмовы дагавора: прызнанне за Расіяй тэрыторый, далучаных паводле Андрусаўскага замірэння, уключна з Кіевам. Рашэнне наконт правабярэжных земляў, патрабаваных Расіяй, мусіў прыняць кароль, і адмова ад перадачы гэтых зямель не павінна была стаць падставай да скасавання Вечнага міру. Расія абавязалася накіраваць войска ў Запарожжа і супраць турэцкіх фартэцый на Дняпры, перакрыць шлях татарам на Рэч Паспалітую, арганізаваць дыверсіі супраць Крымскага ханства пры дапамозе запарожскіх і данскіх казакоў, у 1687 г. ажыццявіць поўнамаштабны паход на Крым, а таксама выплаціць Рэчы Паспалітай 1,5 млн. злотых (300 тыс. руб.)[116]. Як відаць, гэты варыянт практычна супадае з тым, што пададзены ў расійскіх крыніцах у якасці абмеркаванага на пасольскім двары.
Увечары 7 (17) красавіка пачалося паседжанне ўрада, якое скончылася раніцай наступнага дня. Пасля гэтага да поўдня паслам паведамілі аб адтэрміноўцы далейшых перамоваў да суботы, г. зн. да 10 (20) красавіка. Іх упэўнівалі, што ўсё тое, аб чым дамовіліся на апошняй сустрэчы, застаецца ў сіле[117].
Паўза, што наступіла ў перамовах, на нашу думку, была абумоўлена рознагалоссем адносна заключэння Вечнага міру ў асяроддзі кіраўнічай эліты Маскоўскай дзяржавы[118]. Адным з найбольш паслядоўных праціўнікаў вайны з Крымскім ханствам і Асманскай імперыяй быў патрыярх Іаакім[119]. Супраць заключэння Вечнага міру і за вайну з Рэччу Паспалітай выступала групоўка, у склад якой уваходзілі баярын князь Пётр Івановіч Празароўскі, баярын Фёдар Пятровіч Салтыкоў, блізкія да двара цара Івана, і іншыя[120]. Безумоўна, што і І.Чаадаеў, дасведчаны дыпламат, неаднаразовы ўдзельнік пасольстваў у Рэч Паспалітую і памежных камісій[121], быў таксама настроены варожа да Рэчы Паспалітай[122]. Супраць заключэння дамовы рашуча выступаў гетман І. Самойлавіч, да думкі якога прыслухоўваліся. У гэтай сітуацыі Галіцын быў вымушаны лічыцца з меркаваннем апазіцыі і настойваў на найбольш выгодных для Расіі ўмовах. Пра яго хісткае становішча ведала і польская дыпламатыя[123].
Напэўна, не толькі жаданне польскіх паслоў, але і супрацьдзеянне апазіцыі вымусіла Галіцына пайсці на сустрэчу ў „нейтральным“ месцы для ўзгаднення ўсіх пунктаў дагавора. Тым не менш, прыняты ў выніку праект дамовы быў рашуча адхілены праціўнікамі Вечнага міру на пасяджэнні ўрада. Пра ўзніклыя жарсці сведчыць тое, што дэбаты працягваліся ўсю ноч і скончыліся на світанку. Адтэрміноўка перамоваў сведчыць пра тое, што праект, які адстойваў Галіцын, прыняты не быў. Аднак прыхільнікі дамовы з Рэччу Паспалітай не здаваліся. На наступны дзень пасля „начной“ думы, г. зн. 8 (18) красавіка, царэўна Соф’я зрабіла адчайную спробу дамовіцца з польскімі пасламі „через головы“ праціўнікаў дагавора.
Адразу пасля заканчэння начнога паседжання ўрада, на якім абмяркоўваліся ўмовы Вечнага міру і саюзу, Соф’я прыехала ў манастыр і загадала ігуменні адаслаць свайго пляменніка да канцлера Агінскага з наступнымі прапановамі: 1) Расія абавязваецца выплачваць Рэчы Паспалітай да заканчэння вайны мільён злотых у год на войска; 2) Расія накіроўвае 20 тыс. пяхоты і 30 тыс. казакоў пад непасрэднае кіраванне караля; 3) заключэнне Вечнага міру адкладвалася на 15 гадоў і болей, калі абодва манархі „покоривши поганых …в любви вечный [мир] заключат“. З падпісаннем міру царэўна звязвала і вырашэнне ўкраінскай праблемы: „бунты ўкраінскія казацкія супакояць, якія нам горка дапякаюць; як дзюравыя мяхі не можам напоўніць [казакоў] грашыма, падарункамі і хлебнымі запасамі, а яны як ваўкі пагражаюць і бунтаваць хочуць“. Ігумення накіравала аднаго з сваіх пляменнікаў да прадстаўніка пасольства, які, запісаўшы „пункты“, у сваю чаргу азнаёміў з імі канцлера літоўскага. Агінскі прыняў умовы Соф’і, аднак пра гэты кантакт стала вядома Галіцыну, які дэзавуяваў прапановы царэўны, зняўшы іх з парадку дня далейшых перамоваў[124].
Звяртае на сябе ўвагу жаданне царэўны скараціць да мінімуму ваенны ўдзел Расіі ў кааліцыі, звесці яго да 20 тыс. атрадаў пяхоты і перадасць іх у камандаванне польскага караля. Асноўны цяжар ваенных дзеянняў меркавалася перакласці на казацтва. Разумеючы, што падобныя рашэнні выклічуць рэзкае незадавальненне казацкай старшыны і ў першую чаргу самога гетмана Самойлавіча, царэўна выказала гатоўнасць супрацоўнічаць з Рэччу Паспалітай у мэтах падаўлення магчымага незадавальнення на Ўкраіне.
10 (20) красавіка паслам паведамілі пра перанос перагавораў спачатку да 12 (22), а потым да 14 (24) красавіка. Занепакоеныя паслы запатрабавалі падвод для выезду са сталіцы і папрасілі выдаць ім дагавор пра вяртанне Засожжа. Паводле Гжымултоўскага, посожскае пытанне цягам неафіцыйных перамоваў пастаянна было сродкам шантажу польскіх дыпламатаў іх расійскімі калегамі[125]. У тых умовах ваявода склаў новы мемарыял для сваіх калег па пасольстве. Ён сцвярджаў, што, беручы пад увагу страчаны час для пачатку ваеннай кампаніі Расіяй сёлета, не варта заключаць саюз за кошт страты значных правінцый за Дняпром коштам таго, што „на другі бераг так шырока пераскоквае Масква і Запарожжа, адбірае і каля Кіева вялікія ўладанні“. На думку Гжымултоўскага, саюз будзе толькі перашкодай для мірных перагавораў з туркамі[126].
14 (24) красавіка дзякі нарэшце прывезлі паслам узор дамовы, „зусім праціўны таму, які быў узгоднены раней; [у яго] ўключылі тыя захопы, на якія раней прэтэндавалі, а потым у полі саступілі“. На заяву паслоў, што яны дамовіліся з князем Галіцыным пра іншыя ўмовы, дзякі адказалі, „што ў полі пастанавілі, не ведаем, так вырашана на нарадзе у цароў і па–іншаму не будзе“. Раз’юшаны ваявода адказаў, што нават калі б турэцкі султан ужо стаяў з войскам паміж Люблінам і Варшавай, яны б не пагадзіліся на такі трактат.
Паводле рэляцыі Гжымултоўскага, менавіта ў гэты варыянт дамовы былі ўнесены ў тытул цароў эпітэты „пресветлейшие и державнейшие“. Польскі кароль быў названы ўсяго толькі „наияснейшим“, пры гэтым рускія дыпламаты сцвярджалі, што гэта больш ганаровы эпітэт, чым „державнейший“. Паслы настойвалі на тым, каб да каралеўскага тытула быў дададзены эпітэт „наимогущественнейший“. Пасля доўгіх спрэчак расійскі бок пагадзіўся на тое, каб эпітэт „державнейший“ дабавіць і да тытула Яна III[127]. Раніцай 15 (25) красавіка дзякі зноў прыехалі ў рэзідэнцыю паслоў. У час гарачых спрэчак яны пагражалі, што калі дамова не будзе заключана, то цары „будут искать иной дружбы“, маючы на ўвазе султана і крымскага хана. У той жа дзень цары далі аўдыенцыю татарскаму паслу, і гэта наўмысна давялі да ведама польскіх дыпламатаў. Дзякі прыехалі да паслоў і ўвечары, прывёзшы новыя патрабаванні: Рэч Паспалітая, „в соответствии с желаниями и сообразно указаниям“ маскоўскіх дыпламатаў, павінна пачаць сепаратныя мірныя перамовы з султанам; імператар і Папа павінны заручыцца ў выкананні польскім каралём руска–польскага пагаднення; абодва манархі павінны запрасіць у саюз Людовіка XIV. Паслы адказалі, што польска–аўстрыйскі саюз сам па сабе ўжо з’яўляецца гарантыяй выканання Вечнага міру і саюзу. Астатнія прапановы былі імі катэгарычна адрынуты. Перамовы перапыніліся, на развітанне расійскія прадстаўнікі паабяцалі, што паслам будуць выдадзены падводы для ад’езду.
На наступны дзень маскоўскія дыпламаты зноў прыехалі да паслоў і настойвалі на папярэдніх патрабаваннях. Усё гэта Гжымултоўскі выклаў у лісце да Яна Сабескага, які быў выпраўлены ў той жа дзень, 16 (26) красавіка. Ваявода выказваў сумнеў, што Масква будзе прытрымлівацца дамовы ў выпадку яе заключэння[128].
Перамовы, якія згодна рэляцыі ваяводы, доўжыліся да 23 красавіка (3 траўня), былі засяроджаны вакол трох асноўных праблем: землі на правабярэжжы Дняпра, царскі і каралеўскі тытулы і антыасманскі саюз[129]. У сваіх лістах да паслоў кароль працягваў настойваць на неабходнасці для Рэчы Паспалітай заключэння дамовы. Яшчэ больш канкрэтна гэта выказаў у сваім лісце да іх рэгент кароннай канцылярыі Станіслаў Шчука, адзін з бліжэйшых паплечнікаў Сабескага[130].
24 красавіка цары і Соф’я „слухалі“ і абмяркоўвалі ўзор дамовы „с ближними комнатными бояры“ і патрыярхам, „и Государи указали и патриарх и бояре приговорили такове записи о Вечном мире быть“. 26 красавіка адбылася ўрачыстая аўдыенцыя для падпісання і абмену экзэмплярамі дамовы і „отпуск“ паслоў у цароў[131]. Не спыняючыся на апісанні аўдыенцыі, адзначым адзін істотны момант: царэўна Соф’я ў сваёй прамове гаварыла пра важнасць заключэння дамовы, выказвала спадзяванне, што саюз будзе працяглым і трывалым. Прамаўляючы тост за здароўе польскага караля, яна прасіла паслоў паведаміць Яну III пра яе намер клапаціцца аб непарушнасці Вечнага міру[132].
Такім чынам, калі разыходжанні паміж польскімі і расійскімі крыніцамі адносна афіцыйнай часткі перамоваў дастаткова нязначныя, то адрозненні адносна апісання неафіцыйнай стадыі безумоўна больш заўважныя. Дакументацыя Пасольскага прыказа, якая добра фіксавала афіцыйна–пратакольныя пытанні, практычна не захавала ўзгадак аб кулуарных кантактах, або адмыслова сказіла з мэтай надаць ім паўафіцыйны характар. Так, сустрэча дэлегацыі за горадам была пададзена як нарада паддзячых з пасламі на пасольскім двары. Падобна, што захаванне падобнай дакументацыі было не ў інтарэсах В.В. Галіцына і царэўны Соф’і, калі ўлічваць наяўнасць значнай колькасці праціўнікаў іх палітыкі.
За час перагавораў узнікла некалькі рэдакцый дамовы: 1) расійская і польская, складзеныя бакамі паралельна пасля заканчэння афіцыйнай часткі перамоваў; 2) расійская 2–я, падрыхтаваная да сустрэчы з польскімі пасламі і перапрацаваная пасля дэбатаў 7 красавіка; 3) расійская 3–я, прадстаўленая польскім паслам 14 красавіка. Тэкст самой дамовы, такім чынам, быў пятым варыянтам. Як відаць, з канца сакавіка ініцыятыва знаходзілася цалкам у руках Масквы, а польскі бок толькі абараняўся.
У адпаведнасці з заключанай дамовай, Расія замацоўвала за сабой землі, якія былі далучаны паводле Андрусаўскага замірэння — Смаленскую зямлю, Левабярэжную Ўкраіну, Кіеў з землямі між рэкамі Ірпень і Стугна з гарадамі Васількаў, Стайкі, Трыполле. У аднаасобнае валоданне цароў пераходзіла Запарожжа. Бакі абавязаліся не засяляць паласу зямель уніз па правым беразе Дняпра. Пытанне аб іх прыналежнасці мусіла вырашыцца ў час перамоваў з расійскім пасольствам, якое мелася прыбыць у Рэч Паспалітую для прыняцця прысягі караля. У выпадку, калі бакі не прыйдуць да пагаднення, пытанне адкладвалася б да наступных перамоваў. Расія адмовілася ад прэтэнзій на астатнюю частку Правабярэжнай Украіны і на беларускія землі (Віцебск, Полацк і інш.), а таксама выплачвала Рэчы Паспалітай 146 тыс. рублёў. Праваслаўныя епіскапы Рэчы Паспалітай падпарадкоўваліся кіеўскаму мітрапаліту, была гарантавана свабода праваслаўя ў Рэчы Паспалітай і свабоднае выкананне рэлігійных абрадаў каталікамі (у сваіх дамах) у Расіі, пры гэтым падкрэслівалася неабходнасць ратыфікацыі гэтага артыкула Соймам. Бакі заключылі наступальны саюз супраць Крымскага ханства і Асманскай імперыі на час вайны, а абарончы саюз — „навечно“. Цары абавязаліся напісаць граматы да хана і султана з прапановай міру пры ўмове вяртання Рэчы Паспалітай украінскіх зямель разам з Камянцом–Падольскім. Бакі абавязаліся мірныя перамовы праводзіць толькі разам з саюзнікамі польскага караля па Святой лізе. Расія мусіла ў 1686 г. перакрыць шляхі набегаў татар на польскія землі і накіраваць супраць ханства данскіх казакоў, а ў 1687 г. арганізаваць паход на Крым. Ян III павінен быў узяць на сябе туркаў і Белгародскую арду. Бакі дамовіліся заклікаць да кааліцыі французскага караля, Англію, Галандыю і Данію. Ян III быў названы „наияснейшим и державнейшим“, а цары — „пресветлейшими и державнейшими“[133].
Напружаныя двухмесячныя перамовы, якія скончыліся Вечным мірам, адлюстравалі ўсю складанасць і супярэчлівасць адносінаў паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай у ХVII ст. Яшчэ нядаўна яны былі адкрытымі праціўнікамі, але перад пагрозай асманскай экспансіі мусілі шукаць збліжэння. Кіраўнічым колам Рэчы Паспалітай, якая знаходзілася ў больш складаных унутраных і знешнепалітычных умовах, давялося прызнаць канчатковы пераход да Расіі зямель, утрыманых ёю паводле Андрусаўскага замірэння на ўмовах заключэння антыасманскага саюзу. Задача пасольства Гжымултоўскага заключалася ў тым, каб дамагчыся гарантый поўнай нейтралізацыі Крымскага ханства расійскімі войскамі, атрымаць максімальна магчымыя грашовыя выплаты і вярнуць пасожскія сёлы. Праўда, дыпламаты Рэчы Паспалітай спадзяваліся вытаргаваць і частку Смаленскага ваяводства, што хоць часткова ўратавала б прэстыж Яна III Сабескага ў вачах саюзнікаў па Святой лізе і польска–літоўскай шляхты. Варта адзначыць, што пастаянныя патрабаванні польскага караля як мага хутчэй заключыць дамову, разам з рознагалоссем паміж літоўскай і польскай часткамі пасольства, пагаршалі і без таго складанае становішча і спрыялі іх уступлівасці. Пасольству Гжымултоўскага не толькі не ўдалося выканаць усе тыя задачы, якія Варшава лічыла рэальна магчымымі, але і давялося сутыкнуцца з новымі тэрытарыяльнымі прэтэнзіямі. Не апраўдала чаканняў і сума выплат, і адмова Расіі арганізаваць поўнамаштабны паход на ханства ў 1686 г. Цікава, што 9–ы артыкул, які, на думку польскай гістарыяграфіі, меў фатальныя наступствы для Рэчы Паспалітай, прымаўся практычна без спрэчак.
Пачынаючы з 1683 г. Галіцын паслядоўна настойваў на прызнанні за Расіяй межаў Андрусаўскага замірэння, і тут польскім дыпламатам не даводзілася разлічваць на нейкія саступкі, нават пры захаванні для Рэчы Паспалітай існуючай кан’юктуры ў міжнародных адносінах, ужо не гаворачы пра яе пагаршэнне. На нашу думку, польская гістарыяграфія некалькі спрошчана паказвае пазіцыю Расіі, зводзячы яе да беспрэцэдэнтнага дыпламатычнага націску на праціўніка, які аказаўся ў патавай сітуацыі, і надзяляючы яе рысамі аднаго з будучых магільшчыкаў Рэчы Паспалітай, але Расіі 80–х г. XVII ст. яны яшчэ не былі ўласцівыя. Масква яшчэ даволі няўтульна адчувала сябе на еўрапейскай палітычнай арэне, перасцерагалася як вайны з Асманскай імперыяй, так і ўзмацнення Рэчы Паспалітай у выніку перамогі кааліцыі. Абодва бакі ў час перамоваў актыўна выкарыстоўвалі турэцка–татарскі фактар для шантажу праціўніка. Адсутнасць у Маскве адной думкі па пытанні знешняй палітыкі адлюстроўвалася на ходзе перамоў. Сам Галіцын, безумоўна, падтрымліваючы заключэнне дамовы, імкнуўся праводзіць палітыку лавіравання, улічваючы, па магчымасці, розныя інтарэсы, у тым ліку і інтарэсы Батурына, і пазіцыю праціўнікаў вайны. Пра тое, што яму не заўсёды ўдавалася ўтрымаць сітуацыю пад кантролем, сведчаць раптоўныя змены ў патрабаваннях да польскага пасольства, аж да зрыву дасягнутых раней дамоўленасцяў.
Дамова пра Вечны мір не стала адназначным вектарам расійскай знешняй палітыкі на бліжэйшае дзесяцігоддзе. Саюз з Рэччу Паспалітай адкрываў Расіі шлях у еўрапейскую палітыку, даючы магчымасць здзяйснення экспансіі ў напрамку ад Балтыкі або Чорнага мора. Пашырэнне Кіеўскай акругі і пераход пад царскую ўладу Правабярэжжа стварала плацдарм для барацьбы за поўнае падпарадкаванне Ўкраіны.
[1] Титов Ф.И. Окончательный переход Киева от Польши к России по договору о Вечном мире между ними в 1686 г. Киев, 1904; Французова Е.Б. Из истории русско–польских отношений в последней трети XVII в. (по материалам межевых комиссий) // Исторические записки. Т. 105. Москва, 1980. С. 287—288.
[2] Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… Пра перагаворы 1686 г. пісаў у сваёй дысертацыі і І. Грэкаў (Греков И.Б. Вечный мир 1686 г. Москва, 1950), аднак тут яго праца не разглядаецца.
[3] Zdanie sprawy przed królem Janem III s poselstwa do Moskwy, zaczętego w roku 1685, a skoсczonego dnia trzeciego maja 1686 przez Krzysztofa Grzymułtowskiego, wojewodę poznańskiego // Źródła do dziejów polskich. Wydane przez M. Malinowskiego i A. Przedzieckiego. T. 2. Wilno, 1844. 3—35; Wjazd jaśnie wielmożnych: Krzysztofa Grzymułtowskiego, wojewody poznańskiego, marszałka królowej j.m. starosty kościańskiego; Marciana Aleksandra z Kozielska Ogińskiego kanclerza w. ks. lit. hrabi na Dubrownie, mścibowskiego, radoszkowskiego, dorsuńskiego, niemonojskiego starosty; Aleksandra Przyiemskiego, podstolego koronnego, starosty ostryńskiego; Jana na Potoku Potockiego kasztelanica kamienieckiego, pułkownika j. kr. m., posłów pełnomocnych do Moskwy do Jana Aleksiejewicza i Piotra Aleksiejewicza braci rodzonych, carów rossyjskich, roku 1686, d. 19 lutego // Ibid. S. 41—56.
[4] Российский государственный архив древних актов (Далей РГАДА). Ф. 79. Оп. 1. 1683 г. Дело № 5. Л. 27—31; Perdenia J. Rokowania polsko–rosyjskie w Kadzyniu w 1684 r. // Rocznik naukowo–dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie, 1963. Prace Historyczne, IV. Zeszyt 32.
[5] Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S. 39.
[6] Wójcik Z. Jan Sobieski… S. 375—376.
[7] Archiwum Główny Akt Dawnych (Далее AGAD). Archiwum publiczny Potockich (Далей APP). Rps. 47, t. 1. S. 316—317; Гл. таксама: РГАДА Ф. 79. Оп. 1. 1685 г. Дело № 8.
[8] РГАДА Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 4. Л. 23.
[9] Маўляў, палякі „поступают то, чего в руках своих не мають“. Гл.: Источники малороссийской истории, собранные Д.Н. Бантышом–Каменским и изданные О. Бодянским. Ч. 1—2. Москва, 1859—58. Ч. 1. С. 289—296.
[10] Дакументы апублікаваны пры артыкуле В. Станiслаўскага „Статтi гетьмана Самойловича щодо „вiчного миру“ // Україна в Центрально–Схiдній Європі. Київ, 2001. С. 366—381.
[11] Zdanie sprawy… S. 5. Даты даюцца па старым стылі, але калі яны бяруцца з польскіх крыніц, то ў дужках прыводзіцца новы стыль.
[12] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 5. Л. 1, 2 об.
[13] Тамсама. Л. 61—62.
[14] Wjazd jaśnie wielmożnych… S. 50
[15] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 135 об. Пасожскія сёлы былі захоплены казакамі Самойлавіча ў сакавіку 1684 г. (гл.: Stanowisko Rzeczypospolitej szlacheckiej… S. 30).
[16] Тамсама. Л. 147—148. Параўн.: Zdanie sprawy… S. 7; Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S. 42.
[17] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 148—151. Як вынікае з дакументаў Пасольскага прыказа, паслы не абвінавачвалі ў захопе пасожскіх сёлаў непасрэдна маскоўскую ўладу, а выключна „северскіх казакоў“. Параўн.: Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S. 42.
[18] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 109; гл. таксама РГАДА. Ф. 41. Сношения России с Венецией. Оп. 2. 1685 г. Дело № 6.
[19] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 153—158.
[20] Zdanie sprawy… S. 8.
[21] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 158—163.
[22] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 163—170.
[23] Тамсама. Л. 169—173 об. Параўн. Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S. 43. У крыніцах, даступных З. Вуйціку, не адлюстраваны многія дастаткова важныя пытанні, якія разглядаліся на сесіі 22 лютага (4 сакавіка).
[24] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 173 об.—175; параўн. Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S. 43. Паводле яго, пярэчанні Гжымултоўскага зводзіліся выключна да антыасманскай рыторыкі.
[25] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 176—178.
[26] Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S. 43—44. Згодна з аўтарам, тут падымалася толькі два пытанні — наконт антыасманскага саюзу і вяртання Засожжа.
[27] Zdanie sprawy… S. 9. Параўн.: Wjazd jaśnie wielmożnych… S. 50—51.
[28] Zdanie sprawy… S. 10.; Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S. 44.
[29] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело №224. Л. 187—198. Zdanie sprawy… S. 10.
[30] Zdanie sprawy… S. 10. У расійскіх крыніцах пра гэта не гаворыцца. Спрэчкі наконт Засожжа сцісла адлюстраваны таксама ў выданні „Wjаzd jaśnie wielmożnych…“. S. 51.
[31] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 199—199 об. Zdanie sprawy… S. 10.
[32] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 199 об.—201. Ліст з Версаля 20 (10).12.1685 г. Гл. таксама РГАДА. Ф. 93. Сношения России с Францией. Оп. 1. 1685 г. Дело № 2.
[33] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 202—205; Zdanie sprawy… S. 10—11.
[34] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 203 об.—209 об.; гл. абмеркаванне саюзу ў: Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S. 44.
[35] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 209 об.—213; Wjazd jaśnie wielmożnych… S. 51. Сярод патрабаваных рускімі гарадоў аўтар згадвае таксама Оршу і Мсціслаў. Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S. 44.
[36] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 213 об.—215.
[37] Тамсама. Л. 215—216; Zdanie sprawy… S. 11; Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S. 44.
[38] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 216 об.—218 об.
[39] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 218 об.—221 об.
[40] Тамсама. Л. 222—224 об.; гл. таксама Zdanie sprawy… S. 11; Параўн.: Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S. 44.
[41] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 224 об.—225 об.; Wjazd jaśnie wielmożnych… S. 51.
[42] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 228—229 об. Параўн. Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S. 44—45.
[43] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 229 об.—231 об.
[44] Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S. 45.
[45] Zdanie sprawy… S. 12.
[46] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 232.
[47] Zdanie sprawy… S. 12.
[48] Гл. яго апісанне ў З. Вуйціка (Rokowania polsko–rosyjskie… S. 45).
[49] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 235—244. Zdanie sprawy… S. 13—14.
[50]РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 245—252. Zdanie sprawy… S. 15; Wjazd jaśnie wielmożnych… S. 51—52.
[51] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 253—254. Zdanie sprawy… S. 15—16.
[52] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 254 об.—263; Параўн. Zdanie sprawy… S. 16.
[53] У рэляцыі Гжымултоўскага апісанне сустрэчы 3 (13) сакавіка адсутнічае. З. Вуйцік (Rokowania polsko–rosyjskie… S. 45) мяркуе, што ваявода проста памылкова датаваў сустрэчу 14 сакавіка. Аднак змест перагавораў, апісаных у рэляцыі пад датай 14 сакавіка, не супадае з адпаведнымі апісаннямі сустрэчы 13 сакавіка як у расійскіх крыніцах, так і ў Wjazdzie jaśnie wielmożnych… (S. 51—52). Тым больш, што 4 (14) сакавіка адбыўся чарговы „разговор“. Так што апісанне перагавораў 3(13) сакавіка ў рэляцыю познаньскага ваяводы проста не было ўключана.
[54] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 280—280 об.
[55] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 280 об.—285 об.; Wjazd jaśnie wielmożnych… S. 52—53.
[56] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 286 об.—294; Wjazd jaśnie wielmożnych… S. 53.
[57] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 308—328 об. Рэляцыя Гжымултоўскага не згадвае пра пытанне аб Запарожжы, пастаўленае расійскімі дыпламатамі (Zdanie sprawy… S. 16—17).
[58] Zdanie sprawy… S. 17—18.
[59] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. Дело № 224. Л. 330 об.—334. Паводле Гжымултоўскага, паслы пагадзіліся на гэтыя саступкі пасля доўгіх спрэчак пад канец самой сустрэчы, пры ўмове, што тэрытарыяльныя страты Рэчы Паспалітай будуць кампенсаваны за кошт Асманскай імперыі, у т.л. пры дапамозе Расіі. Гл.: Zdanie sprawy… S. 20.
[60] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 335—339; Zdanie sprawy… S. 19, 21.
[61] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 339 об.—351. Zdanie sprawy… S. 21.
[62] Паводле З. Вуйціка, восьмая сустрэча прайшла 24 (14) сакавіка (Rokowania polsko–rosyjskie… S. 45), што пярэчыць і расійскім крыніцам, і рэляцыі Гжымултоўскага.
[63] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. Дело № 224. Л. 366—367; Wjаzd jaśnie wielmożnych… S. 53.
[64] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 368—375; Zdanie sprawy… S. 21—22. Паводле рэляцыі, Галіцын пагадзіўся на аблогу турэцкіх крэпасцяў на Дняпры ў тым жа годзе.
[65] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 376—380.
[66] Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S. 45—46. На думку З.Вуйціка, усё сведчыла, што перамовы скончацца ў лепшым выпадку працягам перамір’я, прычым з віны Расіі.
[67] Biblioteka Czartoryskich (далей BCz.). Teki Naruszewicza (далей TN.), Rps 181. S. 399–401.
[68] Датаванне гэтай размовы 26 (16) сакавіком у З.Вуйціка зноў пярэчыць расійскім крыніцам, рэляцыі і дыярыушу (гл.: Rokowania polsko–rosyjskie… S. 45).
[69] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. Дело № 224. Л. 383 об.
[70] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. Дело № 224. Л. 385 об.—392 об.; Zdanie sprawy… S. 23.
[71] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 394—394 об.; Zdanie sprawy… S. 24; Wjаzd jaśnie wielmożnych… S. 54.
[72] Zdanie sprawy… S. 24.
[73] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. Дело № 224. Л. 397 об.—399 об.; Zdanie sprawy… S. 24.
[74] Zdanie sprawy… S. 24. Гжымултоўскага паўтарае ананімны аўтар дыярыуша. Гл.:. Wjаzd jaśnie wielmożnych… S. 54.
[75] Zdanie sprawy… S. 24—25.
[76] У З. Вуйціка зноў пэўна памылкова — 31 (21) сакавіка (Rokowania polsko–rosyjskie… S. 46).
[77] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. Дело № 224. Л. 402—405.
[78] Zdanie sprawy… S. 25.
[79] Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S. 47, заўвагі 56 і 57. Аб супярэчнасцях паміж Каронай і Літвой у справе стаўлення да Масквы гл.: Wójcik Z. The separatist tendencies of Lithuanian Grand Duchy in the 17th century // Acta Poloniae Historica, 69. Warszawa, 1994. S. 60—61.
[80] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. Дело № 224. Л. 407 об.; Zdanie sprawy… S. 25; Wjаzd jaśnie wielmożnych… S. 54.
[81] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 410 об.—423 об.
[82] Тамсама. Л. 410; Zdanie sprawy… S. 25.
[83] Zdanie sprawy… S. 26.
[84] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. Дело № 224. Л. 410—434; Wjаzd jaśnie wielmożnych… S. 55—56.
[85] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 224. Л. 435—443 об. Грамата датавана 20 сакавіка.
[86] Wjаzd jaśnie wielmożnych… S. 56.
[87] AGAD. АРР. Rps 47, t. 1. S. 377. Почырк прыпіскі падобны на почырк лістоў М. Агінскага. Гл.: AGAD. Archiwum Radziwiłłów. Ks. 5. Rps 10718.
[88] Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S. 46.
[89] Ліст датаваны 21 (31) сакавіка, постскрыптум — 22 сакавіка (1 красавіка).
[90] AGAD. APP. Rkps 47, t. 1. S. 358—362.
[91] Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S. 47.
[92] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. Дело № 224. Л. 444. Спісак граматы гетману Самойлавічу пра вяртанне пасожскіх сёлаў — лл. 444—447.
[93] Wjаzd jaśnie wielmożnych… S. 56.
[94] Zdanie sprawy… S. 26—27.
[95] AGAD. APP. Rps 47, t. 1. S. 368—369. Гл. апісанне падзей пасля развітальнай аўдыенцыі ў Гжымултоўскага (Zdanie sprawy… S. 27—28).
[96] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 6. Л. 1.
[97] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. Дело № 224. Л. 497 об.; РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 6. Л. 2.
[98] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 6. Л. 3.
[99] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. Дело № 224. Л. 499—504 об.
[100] Тамсама. Л. 505.
[101] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. Дело № 224. Л. 505—524; BCz. TN. Rps 181. S. 411—435.
[102] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 6. Л. 5—16, „образцовая запись“ — Л. 17—81.
[103] Тамсама. Л. 17, 82; Наконт царскіх тытулаў паводле Андрусаўскага перамір’я гл.: Полное собрание законов Российской империи. Изд. 1. С.–Петербург, 1830 (далей ПСЗ) Т. 1. С. 657—658.
[104] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 6. Л. 82.
[105] Тамсама. Л. 44—45, 83.
[106] Тамсама. Л. 46—48, 83.
[107] Тамсама. Л. 49—52, 84.
[108] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 6. Л. 53—62, 85.
[109] Тамсама. Л.64. 73—75, 70—71 (у справе няправільная нумарацыя аркушоў), 85.
[110] Тамсама. Л. 72, 65, 66, 85—86.
[111] Тамсама. Л. 86.
[112] Тамсама. Л. 87—88.
[113] Ваявода памыляўся, гаворачы, што каталіцкі Вялікдзень у 1686 г. супадаў з праваслаўным. Праваслаўны прыпаў на 10 красавіка, а каталіцкі — на 14 (4) красавіка (Chronologia Polski. Warszawa, 1957. S. 325).
[114] Zdanie sprawy… S. 29; Kamieński A. Polska a Brandenburgia–Prusy w drugiej połowie XVII wieku. Dzieje polityczne. Poznań, 2002. S. 264. Аўтар, здаецца, перабольшвае ролю Фрыдрыха–Вільгельма ў спрыянні заключэнню Вечнага міру.
[115] Zdanie sprawy… S. 29—30; BCz. TN. Rps 181. S. 439—440; BCz. TN. Rps 181. S. 441—442.
[116] BCz. TN. Rps 181. S. 391—393.
[117] Zdanie sprawy… S. 30; BCz. TN. Rps 181. S. 441—442.
[118] Богданов А.П. Московская публицистика последней четверти XVII века. Москва, 2001. С. 146—149.
[119] Богданов А.П. Указ. соч. С. 146. Невядомы аўтар дыярыуша паведамляе, што афіцыйныя перамовы былі сарваны па віне патрыярха. (Wjаzd jaśnie wielmożnych… S. 56).
[120] Архив кн. Ф.А. Куракина. Кн. 1. С.–Петербург, 1890. С. 51—52.
[121] РГАДА Ф. 79. Оп. 1. 1682 г. Дело № 11. Л. 1—3, 9—11, 269, 317; Дело № 11а. Л. 78—81, 120—121.
[122] На перамовах у Андрусаве ў 1683—84 г. паслы Рэчы Паспалітай з крыўдай згадвалі грубасці Чаадаева, які вінаваціў польскі бок у парушэнні перамір’я і пагражаў Рэчы Паспалітай вайной пад час перагавораў з расійскім пасольствам у Варшаве ў 1683 г. Гл.: Дополнение к Актам Историческим. Т. 11. С.–Петербург, 1893. С. 49. Не абышлося без інцыдэнту паміж Чаадаевым і польскімі пасламі і гэтым разам. Гл.: РГАДА, Ф. 79. Оп. 1. Кн. 224. Л. 308 об.—309.
[123] AGAD. AРР. Rps 163а. T. 13. S. 555—556.
[124] AGAD. AРР. Rps 47. T. 1. S. 381—382. На дакумент упершыню звярнуў увагу З. Вуйцік (Rokowania polsko–rosyjskie… S. 47). Аднак яго сцвярджэнне, што царэўна прыняла ў Крамлі некага з паслоў, памылковае, як недакладная і названая сума, прапанаваная ад імя царэўны — 500 тыс. (у дакуменце „рo milionu co rok“).
[125] Zdanie sprawy… S. 30—31.
[126] BCz. TN. Rps 181. S. 443—444.
[127] Zdanie sprawy… S. 31—32.
[128] BCz. TN. Rps 181. S. 445—451; Zdanie sprawy… S. 32.
[129] Zdanie sprawy… S. 33; З. Вуйцік называе іншую дату канчатковага ўзгаднення тэксту дагавора — 20 (30) красавіка (Rokowania polsko–rosyjskie… S. 51).
[130] Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S. 50.
[131] РГАДА. Ф. 79. Оп. 1. 1686 г. Дело № 6. Л. 88—90.
[132] Zdanie sprawy… S. 34.
[133] ПСЗ. Т.2. С. 770—786. Мэтай артыкула не з’яўляецца аналіз захаваных тэкстаў дагавора (гл.: Wójcik Z. Rokowania polsko–rosyjskie… S.51, заўвага 81). Адзначым толькі, што ў польскай версіі дакумента Кіеў быў названы „Богоспасаемым градом, прародительной их царского величества отчиной“ (РГАДА. Ф. 79. 1686 г. Дело № 6. Л. 159).