Кшыштаф Касажэцкі. Стаўленне шляхты ВКЛ да шведскага і маскоўскага панавання ў 1655–1656 г.
Неспадзяванае аслабленне пазіцый Рэчы Паспалітай у 1648 г. i наступных гадах змаганняў з казацкім паўстаннем на Ўкраіне, а потым яе катастрафічнае паражэнне ў першыя месяцы вайны з Масквой у 1654 i на пачатку 1655 г. прывялі да поўнай змены раскладу сілаў у гэтай частцы Еўропы. На ўсё больш нарастальную моц Масквы нядобразычліва глядзелі не толькі татары, яна зрабілася рэальнай пагрозай для балтыйскіх інтарэсаў Швецыі. Яшчэ раней у Стакгольме разглядалі магчымасць удару па аслабленай Рэчы Паспалітай, і поспехі Масквы маглі толькі паскорыць прыняцце такога рашэння. Шведская інтэрвенцыя i яе імклівае разгортванне ў першыя дні вельмі кепска ўспрымаліся ў Маскве. Там добра разумелі варожае стаўленне шведаў, якія не мелі намеру дапусціць на балтыйскае ўзбярэжжа царскія войскі, што накіроўваліся туды з усходу. Цар жа не збіраўся адмаўляцца ад магчымасці абаперціся на гэтае ўзбярэжжа і планаваў такім чынам адкрыць нарэшце для Масквы балтыйскі шлях у Еўропу.
Сутыкненне на землях нізрынутай Рэчы Паспалітай дзвюх пераможных і агрэсіўных сілаў павінна было прывесці да наступных палітычных зменаўу становішчы супрацьлеглых бакоў. Гэтыя змены прывялі да выніку 3 лістапада 1656 г., калі быў заключаны саюз паміж Масквой і польска-вялікалітоўскай дзяржавай, скіраваны супраць Швецыі. Адна з мноства цяжкіхумоваў, што прынялі дыпламаты польскага караля, — згода на прызначэнне цара на польскі трон пад час найбліжэйшага сойму[1]. Гэта былі ўмовы, якія прадыктаваў пераможца пераможанай дзяржаве. Рэч Паспалітая мусіла тады на іх пагадзіцца, хоць было сумнеўным, ці захоча яна ix выканаць у выпадку паляпшэння яе палітычнага і ваеннага становішча. У Немежы дыпламаты польскага караля былі вымушаны пагадзіцца з жорсткімі маскоўскімі ўмовамі, а раней падобнае перажывала шляхта Вялікага Княства Літоўскага, чые землі былі заняты Масквой. Значная яе частка згаджалася раней ці пазней прыняць царскае падданства. Аднак тут можна паставіць пытанне пра памеры гэтай з’явы. Адрознымі былі матывы рашэнняў, а таксама тое, наколькі ўсур’ёз успрымалася сама прысяга ў шляхецкім асяроддзі. Гэтыя пытанні цягнулі за сабой наступныя — ці запэўніць складзеная прысяга захаванне гэтай „вернасці» шляхты ў выпадку якіх-небудзь зменаў у расстаноўцы сілаў?
Маскоўская інтэрвенцыя, а потым шведская агрэсія паставілі ў асабліва складанае становішча менавіта шляхту ВКЛ. Калі польская каронная шляхта мела выбар захаваць вернасць законнаму каралю Яну Казіміру або пакінуць яго і перайсці на бок Карла X Густава, то шляхта ВКЛ у 1655 г. апынулася перад значна больш складанай праблемай, бо на яе землях сутыкнуліся інтарэсы маскоўскага цара, караля Яна Казіміра і шведскага караля. У палітычнай сітуацыі, якая імкліва мянялася, не ўсе арыентаваліся дастаткова хутка, каб адразу ж перайсці на адпаведны бок. Але трэба задаць сабе пытанне, які працэнт шляхты ВКЛ жыва рэагаваў на зменлівыя палітычныя кансталяцыі бурлівых 1655 — 1656 г., а які заставаўся інертным сузіральнікам, тым, што, самае большае, падпарадкоўваўся плыні падзей. Калі яшчэ пасля паразаў 1654 г. існавала надзея на адпор Маскве і адбіццё страчаных земляў, то катастрофа ў наступным годзе пахавалаяе дашчэнту. Восенню 1655 г. перад пагрозай захопу амаль усяго Вялікага Княства Літоўскага маскоўскімі войскамі, амаль усёй Кароны казакамі і расіянамі з аднаго боку, а з другога боку — шведамі, а таксама ўцёкамі караля за мяжу, ніхто не мог гарантаваць, што польска-вялікалітоўская дзяржава адродзіцца, а Ян Казімір калі-небудзь з’явіцца на землях Рэчы Паспалітай. Гэтая сітуацыя паставіла многіх шляхцічаў, магнатаў і вайскоўцаў ВКЛ перад невымерна цяжкім пытаннем — якую пазіцыю прыняць, на чыім баку застацца, ці, можа, захаваць нейтралітэт і чакаць? Хуткае развіццё падзей, якія ўскладнялі агульнае становішча, змушала кожны бок да мадыфікацыі сваіх паводзінаў.
Пераход летам 1655 г. межаў Рэчы Паспалітай шведамі храналагічна супаў са з’яўл еннем царскай арміі перад брамай Вільні. Небывалы поспех Аляксея Міхайлавіча не выклікаў сумненняў, а яго военачальнікам заставалася завалодаць заходнімі паветамі ВКЛ, каб такім чынам падпарадкаваць сваёй уладзе ўсё Вялікае Княства Літоўскае. 8 жніўня была занята Вільня, потым вельмі хутка Горадня і Коўна. Нарэшце 9 верасня Аляксей Міхайлавіч абвясціў сябе вялікім князем літоўскім і пачаў прэтэндаваць на ўсе землі ВКЛ. Цар разлічваў таксама на магчымасць далейшага паходу сваіх войскаў з боку Ўкраіны і ВКЛ на землі польскай Кароны. Здаецца, першапачаткова ў Маскве думалі, што шведы традыцыйна зацікаўлены балтыйскім узбярэжжам і заняццем Княскай і Каралеўскай Прусіі. Аднак вельмі хутка выявілася, што іх апетыт значна большы, а ашаламляльныя поспехі войскаў Карла Х Густава ў Кароне пад канец лета і восенню выклікалі вялікую занепакоенасць у Маскве. З асаблівым неспакоем назіралі там за масавым пераходам шляхты і войска пад уладу шведскага караля. Баяліся, што гэта — пачатак шведскага павароту супраць Масквы. Вядома, што шляхта, здаючыся Карлу Х Густаву, ставіла выразную ўмову, каб ён дапамог вярнуць страчаныя ўсходнія землі Рэчы Паспалітай. З такім самым жаданнем здавалася ў Ясьвойнях і Кейданах шляхта ВКЛ, згуртаваная пад камандаваннем Януша Радзівіла. Шведскі кароль не адмаўляўся, бо не мог гэтага прама зрабіць у дачыненні да шляхты, якую стараўся перацягнуць на свой бок, робячы вялікія саступкі ў сваіх абяцаннях і гарантуючы захаваць усе яе ранейшыя правы і свабоды. Якімі ж былі яго сапраўдныя намеры, ніхто не ведаў. Аднак у Маскве пачалі пабойвацца ўзнікнення агрэсіўнага антымаскоўскага польска-шведскага саюзу, асабліва зважаючы на тое, што ў гэты час войскі шведскага караля занялі Браслаўшчыну, а 11 жніўня Магнус дэ ля Гардзі паведаміў царскім военачальнікам пра поспехі свайго караля, а таксама пра тое, што Вялікае Княства Літоўскае прыняло шведскі пратэктарат. Адначасова ён запатрабаваў, каб маскоўскія войскі спынілі сваё наступленне[2].
Знясіленая доўгай вайной, маскоўская дзяржава не мела сродкаў, каб распачаць чарговае змаганне з моцным праціўнікам. У гэты ж час шведы таксама не маглі дазволіць сабе такой раскошы, бо перад імі паўстала цяжкая задача авалодання Каралеўскай Прусіяй, якая рыхтавалася да доўгатэрміновай абароны, што абапіралася на абяцаную значную дапамогу брандэнбургскага электара Фрыдрыха Вільгельма. Таму расіяне сквапна падхапілі шведскія сігналы, якія прадугледжвалі прынцып, каб ніхто нікому не перашкаджаў, і да сваіх ваяводаў выслалі сціслыя даручэнні, каб яны ні ў якім разе не правакавалі шведскіх жаўнераў. Адначасова цар рэзка запратэставаў супраць шведскіх прэтэнзій, якія датычыліся ВКЛ. Узамен за адмову ад прэтэнзій ён абяцаў не нападаць на Курляндыю і Прусію[3]. Аднак гэта азначала спыненне пашырэння маскоўскіх уладанняў. Жадаючы захаваць мір са шведамі, цар мусіў абмежавацца захопам ВКЛ і пакінуць намеры ўварвання на польскія землі, якія натуральным чынам станавіліся ваеннай здабычай шведаў. Восенню 1655 г. па-за яго ўладай знаходзілася яшчэ паўднёва-заходняя частка ВКЛ, якая ўключала ў сябе Берасцейскае і частку Наваградскага ваяводства, Жамойць жа і Браслаўшчына, а таксама так званыя польскія Інфлянты былі ўжо занятыя шведамі. Затое на толькі што занятых царскімі войскамі землях ВКЛ жыло шмат шляхты, а таксама знаходзіліся аддзелы войска ВКЛ, стаўленне якіх да новых уладаў заставалася неакрэсленым, асабліва з той прычыны, што яны яшчэ зусім нядаўна прымалі актыўны ўдзел у баях з царскімі войскамі. Таксама пад Берасцем і на Жамойці сабралася значная колькасць сенатараў ВКЛ, шляхецкіх бежанцаў з земляў, занятых прыбліжанымі царскімі людзьмі і вайсковымі часткамі з найбольш перадавымі камандзірамі. Мноства іх, разам са скарбам, уцяклі яшчэ далей — у Прусію, Курляндыю, Інфлянты і Карону.
Поспехі шведаў карэнным чынам змянілі адносіны Аляксея Міхайлавіча да шляхты ВКЛ. Карл X Густаў коштам абяцанняў з поспехам атрымаў прыхільнасць польскай кароннай шляхты, цар быў змушаны выказаць не меншую дабрыню да шляхты ВКЛ. Гэта мела велізарнае значэнне, бо ў кантэксце данясенняў аб намерах Карла X Густава напасці на Маскву трэба было асцерагацца, каб сенатарская і вайсковая эліта ВКЛ, якая сабралася ў Берасці, і тая, што засталася на тэрыторыі ВКЛ, не перайшла на бок шведаў і не паўплывала такім чынам неспрыяльна на стаўленне шляхты, якая засталася на заваяваных землях. З пункту гледжання Масквы гэтага можна было асцерагацца, бо вялікі гетман ВКЛ Януш Радзівіл, пераходзячы на бок шведаў у жніўні 1655 г., апраўдваў гэты свой і сенатараў ВКЛ крок жаданнем выратаваць ВКЛ з дапамогай Карла X Густава ад маскоўскага захопу. Таксама абвяшчаў, што шведы абяцалі вярнуць страчаныя на ўсходзе землі, захаваць свабоду веравызнанняў і ўсе вольнасці шляхты. Капітуляцыя польскай Кароны перад шведамі і маскоўская пагроза ўрэшце прывялі 20 кастрычніка да заключэння пагаднення ў Кейданах, дзе Вялікае Княства Літоўскае ўваходзіла ў саюз са Швецыяй, а Карл X Густаў і яго пераемнікі прызнаваліся вялікімі князямі літоўскімі[4].
Гэтыя падзеі, якія пільна адсочвала Масква, выклікалі перасцярогу наконт надзейнасці нядаўна падпарадкаванай шляхты ВКЛ у выпадку выбуху вайны з моцным супернікам за панаванне над ВКЛ. Таму перад тым, як яна пачнецца, трэба было перацягнуць на свой бок пакоранае насельніцтва і зрабіць усё, каб яно забылася пра жудасныя знішчэнні, зробленыя царскімі войскамі, і падтрымала новыя парадкі так, як быццам бы падтрымліваюць іх каронныя палякі, у чым запэўнівалі шведы. Таму дзеля гэтага да грамадства ВКЛ вырашылі ўжыць ласкавыя адносіны, далёкасяжныя абяцанні і гарантыі захавання яго рэлігійных свабод, вольнасцяў, правоў і маёмасці. Гэта стварала моцны кантраст з жорсткімі адносінамі да земляў, акупаваных год таму. Дэманстраваная лагоднасць мела мэтай заваяваць сэрцы пераможанага народа, у нейкай ступені перасягнуць шведскія абяцанні, заахвоціць шляхту да вяртання дадому, даць прысягу вернасці цару, прызнаць яго сваім законным уладаром і паступіць да яго на службу[5]. Апошнія пункты тычыліся таксама той шляхты, якая ўвесь час заставалася ў сваіх дамах і ў пераважнай большасці не спяшалася прымаць прысягу. Больш за тое, запрашэнні выразным чынам былі таксама скіраваны да шляхты, землі якой занялі шведы, а таксама да тых, хто яшчэ цешыўся свабодай, да вялікай колькасці сенатараў і вайскоўцаў ВКЛ, якія знаходзіліся на яшчэ не занятай тэрыторыі, бо Аляксей Міхайлавіч пасля захопу Вільні лічыў сябе вялікім князем усяго ВКЛ, у тым ліку тых тэрыторый, якія ён яшчэ не здолеў захапіць, але адмаўляцца ад іх не меў намеру. Таму, калі б удалося схіліць на свой бок большасць шляхты, асабліва магнацкай і вайсковай эліты, улада цара над ВКЛ атрымала б своеасаблівую легітымізацыю, на гэтай падставе яе пад царскім кіраўніцтвам можна было б супрацьпаставіць кароннай, якая атаясамлівалася са шведамі. Гэта было відавочным імкненнем да зрыву уніі паміж ВКЛ і польскай каронай і замены яе на своеасаблівую унію з Масквой. У адпаведнасці з гэтым на мяжы лета і восені 1655 г. царскія прадстаўнікі пераконвалі пад Вільняй Францішка Мядэкшу, пасланніка палявога гетмана ВКЛ Вінцэнта Гасеўскага, і, міжіншым, вялі перамовы з ашмянскім старастам Адамам Мацеем Саковічам, які знаходзіўся ў Жамойці. Аднак Мядэкша пазней недвухсэнсоўна напісаў, што сапраўднай матывацыяй царскіх высілкаў з’яўлялася недапушчэнне ўзнікнення вельмі небяспечнага для Масквы саюзу Рэчы Паспалітай са Швецыяй і з Карлам X Густавам у якасці ўладара. Бо лёгка было зразумець, што ў выпадку ўзнікнення саюзу ён павінен быў бы запатрабаваць сабе землі, занятыя царскімі войскамі[6].
Восенню 1655 г. палітыка царскай ласкі быццам бы прадказвала відавочны поспех. Але хутка выявілася, што пераход пад шведскі пратэктарат вялікага гетмана ВКЛ Януша Радзівіла не выклікаў энтузіязму ў асяроддзі войска, якое з ім засталося, і саміх жамойтаў. Большая частка войска хутка пакінула гетмана. Яго становішча слабела. Ён пасварыўся з кіраўніком Інфлянтаў і захопленых земляў ВКЛ Магнусам дэ ля Гардзі, які яму прама сказаў, што шведы з-за Вільні ўскладняць свае ўзаемаадносіны з Масквой не будуць. Шляхта Жамойці таксама не хацела прысягаць шведам. Усё больш жаруўагонь падкідвалі там брутальныя паводзіны шведскіх жаўнераў, якія ўсё больш выразна настройвалі супраць сябе і так недаверлівую шляхту. Адчуванне паразы і антыпатыя да акупантаў у Жамойці не абмінула ўвагі Масквы. Расіяне вырашылі гэта выкарыстаць, таму ў канцы жніўня там з’явіўся царскі пасланнік Васіль Мікітавіч Ліхароў. Ён праводзіў перамовы з Радзівілам і Гасеўскім. Апошні з іх хутка пачаў схіляцца да канцэпцыі сувязі з усходнім суседам, таму Радзівіл адправіў яго ў турэмнае зняволенне па абвінавачанні ў занадта падазроных кантактах з Масквою. Ён паспеў толькі пасеяць чарговае зерне недаверу ў галовах расіян, гаворачы ім, што шведскі кароль, пасля таго як расправіцца з Янам Казімірам, мае намер павярнуцца супраць Аляксея Міхайлавіча. Таксама прапанаваў праект спынення ваенных дзеянняў паміж Рэччу Паспалітай і Масквой і сумеснага выступлення супраць Швецыі. Ліхароў прыняў яго прыхільна, а вынікам гэтага з’явілася таемнае пасольства Мядэкшы, высланага да цара Гасеўскім[7].
Радзівіл жа не пагадзіўся на супрацоўніцтва з царом і да абурэння Ліхарова адмовіўся прызнаваць за Аляксеем Міхайлавічам тытул вялікага князя літоўскага на падставе аргументацыі, што гэты тытул цару не быў нададзены праз ліцвінаў, а ён захапіў яго сілай. Адначасова цар выдаваў ахоўныя граматы, якія павінны былі засцерагчы вольныя яшчэ землі ад маскоўскіх нападаў. У гэткай сітуацыі адзінай надзеяй на захоп Жамойці было здабыванне прыхільнасці да сябе жамойцкай шляхты. Іншы царскі пасланнік Фёдар Міхайлаў Рцішчаў прапанаваў спачатку схіліць на свой бок генеральнага жамойцкага старасту Ежы Караля Глябовіча, якога вельмі паважалі на Жамойці і які не падпісаў пагаднення ca шведамі. Ён пераконваў, што ў выпадку поспеху стараста ўгаворыць шляхту, каб яна не прысягала шведам, а перайшла на бок цара. Аляксей Міхайлавіч ужо 4 кастрычніка даў даручэнне князю Сямёну А. Урусаву, які стаяўз войскам у ваколіцах Вільні, каб той знайшоў кагосьці прыхільнага да цара, найлепей з ліку жамойцкай шляхты, і выслаў бы яго на Жамойць, каб ён там пераконваў шляхту перайсці пад уладу цара. Калі б тамтэйшая шляхта выказала згоду, то цар падышоў бы з войскам непасрэдна да межаў Жамойці і прыняў бы яе пад царскі пратэктарат, а таксама стараўся б схіліць на свой бок шляхту заходніх паветаў ВКЛ. 3 лістапада цар выслаў да гэтай шляхты сваю грамату, поўную заахвочванняў і абяцанняў. Хоць гэта і не прынесла якіхсьці відавочных вынікаў, у Маскве ўсё ж не трацілі надзеі, у тым ліку на пад ставе данясенняў царскіх паслоў, якія пацвярджалі, што многія, з кім яны размаўлялі, выказваліся ўтым сэнсе, што калі цар паабяцае захаваць ім іх свабоды і веравызнанне, то яны пяройдуць на яго бок. Несумненна, Рцішчаў і Ліхароў дастаткова часта сутыкаліся з такімі думкамі шляхты, прыціснутай тагачаснымі абставінамі, што ў выніку ўпадку Рэчы Паспалітай ставілі іх перад простым выбарам — або быць пад шведскім панаваннем, або жадаць для сябе панавання маскоўскага. Не было нічога нечаканагаў тым, што знайшлося мноства такіх, якія разглядалі царскі варыянт. У любым выпадку галасы некаторых магнатаў і шляхты, пачутыя на Жамойці, настроілі даволі аптымістычна як паслоў, так і самога цара. Было загадана, каб пазней такім чынам дзейнічаў у дачыненні да Жамойці і віленскі ваявода Міхаіл Сямёнавіч Шахаўскі[8].
Надзвычай цікавае пытанне наконт планаў маскоўскай палітыкі на Жамойці. Не падлягае сумневу, што расіяне хацелі захапіць гэтую правінцыю ВКЛ. Аднак ці лічыліся ўжо восенню 1655 г. з магчымасцю распачынання вайны са Швецыяй? Калі ж у выніку царскіх старанняў жамойцкая шляхта выказалася б за Аляксея Міхайлавіча, гэта непазбежна павінна было б прывесці да сутыкнення са шведамі, якія тыя землі ўжо акупавалі. Апрача таго, мы ведаем, што цар тады стараўся пазбегнуць вайны са шведамі. Можа, на хвалі захаплення поспехамі ў Маскве лічыліся з магчымасцю неўзабаве распачаць вайну са шведамі, але яе пачатак яшчэ стараліся адцягнуць, каб за гэты час у найбольшай ступені перацягнуць на свой бок шляхту ВКЛ як з захопленых земляў, так і з тых, што знаходзіліся пад уладай Карла X Густава.
Па-за абсягам улады Аляксея Міхайлавіча засталося таксама згуртаванае ў Берасці і яго ваколіцах войска ВКЛ пад камандаваннем віцебскага ваяводы Паўла Сапегі, а таксама сабраныя каля яго сенатары і шляхта ВКЛ. Восенню 1655 г. гэтая групоўка апынулася перад выбарам: прызнаць уладу шведскага караля або маскоўскага цара. Яна таксама стала аб’ектам вялікай зацікаўленасці царскіх пасланнікаў. Знаходзячыся дастаткова далёка ад галоўных напрамкаў дзеянняў абодвух праціўнікаў, Сапега мог дазволіць сабе пэўную палітычную гульню. Магчыма, ён выбраў бы адназначна бок шведаў, якія ўжо раней угаворвалі яго прыняць пратэктарат свайго караля. Аднак ганарліваму магнату вельмі не да густу было тое, што на чале ліцвінаў, якія зрабілі гэта раней, стаялі ненавісныя яму Радзівілы[9]. Таму ён не адкідваў рашуча шведскага варыянта, але адначасова стараўся выведаць магчымасці дамовы з Масквой, асабліва таму, што ў асяроддзі жаўнераў з земляў ВКЛ, сярод якіх можна было налічыць мноства харугваў, што нядаўна пакінулі Я. Радзвіла (той здаўся шведам), сабралі дастаткова многа галасоў за пераход на царскую службу. Магчыма, што, баючыся застацца адзін на адзін супраць магутнай маскоўскай сілы, у кастрычніку Сапега ўвайшоў у кантакт з царскім дыпламатам Ф. М. Рцішчавым. Зрабіць гэта было тым лягчэй таму, што пасля зняволення Гасеўскага, на якога расіяне больш за ўсё разлічвалі, Рцішчаў выказаў меркаванне, што трэба абавязкова схіліць на свой бок Сапегу. Ацэньваючы належным чынам значнасць Сапегі на заходніх землях ВКЛ, царскі дыпламат ужо восенню тытулаваў таго „гетманам». Ён добра разумеў, што асоба Сапегі будзе моцна ўплываць на рашэнні вайскоўцаў і сенатараў ВКЛ. У сваю чаргу яны, у выпадку поспеху яго місіі, пацягнуць за сабой на бок Масквы рэшту шляхты, што дазволіць перайсці дабравольна пад уладу цара астатнім незаваяваным землям ВКЛ.
Пад канец верасня Рцішчаў выправіўся на Падляшша. У апошнія дні гэтага месяца недалёка ад Берасця адбылася яго сустрэча з афіцэрамі ВКЛ Самуэлем Кміціцам, Станіславам Ліпніцкім і Казімірам Жаромскім. Ад сустрэчы Рцішчаў атрымаў вельмі пазітыўнае ўражанне, бо афіцэры выказвалі жаданне заключыць мір з царом. Яны таксама раілі схіліць на свой бок Сапегу. Але перамовы з імі і сенатарамі не прывялі да прыняцця канкрэтнай дэкларацыі, прагучалі толькі кампліменты на адрас Аляксея Міхайлавіча. На некалькі дзён пазней, па прыкладзе Я. Радзівіла, Сапега ў сваім лісце да Рцішчава не прызнаў за царом чаканых тытулаў. Гэта выклікала абурэнне маскоўскага дыпламата, які адмовіўся прыняць ліст. Але Рцішчаў, відаць, не хацеў зрываць перамовы з Сапегам, які прасіў прыпыніць ваенныя дзеянні. Напэўна, ён баяўся занадта цвёрдай пазіцыяй падштурхнуць таго ў абдымкі шведаў. Рцішчаў пагадзіўся з просьбамі Сапегі, а таксама ўхваліў накіраванне ад яго да самога цара паслом Самуэля Казіміра Глядавіцкага[10]. Пасол павінен быў прапанаваць заключыць мір паміж Рэччу Паспалітай і Масквой, а таксама старацца накіраваць яе супраць шведаў. Гэта было нейкім спосабам аддалення ад сябе маскоўскай небяспекі ў сітуацыі, калі з ніякага боку нельга было спадзявацца на дапамогу. Хутчэй за ўсё, Сапега добра разумеў супярэчлівасць зацікаўленняў Швецыі і Масквы, а магчыма, разлічваў іх выкарыстаць у сваіх інтарэсах, але выбраў дрэнны момант. У гэты час цар знаходзіўся на вяршыні поспеху, шведы таксама, таму акружэнне Аляксея Міхайлавіча не бачыла патрэбы пагаджацца з даволі завышанымі ўмовамі П. Сапегі. Таму снежня ў Смаленску Глядавіцкага чакаў халодны і цвёрды царскі адказ. Сапега і сенатары ВКЛ абвінавачваліся ўгардыні, крывадушнасці і абразе царскай асобы. Ставіласяпытанне, на падставе якога права яны надаюць Яну Казіміругоднасць вялікага князя літоўскага, гаспадара Белай Русі, паякому праву тытулуюць сябе ваяводамі розных ваяводстваўВКЛ і г.д. Паслу таксама растлумачылі, што Бог аддаў усегэтыя землі цару, а яны ж не маюць на іх аніякіх правоў.Папярэдзілі: адзінае, што яны маюць права рабіць, дык гэтабіць чалом цару, а той абяцае захаваць усе іх правы і свабоды.
З тым і выправілі Глядавіцкага, уручыўшы яму напісануюў гэткім духу царскую грамату да ўсіх сабраных у Берасці саноўнікаў ВКЛ[11].
Сапега высылаў сігнал ы да аднаго і другога боку адначасова пра сваю гатоўнасць здацца пад іх пратэктарат, а ў Берасці прымаў таксама шведскіх паслоў. Пра гэта ведалі расіяне, што выклікала ў іх яшчэ бол ьшы недавер да пазіцыі ліцвінаў. У безнадзейным становішчы ліцвінаў пад Берасцем, якое склалася восенню 1655 г., усё ж пераважалі настроі, больш прыхільныя да маскоўскага боку. Пэўныя падзеі на кароткі час быццам бы іх пацвярджалі. Адна з іх — дасягненне Сапегам перамір’я з царскімі войскамі, што ў яго становішчы было вялікім поспехам. Несумненна, у той бок магнатэрыю і шляхту падштурхоўвала жаданне вярнуцца да сваіх дамоў і маёмасці, якія знаходзіліся на землях, занятых царскімі войскамі. Такое жаданне жывілася бесперапыннымі царскімі запэўніваннямі аб недатыкальнасці маёмасці, правоў, вольнасцяў і свабоды веравызнання. Адпаведныя настроі мусілі быць даволі моцнымі, і наогул магчыма, што значная частка шляхты чакала пасля перамоваў Сапегі з Рцішчавым нейкіх канкрэтных і хуткіх рашэнняў, якія дазволілі б ім бяспечна вярнуцца ў родны кут. Да гэтага не дайшло. Недахоп паразумення з Масквою, а таксама захаваныя кантакты са шведамі маглі падказваць шляхце і жаўнерам жаданне звязацца з імі, што з цягам часу магло прынесці магчымасць пагаршэння стасункаў з Масквой і поўнага закрыцця зваротнай дарогі ў ВКЛ. Цяжка зусім упэўнена сцвярджаць, але, магчыма, прыкметай такога незадавальнення з’явіўся на мяжы кастрычніка і лістапада адыход з ваколіц Берасця з-пад камандавання Сапегі ў напрамку земляў, занятых Масквой, значнага аддзела добраахвотнікаў палкоўніка Караля Лісоўскага[12]. Відавочна, такіх выпадкаў сярод вайскоўцаў і шляхты, толькі ў меншай ступені, было болей.
Выгодныя для Масквы настроі змяніў нечаканы паход Урусава пад Берасце ў лістападзе 1655 г. Выявілася, што цар-пераможца выразна акрэсліў межы сваёй лагоднасці. З упартымі ліцвінамі ён вырашыў размаўляць з пазіцыі сілы і, такім чынам, прымусіць гэтую адну з апошніх частак вольнага ВКЛ да капітуляцыі перад ім перш, чым яе зоймуць шведы. У такім выпадку ён мог сабе гэта дазволіць, у адрозненне ад сітуацыі ў Жамойці, дзе падобнага характару дзеянні павінны былі б развязаць збройны канфлікт са Швецыяй, якога ў той момант Масква зусім не хацела. Рашэнне ўдарыць па Берасці было прынята яшчэ да візіту Глядавіцкага. Набліжэнне небяспекі выклікала здзіўленне і перапалох у Берасці, вынікам чаго з’явіліся пэўныя абяцанні царскаму ваяводу наконт прыняцця прысягі. Аднак, што характэрна, хутка ў Берасці прынялі рашэнне збройна супрацьстаяць царскім войскам, што было даволі нечаканым на фоне датыхчасовых паражэнняў, а асабліва на фоне ранейшых настрояў прыхільнасці да Масквы. Гэтая рашучасць прынесла ліцвінам перамогу ў сутычцы пад Берасцем 23 лістапада, пасля чаго армія Урусава трапіла ў цяжкі пераплёт. Аднак праз пару дзён ёй удалося нанесці праціўніку цяжкае паражэнне пад Вярховічамі. Маскалі адкаціліся, i пад Берасцем поўнасцю зніклі прамаскоўскія настроі. Паход Урусава быў успрыняты як прыкмета невысокай вартасці царскіх абяцанняў. Трохі пазней, з-за пагрозы чарговага наступу, у аднолькавай ступені падканцлер ВКЛ Казімір Лявон Сапега, як і яго дваюрадны брат Павел, а разам з імі і рэшта шляхты прынялі шведскі пратэктарат. Аднак трэба ўлічваць, што праект капітуляцыі перад шведскім каралём узнік яшчэ да прыходу Урусава, а яго набліжэнне гэтае рашэнне толькі зацвердзіла, што таксама несумненна дазволіла ліцвінам псіхалагічна змабілізавацца пад Берасцем на барацьбу за астатнюю частку іх айчыны. І ў гэтага варыянта хапала прыхільнікаў, якія спадзяваліся, што з такім здольным военачальнікам, як Карл X Густаў, і з яго цудоўнай арміяй удасца ўтаймаваць і Маскву і казакоў, і такім чынам вярнуць нядаўнюю магутнасць Рэчы Паспалітай. Іншыя ж маглі замяніць перспектыву вяртання дадому дзякуючы царскай ласцы варыянтам узброенага вяртання ў кампаніі са шведскім каралём. У кантэксце зменаў, якія адбыліся ў стаўленні сабранай пад Берасцем шляхты ВКЛ, трэба прызнаць, што рашэнне выправіць Урусава было адной з самых вялікіх маскоўскіх памылак на глебе высілкаў здабывання сабе прыхільнікаў сярод эліты ВКЛ. Трохі пазней Глядавіцкі наўпрост дакараў царскіх дыпламатаў, што дэклараваная царская міласць падалася шляхце, дагэтуль прыхільнай да Масквы, вельмі падазронай, калі яны заўважылі набліжэнне Урусава[13], які абяцаў павыразаць непакорных.
Лёс войска і шляхты, якія згрупаваліся пры Сапегах у ваколіцах Берасця, быў даволі спецыфічны. На гэта паўплываў шэраг фактараў. Напрамкі ваенных дзеянняў шведаў на працягу месяцаў іх найбольшых поспехаў абміналі названы рэгіён, хоць у акружэнні Карла X Густава добра разумелі яго вялікую важнасць, а таксама важнасць пастаяннага павелічэння сілы і значэння гэтай групоўкі войска і шляхты. Можна дапусціць, што калі б паласа шведскіх поспехаў пратрывала больш часу, то або Павел Сапега мусіў бы больш выразна стаць на бок Карла X Густава, або Карл Х Густаў разбіў бы П. Сапегу. Аднак раней у межах Польшчы з’явіўся Ян Казімір, і Карл X Густаў быў вымушаны заняцца барацьбой з рухам супраціўлення, які ўздымаўся ў акупаванай краіне. Таксама ў гэты час пачалі радзець шэрагі яго польскіх і літоўскіх прыхільнікаў. У гэткай сітуацыі і П. Сапега больш свабодна ставіўся да свайго саюзу са Швецыяй. Перш чым справа дайшла да відавочнага разрыву са шведамі, здаецца, што ў ВКЛ выношвалі надзею на шведскае наступленне разам з войскамі Кароны і ВКЛ супраць Масквы, на чале якога быў бы новы кароль Карл X Густаў. Такімі войскамі ВКЛ, перш за ўсё, маглі быць войскі з-пад Берасця, якія ўрэшце перайшлі на шведскі бок. Занатаваныя царскімі чыноўнікамі звесткі пацвярджаюць, што на гэта спадзяваліся, але планы пакрыжаваў Ян Казімір сваім вяртаннем у краіну[14]. Няма нічога дзіўнага ў тым, што, улічваючы магчымасць сумеснага ўдару шведскіх і каронных войскаў па царскіх арміях, у Маскве так імкнуліся перацягнуць на свой бок берасцейскую групоўку войскаў і сенатараў ВКЛ. Калі б і яна далучылася да планаванага шведска-польскага паходу супраць Масквы, гэта магло б вельмі неспрыяльна паўплываць на стаўленне прыгнечанай шляхты ВКЛ, якая ўвесь час знаходзілася яшчэ пад знакамі сваіх вайсковых аддзелаў. З той прычыны, што вельмі доўга не ўдавалася схіліць гэтую групоўку да пераходу на бок цара, а становішча Карла X Густава ў Польшчы, як здавалася, занадта ўмацавалася, было вырашана сілай ліквідаваць гэтую пагрозу. Пасля таго як вельмі моцна не пашанцавала Урусаву, берасцейскай групоўцы з канца 1655 г., наперакор перасцярогам, з боку царскіх войскаў ужо нічога не пагражала. Расіяне былі знясіленыя і вымушаныя ўсё больш лічыцца са шведскай пагрозай. Спыніўшы з восені свае ваенныя дзеянні, яны пакінулі паўднёва-ўсходнія ўскраіны ВКЛ, калі казаць праўду, у асноўным не акупаванымі і ў адносным спакоі. Хуткі пачатак вайны са шведамі толькі ўмацаваў такі стан рэчаў.
Не ўсім вайсковым адзінкам ВКЛ, што вялі баі яшчэ летам 1655 г. супраць царскіх войскаў, удалося адысці да межаў Кароны. Хутчэй за ўсё, многія камандзіры і іх жаўнеры нават не збіраліся гэтага рабіць. Асабліва гэта тычылася атрадаў добраахвотнікаў і некаторых павятовых харугваў. Добра разумеючы, што адбываецца працэс распаду сумеснай дзяржавы Польшчы і ВКЛ, не маючы пры гэтым надзеі на дапамогу, яны не бачылі сэнсу ў далейшай барацьбе. Многія жаўнеры папросту хацелі вярнуцца дадому, а іншыя гатовыя былі паступіць на службу да новага манарха, асабліва тыя, што паходзілі з беларускіх земляў. Звычайна яны былі праваслаўнага веравызнання, і таму моцна не супраціўляліся. Катастрофа Рэчы Паспалітай выклікала наступную з’яву: восенню 1655 г. многія вайсковыя адзінкі, якія да нядаўнага часу ваявалі супраць Масквы, не ведалі, што яны павінны рабіць. У пачатку лістапада камандзіры пачалі атрымліваць царскія граматы, поўныя ласкі і абяцанняў, якія заклікалі іх разам са сваімі ўзброенымі падначаленымі здацца цару. Між іншымі, такія граматы атрымалі палкоўнікі Караль Лісоўскі, Самуэль Лукомскі ды Ян Мянжыньскі[15]. Неўзабаве гэта дало чаканыя вынікі. Акрамя шляхты, якую на акупаваных тэрыторыях змушалі складаць прысягу на вернасць цару, на яго бок пачалі пераходзіць найперш камандзіры добраахвотных атрадаў ВКЛ разам са сваімі падначаленымі. Такім чынам прыкладна 13 снежня ў Барысаве на чале вялікага атрада прыняў прысягу палкоўнік Караль Лісоўскі. Цераз дзень пасля гэтага прыняў прысягу разам з іншымі ротмістрамі і 16 харугвамі Ян Мянжыньскі, якога зрабіць такі крок угаворваў падасланы віленскім ваяводам Міхаілам Шахаўскім віленскі ротмістр Мікалай Сухніцкі. Разам з ім здаліся пад уладу цара і некалькі іншых камандзіраў, аддзелы якіх яшчэ на пачатку снежня стаялі ў Ашмянскім павеце, Мядзелі і Глыбокім. Разам з іншым ротмістрам, Фларыянам Слоньскім, прысягалі на вернасць цару 203 асобы з ліку полацкай шляхты[16].
Апрача вайскоўцаў пад канец 1655 г. пачало здавацца ўсё больш шляхты. Несумненна, уплывалі на гэта весткі пра поўную паразу Яна Казіміра і масавы пераход пад уладу шведаў войска і шляхты, якія даходзілі з Кароны. Маскоўскія ваяводы ў заходняй частцы Вялікага Княства Літоўскага старанна вылоўлівалі гэтую інфармацыю і прыкладалі нямала намаганняў, каб яна дайшла да як мага шырэйшых колаў ліцвінаў, каб такім чынам заахвоціць іх пагадзіцца з лёсам і новай рэчаіснасцю. Ужо ў верасні Рцішчаўузмоцнена пераконваў Мядэкшу, што Рэч Паспалітая распалася, а карол ь выехаў з краіны[17]. Пад канец лістапада да віленскага ваяводы прыбыў троцкі цівун князь Самуэль Агінскі, які разам з сынам і некалькімі таварышамі прыняў там прысягу на вернасць цару. У размове з Шахаўскім ён паведаміў пра настроі шляхты з заходніх земляў ВКЛ. Высветлілася, што яна да гэтага часу ўскладае пэўныя надзеі на дапамогу з боку шведаў у справе спынення маскалёў, а таксама вяртання Вільні і іншых гарадоў. Аднак у яе асяроддзі распаўсюдзіліся весткі, што гэтыя прапановы сустрэліся з адмовай, бо скандынавы не збіраліся распачынаць вайну з царом за гарады ВКЛ. Таксама не было падставы спадзявацца на войска гетмана ВКЛ Януша Радзівіла, бо яно разбеглася. Агінскі таксама дадаў, што польскі кароль, які апынуўся па-за межамі сваёй дзяржавы, не атрымаў рэальнай дапамогі ні ад імператара, ні ад папы рымскага. Страціўшы любыя перспектывы на змену становішча, гэтая шляхта павінна была схіліцца да пераходу пад уладу цара, асабліва пасля таго як даведалася, што сюды скіраваў сваю ўвагу палявы гетман ВКЛ Вінцэнт Корвін Гасеўскі. Сам Агінскі прапанаваў Шахаўскому і цару свае паслугі ў агітацыі шляхты з мэтай прыняцця прысягі на вернасць цару, лідскі ж земскі пісар Ян Нарбут выслаў да шляхты Лідскага, Гарадзенскага і Ваўкавыскага паветаў адозву, каб яна здалася на міласць Аляксея Міхайлавіча. Царскі ваявода мог толькі пацвердзіць стаўленне шведаў, бо пэўна ведаў: шведскія паслы ў Берасці дэкларавалі ў гэты час царскаму пасланніку да Сапегі, што не збіраюцца ўмешвацца ў маскоўскія справы ў ВКЛ[18].
Энергічныя дзеянні царскага віленскага ваяводы прынеслі адпаведныя вынікі. Прысягу прыняло мноства шляхты, а таксама войска ВКЛ, якое ажно да снежня захоўвала вернасць сваім камандзірам, знаходзячыся ў Ашмянскім павеце. Несумненна, што на гэтыя рашэнні ў значнай меры паўплывала стомленасць ад вайны, якая прыгнятала надзеі, а таксама імкненне запэўніць сабе які-ніякі стан бяспекі, а з іншага боку — поўныя абяцанняў і гарантый запэўніванні ў царскай ласцы. Шахаўскі здолеў вельмі ўмела выкарыстаць абставіны ў сваёй гульні. Ён атрымаў выйгрышную пазіцыю і добра разумеў — няма сэнсу жорсткімі адносінамі адштурхоўваць ад сябе прыніжаных паразай і дэзарыентаваных ліцвінаў, асабліва таму, што мэтай Аляксея Міхайлавіча было заваяванне іх прыхільнасці дэклараванай ласкавасцю. Абяцаннямі, запэўніваннямі аб ушанаванні маёмасных правоў і свабод заваёўвалі прыхільнае стаўленне шляхты. Вайскоўцаў жа спакушалі магчымасцю службы ў цара на выгодных умовах. Што цікава, як правіла, з мэтай пераконвання шляхты выкарыстоўваліся тыя ліцвіны, якія раней аказаліся вернымі прыхільнікамі новых уладаў.
Можна толькі здзіўляцца, што, нягледзячы на абставіны, доўгі час захоўвалі вернасць прысязе харугвы падраздзяленняў ВКЛ, якія знаходзліся на ўсход ад Вільні. На што разлічвалі гэтыя жаўнеры і іх камандзіры? Можа, спадзяваліся на змену сітуацыі? Калі так, то на фоне відавочнага для ўсіх распаду Рэчы Паспалітай да гэтага магла прывесці толькі шведская інтэрвенцыя. Магчыма, на яе спадзяваліся, ведаючы, што вялікі гетман ВКЛ Януш Радзівіл прыняў пратэктарат Карла X Густава, пра якога гаварылі: ён намерваецца ўзяць пад сваю ўладу ўсе землі, над якімі панаваў Ян Казімір. Цікава, што даволі нечаканы пераход у царскае падданства ў сярэдзіне снежня 1655 г. гэтых камандзіраў адбыўся пасля прыбыцця да Шахаўскога Агінскіх са звесткамі пра поўную паразу Яна Казіміра і яго ўцёкі з краіны, пра крах пазіцыі Януша Радзівіла ў адносінах са шведамі і пра шведскую адмову пачынаць барацьбу за занятыя Масквой гарады ВКЛ на чале з Вільняй. Несумненна, што царскі ваявода выкарыстаў гэтую інфармацыю, пасылаючы з ёй да Мянжыньскага ротмістра Сухніцкага, a іншым вайскоўцам добраахвотна ўзяліся паведаміць самі Агінскія[19]. Перададзеныя адпаведным чынам, разам з абяцаннямі царскай ласкі, гэтыя паведамленні адабралі ўсялякую надзею і канчаткова змусілі жаўнераў пакінуць думку аб усялякім супраціўленні. У хуткім часе многіх з гэтых камандзіраў можна было спаткаць на службе ў Аляксея Міхайлавіча.
Надзеі на шведскую інтэрвенцыю, з якімі насіліся ў пэўных кругах ВКЛ, паспяхова разбіваліся данясеннямі пра нежаданне як шведаў, так і Масквы распачынаць адкрыты канфлікт. У гэтым пераканаўся ашмянскі стараста Адам Саковіч, які ад свайго імя і ад імя згуртаванай вакол яго шляхты вёў з Жамойці перамовы з Масквой. Ужо пад канец кастрычніка С. А. Урусаў напісаў яму, каб пасля прыняцця царскага пратэктарату ён разам са шляхтай ішоў да цара. Катэгарычна забараніў яму ўвязвацца ў канфлікты са шведамі. Урусаў тлумачыў, што цар хоча жыць з тымі ў згодзе і спадзяецца на хуткае заключэнне з імі вечнага міру. Саковіч, які даваў выразныя знакі прыхільнасці да цара, марыў пра аб’яд нанне ўсіх земляў ВКЛ, што патрабавала, каб Масква адабрала і землі, акупаваныя шведамі. Урусаў не хацеў, каб той імі цікавіўся, і сцвярджаў, што пра гэта будуць размаўляць вялікія царскія паслы з прадстаўнікамі Карла X Густава. У снежні на запыт лідскай шляхты наконт вяртання Жамойці ён таксама адказаў няшчыра, толькі заахвочваючы лідскую шляхту да таго, каб рабіла ўсё магчымае, што магло б дазволіць шляхце з тых земляў перайсці пад уладу цара[20]. Мара ўнармаваць маскоўска-шведскія адносіны патрабавала лічыцца з непазбежнасцю пакінуць спадзяванне на вельмі хуткія змены палітычнага становішча Вялікага Княства Літоўскага. Няма нічога дзіўнага, што такая сітуацыя адбірала ўсялякую надзею, і з гэтай прычыны шляхце заставалася толькі думаць, як забяспечыць сабе цярпімыя і бяспечныя ўмовы жыцця. Здавалася, гэткія ўмовы павінна было гарантаваць прыняцце прысягі на вернасць новаму валадару.
Зусім не маглі на штосьці разлічваць тыя, хто, жывучы на ўсходзе Вялікага Княства Літоўскага, застаўся ў сваіх дамах. На аддаленых беларускіх землях шляхта з ваколіц Шклова прасіла прабачэння ў цара за тое, што ён мусіў адступіць пад час зімовага наступу войскаў Януша Радзівіла[21]. Аднак на практыцы атрымлівалася, што і ў далейшым вялікая частка шляхты займала пазіцыю чакання. Тая ж, якая прыняла прысягу, часта сваімі паводзінамі выклікала падазрэнне, ці сапраўды яна верная цару. Перш за ўсё гэта тычылася заходніх земляў ВКЛ. Гэта прызнаваў сам Шахаўскі ў дачыненні да віленскай шляхты і да гараджан[22], асабліва той яе часткі, якая знаходзілася на ўскраінах распаўсюджання маскоўскай улады, у паласе паміжтэрыторыямі, захопленымі царскімі ваяводамі, шведамі або занятымі харугвамі ВКЛ. Царскія ўлады зусім не маглі разлічваць на тую шляхту і гараджан, якія вырашылі выправіцца ў Польшчу або Прусію, баючыся вяртацца да сваёй маёмасці ў ВКЛ, што было б абумоўлена прыняццем прысягі на вернасць цару. У перыяд вялікага замяшання на мяжы лета і восені 1655 г. многія з гэтых уцекачоў спадзяваліся знайсці апірышча ў сканфедэраваным войску ВКЛ. Адной з уцекачоў была Ізабэла з Ляцкіх Хадкевіч, але яе напалохалі чуткі ў гэтым войску аб магчымасці пераходу пад уладу цара. Яна не збіралася гэтага рабіць, бо, як пісала Янушу Радзівілу, „…лічыла б за лепшае ўсё страціць, чым быць пад уладай маскалёў, жыць пад уладай такога паскуднага народа. Што ж рабіць, калі б не магло быць іначай, я выбрала б лепш ужо застацца пад нямецкім кіраўніцтвам»[23]. Таму вельмі праўдападобна, што занадта аптымістычныя запэўніванні ваяводаў аб настроях шляхты, якія яны пасылалі цару, былі спецыяльна прыхарошаныя ў мэтах пераканання ўладара ў сваіх поспехах. Трэба прызнаць, што яны рабілі столькі, колькі маглі, каб і гэтую частку ўцекачоў абяцаннямі спакусіць да вяртання.
Перыяд ад канца 1655 г. і да пачатку наступнага года характарызаваўся найбольш глыбокім упадкам надзеі на адраджэнне Рэчы Паспалітай. Пад уплывам вестак нават тая шляхта, якая жыла бліжэй да каронных земляў, страціла надзею, што гэта можа адбыцца са шведскай дапамогай, хоць да Кароны даходзілі весткі пра намер каранавання на караля Польшчы Карла X Густава. Але ў гэта не верылі, бо ведалі, што без удзелу ў элекцыі ліцвінаў нельга было гаварыць пра сумесную польска-літоўскую Рэч Паспалітую[24]. Акрамя таго выявілася, што падтрымка караля Швецыі ліцвінамі была сумнеўнай і, хутчэй за ўсё, абмяжоўвалася спадзяваннем на яго крокі ўдачыненні да іх айчыны, акупаванай Масквой. На пачатку 1656 г., пасля атрымання вестак пра іншыя падзеі, надзея пачала знікаць зусім. Як вядома, у гэты час адбываўся пералом у стаўленні падданых Кароны да Швецыі. Яны пачыналі масава пакідаць Карла X Густава і вяртацца да вернасці Яну Казіміру, які прыбываў са Шлёнска (пагалоска пра гэта ўсё мацней разыходзілася па ВКЛ). У падтрымку Яна Казіміра, які вяртаўся ў Польшчу, у тым жа студзені пачаў выказвацца Павел Сапега, што стаяў у ваколіцах Берасця на чале значных сілаў ВКЛ[25].
Існавалі і іншыя прычыны, з-за якіх ліцвіны лічылі за лепшае саюз з царом, чым са шведамі, у якасці альтэрнатывы вырашалі заставацца нейтральнымі. Вядома, што хутка разыходзіліся весткі пра грабяжы войскаў Карла X Густава не толькі на тэрыторыі Кароны, але — і ў першую чаргу — на занятых імі землях ВКЛ — Жамойці, Браслаўшчыне і польскіх Інфлянтах з Дынабургам. Асабліва землі Браслаўшчыны да красавіка 1656 г. стваралі своеасаблівую пагранічную паласу, дзе сутыкаліся ўплывы маскоўскія і шведскія, а таксама засталіся анклавы, якія працягвалі займаць прыватныя гарнізоны магнатаў ВКЛ. Сярод іх была Іказнь, што належала падканцлеру ВКЛ Казіміру Лявону Сапегу. Там знаходзіўся гарнізон яго венгерскай пяхоты. З прычыны падзення ранейшых структур улады стаўленне тамтэйшай шляхты залежала ад адносінаў і падыходу да яе абодвух агрэсараў. Мусім прызнаць, што значна лепш з гэтай задачай справіліся расіяне. Пра ўмовы, якія панавалі на землях Браслаўшчыны і польскіх Інфлянтаў, добра ведаў Афанасій Лаўрэнцьевіч Ардын-нашчокін, які сядзеў у блізкай адтуль Друі. Ён атрымаў канфідэнцыйнае даручэнне ад цара прыкладаць усе намаганні ў мэтах схіліць на свой бок жамойцкую і іншую шляхту, і каб асабліва апекаваўся жаўнерамі ВКЛ, якія нядаўна вырашылі прысягнуць цару. Напэўна, гутарка ішла пра нейкую групу, што паходзіла з мясцін, якімі кіраваў Нашчокін. Ён павінен быў пастарацца, каб ім ні ў чым не было крыўды і яны маглі спакойна вярнуцца ў свае сядзібы[26]. Гэта, несумненна, павінна было прадэманстраваць іншым ліцвінам, якія працягвалі вагацца, а таксама тым, якія заставаліся па-за межамі маскоўскага панавання, што варта перайсці на бок цара.
Нашчокін уважліва адсочваў пагаршэнне настрояў на Жамойці, а асабліва на бліжэйшай да яго Браслаўшчыне. Ужо ў першыя месяцы 1656 г. ён стараўся гэта выкарыстаць і прыкладаў шмат намаганняў, каб перацягнуць на бок цара тамтэйшую шляхту. У першую чаргу гэта тычылася шляхты, якая ўцякала ад шведскага рабаўніцтва і гвалту і збіралася ў Друі і яе ваколіцах. Потым свае намаганні ён скіраваў на тую, якая і далей заставалася ў межах шведскага панавання і знаходзілася пад пагрозай бесперапынных гвалтаў. Каб схіліць шляхту на бок цара, Нашчокін нават высылаў ёй эскорты, каб яна магла перабраццаўіншыя свае маёнткі, што знаходзіліся ўжо пад панаваннем маскоўскага войска. Між іншым, з такой магчымасці скарысталіся Пац і Валовіч. Пры гэтым Нашчокін аказваў гэтым выгнанцам значную харчовую дапамогу, каб толькі схіліць іх на бок новай улады. Эксцэсы, якія практыкавалі шведы, а з іншага боку — умелыя захады і добразычлівасць Нашчокіна прынеслі адпаведную карысць цару. У лютым прысягнуў, цалуючы крыж, Мікалай Валовіч, які ўцёк з Браслаўшчыны. Апрача таго, у студзені і лютым Нашчокін многа разоўзвяртаўся да шведскага губернатара ў Рызе, пратэстуючы супраць шведскага рабаўніцтва, якое сягала нават земляў, што знаходзіліся пад ўладай цара. Тыя захады не прынеслі значнай карысці, але ва ўсялякім разе гэта быў танны спосаб скарыстання вядомых звестак пра шведскі тэрор у мэтах заваявання вернасці шляхты[27].
Імклівыя падзеі, якія адбываліся ў Польшчы на пачатку 1656 г., вельмі ўважліва адсочваў царскі ваявода ў Вільні. Хоць расіяне і разумелі, што галоўны вораг польскага караля — шведы, іх усё ж працягвала непакоіць няпэўнае стаўленне ліцвінаў. Асабліва пільна сачылі за моцнай групоўкай войскаў Сапегі, чые чарговыя захады ў невялікай ступені маглі прадбачыць, улічваючы неверагодную складанасць тагачаснай палітычнай сітуацыі. Асабліва таму, што дагэтуль не была заключана фармальная дамова паміж Масквой і Рэччу Паспалітай у справе сумеснага стаўлення да Швецыі, а Сапега да лютага наогул не зрабіў аніякіх крокаў, якія сведчылі б пра яго разрыў з Карлам X Густавам. Да таго ж, у першыя тыдні 1656 г., захапіўшы ўжо ўсю Польшчу, Карл X Густаў стаў са сваёй арміяй і верным яму каронным войскам у не вельмі далёкім Караляўцы. Шведскі кароль заключыў карыснае для сябе пагадненне з брандэнбургскім электарам Фрыдрыхам Вільгельмам і спаткаўся з арыштаваным Вінцэнтам Гасеўскім. Гетман каварна падбухторваў шведскага караля ў паход супраць Масквы. А калі Гасеўскі яшчэ атрымаў пісьмовыя запэўніванні наконт гэтага, адразу ж выслаў іх цару, рэалізуючы такім чынам свой план стварэння і ўмацавання саюзу Рэчы Паспалітай з Масквой, скіраванага супраць Швецыі[28]. Таму пад уплывам гэтых данясенняў, a таксама з-за незразумелых паводзінаў Сапегі, расіяне занепакоіліся, калі ў пачатку лютага лідская, гарадзенская і ваўкавыская шляхта папрасіла Шахаўскога абараніць яе ад віцебскага ваяводы Сапегі, які, паводле яе, выношваў намер паслаць свае войскі ў гэтыя паветы[29]. Відаць, маскоўскія ваяводы не змаглі разгадаць, наколькі гэтыя папярэджанні істотныя і, у разе чаго, у якой якасці павінны былі б увайсці сюды войскі віцебскага ваяводы. У любым выпадку данясенні аб намерах Сапегі занепакоілі шляхту, якая знаходзілася пад царскай уладай, рашучасць жа Шахаўскога даць узброены адказ нагнала страху шляхце на Падляшшы, якая ў гэтым выпадку прадбачыла паразу войскаў ВКЛ пад Берасцем, падзенне гэтага і іншых гарадоў разам з рэшткамі Вялікага Княства Літоўскагам[30].
У гэты час да Нашчокіна таксама дайшлі трывожныя звесткі аб стаўленні Паўла Сапегі. 19 студзеня 1656 г. памёр яго родзіч, падканцлер ВКЛ Казімір Лявон Сапега, які атрымаў сваю вядомасць з таго, што вельмі доўга супраціўляўся ўгаворам Карла X Густава перайсці на яго бок і фармальна згадзіўся толькі ў канцы лістапада пад пагрозай дзеянняўУрусава[31]. Гэта не была шчырая згода, бо прыкладна ў гэты ж час ці трохі пазней ён катэгарычна забараніў свайму падстарасту ў Іказні пускаць у замак шведаў. Наадварот, загадаў, каб той у крайнім выпадку здаў яго царскім войскам. Пасля смерці Казіміра Сапегі Іказнь атрымаў у спадчыну Павел Сапега, які адразу ж накіраваў туды ліст з забаронай упускаць усялякі замежны гарнізон і загадаў чакаць падмогі. Было вядома, што ў гэты час шведскі камендант з Браслава наведаў падстарасту ў Іказні і заахвоціў яго прытрымлівацца распараджэнняў Паўла Сапегі. Даволі аддаленаму ад праўдзівых крыніц інфармацыі падстарасту шведскі камендант патлумачыў, што праблема заключэння міру паміж польскім і шведскім каралямі павінна вырашыцца ў самым хуткім часе, а пасля яго падпісання Ян Казімр атрымае вялікую ваенную падмогу ад шведаў супраць Масквы. Аповеды пра шведскія намеры вяртання ВКЛ увесь час цыркулявалі ў асяроддзі шляхты, і іх падтрыманне было вельмі карысным для шведаў, бо такія чуткі спрыялі таму, што маскоўскім уладам цяжэй было замацаваць выгодную для сябе стабілізацыю шляхецкіх настрояў. Абдурванне такімі абяцанкамі падстарасты з Іказні адпавядала інтарэсам шведскага каменданта,які не хацеў, каб маскоўскія гарнізоны занадта набліжаліся да падкантрольных яму земляў. Гэтыя падзеі сталі прычынай моцнага перапалоху шляхты, якая сабралася ў ваколіцах Друі, асабліва таму, што адразу ж узніклі пагалоскі пра шведскі намер напасці на гэты горад[32]. У любым выпадку разгляданыя падзеі не выявілі аніякага жадання ў шляхты перайсці на шведскі бок. Больш за тое, усё менш верагодныя абяцанкі шведскай дапамогі поўнасцю страчвалі сваю вартасць у святле практыкаваных супраць шляхты гвалтаў, толькі спрыяючы інтэнсіўным пошукам дапамогі ў маскоўскіх ваяводаў. Зрэшты, сама праблема Браслаўшчыны хутка знікла, калі пасля пачатку ваенных дзеянняў у красавіку царскія войскі занялі ўсе гэтыя землі.
Цікавы анклаў у моры земляў ВКЛ, акупаваных Масквой, уяўляла сабой Слуцкае княства, якое належала князю Багуславу Радзівілу. Гэтая моцная крэпасць і гіганцкія ўладанні знаходзіліся на ўскраіне Наваградскага ваяводства, якое межавала з Менскім. На тыя землі вельмі слаба пранікалі расіяне, таму яны заставаліся пэўным прыкладам пагранічча маскоўскага панавання, што дапамагала тамтэйшай шляхце і радзівілаўскім службоўцам захоўваць даволі вялікую свабоду. Ад паловы 1655 г. у Слуцку знаходзіўся вельмі моцны гарнізон. Гэта быў рэгімэнт нямецкай пяхоты князя Багуслава. Ён складаўся з дасведчаных жаўнераў, на чале якіх стаялі пераважна замежныя афіцэры. Гэтае фармаванне вельмі ўзмацніла ранейшы гарнізон венгерскай пяхоты ротмістра Станіслава Скарбка, што знаходзіўся там ад снежня 1654 г., і невялікі атрад драгунаў[33]. Такі моцны гарнізон пад камандай оберстэрлейтэнанта Вільгельма Патэрсанаў верасні 1655 г. змог адбіць спробу захапіць яго войскамі князя Аляксея Мікітавіча Трубяцкога. Таксама быў адхілены царскі заклік здацца Трубяцкому. У закліку Аляксей Міхайлавіч гарантаваў пакінуць усе вольнасці, толькі захоўваў за сабой права ўвесці сваіх ваяводаў і жаўнераў у крэпасць з мэтай, як ён ілжыва тлумачыў, пільнавання, каб ніхто гэтых шляхецкіх правоў і свабод не парушыў[34]. Пад час маскоўскага і казацкага нападу ў крэпасці ўкрылася мноства навакольнай шляхты. Статус гэтых земляў і насельніцтва, якое на іх знаходзілася, быў даволі дзіўны. Восенню 1655 г. князь Багуслаў выразна выказаўся аб пераходзе на бок Карла X Густава. Гэтым самым ён прызнаў, што яго ўладанні пад Слуцкам знаходзяцца пад шведскім пратэктаратам. Князь адразу ж паспрабаваў пашырыць уладанні коштам недалёкіх Ляхавічаў і Нясвіжа і загадаў іх заняць, растлумачыўшы гэта жаданнем засцерагчы ix ад далейшых маскоўскіх нападаў[35]. Асаблівай энергічнасцю вызначыўся ў гэтых дзеяннях спадкаемца Патэрсана обер-стэрлейтэнант Адам Волакс, швед з паходжання. У снежні ён заняў і абрабаваў замкі ў Нясвіжы і Міры і пачаў называцца з ласкі Карла Густава, караля шведскага і польскага, камендантам земляў, якія пасля акрэслення межаў займалі вялізныя абшары, адрэзаныя ад Наваградскага, Берасцейскага і Менскага ваяводстваў. Адначасова Волакс выдаў універсал, у якім паведамляў царскім і казацкім войскам, што ў гэтых мясцовасцях ён размясціў свае гарнізоны і забараняе ім туды ўваходзіць. Ён рашуча адрынуў таксама прапановы маскоўскага барысаўскага ваяводы аб здачы Слуцка Аляксею Міхайлавічу, нягледзячы на бесперапынныя заахвочванні да гэткага кроку, якія падмацоўваліся абяцаннямі захавання ўсёй маёмасці і правоў[36].
Паводзіны Волакса моцна раздражнілі Аляксея Міхайлавіча, які лічыў сябе вялікім князем літоўскім і не збіраўся пагаджацца, каб на гэтых землях усталёўвалі ўладу шведскага караля. У той жа час цару даносілі аб чарговых лістах гэтага афіцэра да розных паветаў, якія былі напісаны ў падобным стылі. Гэта выклікала гнеўныя пратэсты самога цара, накіраваныя Карлу X Густаву[37]. Замена Волакса на маёра Яна Гроса ў лютым 1656 г. не прывяла да супакаення трывогі царскіх ваяводаў. Праўда, у Слуцку спынілі вытворчасць вытрыманых у такім ганарыстым тоне лістоў, вывелі войскі з Нясвіжа і Міра, якія занялі людзі сапегаўскага палкоўніка Самуэля Аскеркі, але слуцкія жаўнеры неаднаразова даваліся ў знакі навакольнай шляхце. Перш за ўсё гэта тычылася той шляхты, якая жыла ў княскіх маёнтках, між іншым, у Койданаўшчыне і ў Смалявічах, а таксама ў іншых. У гэтых двух першых атабарыліся вайсковыя каманды, прысланыя са слуцкага гарнізона. Аднак да названых уладанняў прад’яўлялі прэтэнзіі маскоўскія чыноўнікі, аргументуючы тым, што гэтыя землі належаць цару, бо іх жыхары склалі цару чалабітную. Яшчэ раней Волакс рашуча адпрэчваў гэтыя прэтэнзіі, сцвярджаючы, што названыя ўладанні належаць князю Багуславу, які прыняў пратэктарат Карла X Густава, і цяпер яны знаходзяцца пад шведскай абаронай. Адпаведна даходзіла да напружання адносінаў паміж слуцкімі камандамі і прысыланымі царскімі. У выніку найбольшыя страты несла няспынна рабаваная мясцовая шляхта, якая павінна была карміць і першых, і другіх. Цікава, што яна добра ведала, якім чынам паскардзіцца царскім ваяводам. Шляхта з Меншчыны паведамляла ў чэрвені 1656 г., што на яе нападаюць шведскія жаўнеры са Слуцка. З мноства слуцкіх дакументаў вядома, што ў той час шведаў у гарнізоне не было. Таксама вядома, што гэтыя жаўнеры не ажыццяўлялі аніякіх правакацыйных дзеянняў супраць маскоўскай улады, затое яны выкарыстоўваліся для спагнання павіннасцяў з многіх княскіх надзелаў, якія арандавала розная шляхта. Шляхце гэта вельмі не падабалася і яна, спрабуючы ўхіліцца ад сваіх нядоімак, скардзілася царскім ваяводам на людзей князя. Ведаючы пра службу князя на карысць Карла X Густава і пра тое, што камендант гарнізона — шведскі афіцэр, любыя дзеянні яго людзей са Слуцка шляхта паказвала як напад шведаў з гэтага горада. Такія скаргі мелі пэўны вынік, і цар загадаў менскаму ваяводу Фёдару Юр’евічу Арсеневу звярнуцца з просьбай да ваяводы ў Барысаве, каб той дапамог менскай шляхце выгнаць „шведаў» з земляў Менскага ваяводства і нават распачаць дзеянні супраць самога Слуцка[38].
Аднак здаецца, што прашведская пазіцыя князя Багуслава не мела значнага ўплыву на шляхту, якая жыла недалёка ад яго слуцкай крэпасці, і на ўзнікненне ў яе асяроддзі прыязных да шведаў настрояў. Тое, што тут не складалі масава прысягі вернасці цару, мела іншыя прычыны, галоўнай сярод іх была нязначная прысутнасць маскоўскіх войскаў на гэтых землях пасля адыходу арміі Трубяцкога. Яны з’явіліся тут толькі ў лютым 1660 г. разам з князем Іванам Хаванскім, а тады ўжо пад прымусам наваградская шляхта не мела іншага выйсця, як толькі прыняць прысягу[39]. Затое прыняцце шведскага пратэктарату Багуславам і дэманстраванне верхавенства Карла X Густава над гэтымі землямі, ажыццёўленае Волаксам, занепакоілі царскіх ваяводаў і выклікалі загады Крамля, скіраваныя на расправу са Слуцкам. У сваю чаргу, гэта спараджала абгрунтаваную трывогу случакоў і князя. Ён запэўніваў падданых у сваім клопаце пра іх і ў стараннях забяспечыць ім бяспеку, але ніколі не гаварыў пра шведскі пратэктарат у якасці іх крыніцы[40]. Але пасля адыходу з-пад Слуцка ў верасні 1655 г. Трубяцкога ніколі з маскоўскага боку не было распачата аніякіх значных крокаў з мэтай авалодання гэтай крэпасцю. Несумненна, што гэта было абумоўлена як аддаленасцю згаданых земляў ад галоўных цэнтраў маскоўскага панавання ў ВКЛ, так і слабасцю царскіх сілаў на поўдні ВКЛ, асабліва калі галоўную іх частку з вясны 1656 г. пачаў паглынаць шведскі фронт у Інфлянтах. Таму з прычыны недахопу сілаў гэта ажыццяўлялася іншым спосабам. Ранняй вясной 1656 г. выправілі Жыдовіча, памешчыка з Койданаўшчыны, каб ён паспрабаваў падкупіць упартага Волакса і перацягнуць яго на царскі бок, а пазней стараліся ўздзейнічаць на настроі беларускага, праваслаўнага, галоўным чынам бяднейшага насельніцтва горада[41]. Таксама трэба ўлічваць наступнае: ваяводы Аляксея Міхайлавіча хутка даведаліся, што шведаў у крэпасці няма і цяпер яна не ўяўляе занадта вялікай пагрозы. Акрамя таго, Волакса замяніў маёр Ян Грос, які ад князя Багуслава атрымаў недвухсэнсоўнае даручэнне не раздражняць Маскву і казакоў. Да таго ж казакі пад камандаваннем палкоўніка Івана Нячая хутка выраслі ў моцную сілу на Беларусі, якая да канца 1659 г. адвяла ад Слуцка маскоўскую пагрозу.
Першыя тыдні 1656 r. паказалі, што найбольшых поспехаў на ніве вярбоўкі шляхты на свой бок дасягнулі расіяне. Іх гнуткая палітыка ласкавасці і гарантыі захавання правоў і свабод прынесла выразныя вынікі. Да гэтага далучаліся старанні новых уладаў спыніць разбоі і рабаўніцтвы з боку царскіх жаўнераў. З такімі дзеяннямі кантраставалі паводзіны шведаў у Кароне ды на Жамойці, якія ўжо вясной 1656 г. сталі прычынай выбуху паўстання. Але не варта пераацэньваць узровень прыхільнасці шляхты да новых парадкаў. Існуе мноства крыніц, якія пацвярджаюць факты складання прысягі вернасці цару, аднак трэба памятаць, што часцей за ўсё яны маюць маскоўскае паходжанне і асабліва паказваюць поспехі людзей Аляксея Міхайлавіча. Яны таксама датычацца той шляхты, якая апынулася пад уладай расіян і знаходзілася ў змушаным становішчы. Акрамя таго, і ў гэтых крыніцах часта можна адшукаць словы царскіх ваяводаў, што і пазней мноства шляхты прысягі не стрымала. Цікава, што перачакаўшы найбольш безнадзейны перыяд ад канца 1655 да пачатку 1656 г., шляхта з імпэтам адрэагавала на ўсё больш гучныя данясенні з Кароны аб вяртанні караля і яго першых поспехах. А гэта азначала, што знікла сітуацыя, якая прымушала шляхту рабіць выбар паміж двума агрэсарамі, бо з’явілася трэцяе выйсце. Можна было заявіць аб вернасці Рэчы Паспалітай, якая адраджалася, і свайму законнаму манарху — той таксама абяцаў забыцца на нядаўняе адступніцтва. Пачалі з’яўляцца ўцекачы з-пад маскоўскага панавання, троцкі ваявода Мікалай Стэфан Пац арганізаваў ix у тры харугвы і на пачатку сакавіка вырушыў з імі да каронных земляў на дапамогу каралю. На іх шляху ў Гарадзенскай эканоміі стаў на чале сваіх дзвюх драгунскіх харугваў і ўзброеных сялян сын берасцейскага ваяводы Станіслаў Масальскі. Раней ён разам са сваімі людзьмі склаў прысягу вернасці цару перад маскоўскім ваяводам у Горадні і атрымаў ва ўпраўленне землі каралеўскай, а цяпер царскай, Гарадзенскай эканоміі. З расстаўленай пасткі не здолела вырвацца харугва Міхала Шалевіча, якую людзі Масальскага разбілі[42]. Таму царскія ваяводы павінны былі добра разумець, што цяжка разлічваць на дабравольную шчырую прыхільнасць Маскве велізарнай колькасці шляхты ВКЛ. Яе пазіцыя была вельмі няпэўная і ў выпадку змены палітычнай сітуацыі магла нават станавіцца варожай у ад нол ькавай ступені як да таго боку, якому не прысягала, так і да таго, якому дала прысягу, у чым расіяне пераканаліся ўжо ў 1658 г. Няўдачай скончыліся спробы схіліць на свой бок тых ліцвінаў, якія, застаючыся на землях ВКЛ, апынуліся па-за ўладай Масквы — на Жамойці, пад Берасцем, а таксама на землях Слуцкага княства і ў размешчанай далей на поўдзень і захад палескай частцы Берасцейскага ваяводства. Гэта быў сур’ёзны знак таго, што, маючы свабоду выбару, пераважная частка ліцвінаў не мела ахвоты апынуцца пад міласцівай царскай рукой.
У такой сітуацыі ў расіян былі дастаткова важкія прычыны да занепакоенасці, абумоўленай стаўленнем да іх насельніцтва акупаваных земляў ВКЛ, бо апошнія дні 1655 г. выразна паказалі, што можа дайсці да вайны са шведамі. Цара вельмі моцна раздражняла тое, што яны акупавалі тую частку ВКЛ, якую ён з моманту захопу Вільні і самаабвяшчэння сябе вялікім князем літоўскім пачаў лічыць сваёй. Шведы таксама не пагаджаліся прызнаць за ім тытула ўладара Белай Русі і Літвы. Адной з умоваў у дагаворах паміж шведамі і палякамі, што пераходзілі на іх бок, ці Янушам Радзівілам было вяртанне ўсходніх земляў. У ВКЛ перахоплівалі перапіску паміж шведскім каралём і казацкім гетманам Багданам Хмяльніцкім, якая сведчыла аб распаўсюджанні пратэктарату на Запарожжа. Нарэшце, у студзені і лютым 1656 г., наперакор ранейшым чаканням, шведы праявілі неахвоту да ўрэгулявання справы новых граніц у ВКЛ, чым устрывожылі расіян. Усё гэта перапаўняла Крэмль вялізнай занепакоенасцю тым, ці не збіраецца Карл X Густаў дамагацца ўсходніх земляў Рэчы Паспалітай. Пры відавочнай падтрымцы з боку польскай шляхты, вельмі падазроным стаўленні Сапегі і шляхты земляў паўднёвай часткі ВКЛ разам са Слуцкам расіяне баяліся вайны са Швецыяй, якая магла прыцягнуць супраць Масквы таксама і сілы Рэчы Паспалітай. Расіяне ўжо ведалі, што кварцяныя каронныя войскі моцна падтрымалі шведаў пад час іх наступу супраць брандэнбургскага электара. Для маскоўскіх назіральнікаў тое магло азначаць толькі прыкмету ўзмацнення небяспечнага саюзу жыхароў Кароны з Карлам X Густавам. У гэтай сітуацыі расіяне рашыліся на прэвентыўны ўдар па Швецыі, перш чым Карл X Густаў замацуецца ў Польшчы, і адначасова прынялі рашэнне, што яны павінны схіліць на свой бок шляхецкія асяродкі Рэчы Паспалітай, якія яшчэ канчаткова не вызначыліся, а таксама ўсіх тых, хто непрыхільна глядзеў на панаванне скандынаваў у Польшчы і ВКЛ[43].
Разам з гэтымі апасеннямі на пачатку 1656 г. з польскай тэрыторыі да расіян даходзілі і ўсё больш прыемныя паведамленні. Але з прычыны значнай адлегласці інфармацыя прыходзіла не так хутка, таму рэагаванне Крамля на імклівую змену падзей на землях Рэчы Паспалітай у пачатку 1656 г. было даволі запозненым. З Польшчы даходзілі ўсё больш выразныя звесткі аб пагаршэнні становішча шведаў. У краіну вярнуўся Ян Казімір, войска і шляхта вярталіся пад яго камандаванне, былі адзначаны першыя ваенныя поспехі ў баях са шведамі. Таму знікала мроя сумеснай польска-шведскай, а можа і літоўскай, атакі на маскоўскія заваяванні. З іншага ж боку, знікалі надзеі на вырванне шляхты ВКЛ, а можа і Кароны, са шведскага панавання і на яе пераход пад уладу цара. З гэтай пары шляхта атрымала магчымасць вяртацца да свайго караля, што і адбывалася ў масавым парадку. У разгледжанай сітуацыі падмацаваныя вялікімі абяцаннямі прапановы перайсці пад уладу Аляксея Міхайлавіча, скіраваныя да магнатаўі шляхты ВКЛ, страчвалі сваю прывабнасць. Вясной у гэтым пераканаўся В. М. Ліхароў, пасланнік цара да Сапегі і каронных паноў[44].
Аднак такая сітуацыя не азначала пагаршэння сувязяў паміж польска-літоўскай і маскоўскай дзяржавамі. Наадварот, сувязі мелі шанцы нават умацавацца. У красавіку расіяне перайшлі ў наступленне ў Інфлянтах і дасягнулі значных поспехаў, што сведчыла пра магчымасць з’яўлення супольнасці інтарэсаў Масквы і Рэчы Паспалітай (дагэтуль абедзве дзяржавы знаходзіліся ў стане вайны паміж сабой, а цяпер апынуліся ў стане вайны з адным і тым жа ворагам). Гэта было важным знакам хады падзей для назіральнікаў з ВКЛ, асабліва калі яны даведаліся, што польскі кароль, які рыхтаваўся да генеральнага разбіральніцтва са шведамі, выслаў да цара пасольства на чале з аршанскім старастам Пятром Галімскім з мэтай узгаднення ўмоваў міру і сумеснай барацьбы супраць шведаў[45]. У разгляданым кантэксце надзвычай цікава, як успрымала шляхта ВКЛ такі аспект новай сітуацыі. На пад ставе крыніц цяжка сцвярджаць нешта са стопрацэнтнай упэўненасцю. Здаецца, пачалі ўзнікаць пэўныя настроі, што спрыялі вяртанню на землі ВКЛ шляхты, якая ўцякла адсюль перад прыходам царскіх войскаў. Гэтае рашэнне аблягчалася яшчэ і тым, што ў нейкай ступені жыхары ВКЛ паволі асвойваліся з новым станам рэчаў і стараліся вярнуцца да ранейшага нармальнага жыцця. Па гэтых прычынах дадому вярнулася частка шляхты з сем’ямі, між іншымі — Ян Цадроўскі, якога таксама да ўцёкаў з Жамойці змусіла паўстанне супраць шведаў, што пачыналася там. З Прусіі ў ВКЛ выправілася таксама сям’я аўтара ўспамінаў Мацея Форбка Леттава. Цадроўскаму і Леттаву вярнуцца было тым прасцей, што яны накіроўваліся ў валоданні Багуслава Радзівіла, якія вырываліся з-пад царскай улады. Іншыя прасілі ў цара або ў яго ваяводаў аб магчымасці кіравання сваімі ўладаннямі, якія знаходзіліся пад маскоўскім панаваннем. Знайшліся нават такія, як ашмянскі стараста Адам Мацей Саковіч, якія цару не прысягалі, а зборшчыкаў падаткаў у свае валоданні пасылалі, каб выціснуць грошы са сваіх падданых. Так Саковіч зрабіў са сваімі барысаўскімі ўладаннямі[46]. Трэба дадаць, што ў 1655 і 1656 г. вярталіся таксама гараджане, што раней разам са сваёй рухомай маёмасцю шукалі прытулку ў Інфлянтах або Курляндыі. Сярод іх было даволі многа багатых гараджан з Полацка. Часта вярталіся без нічога, бо іх маёмасць стала ахвярай шведскага рабаўніцтва. У гэтым не было нічога дзіўнага. У чужой краіне ўцекачы не раз зазнавалі гвалт з боку мясцовых жыхароў, асабліва войска[47], што перажыў у Прусіі і Форбак Леттаў.
Разам з уздымам Рэчы Паспалітай на барацьбу са шведамі для Масквы з’явіліся чарговыя шанцы схіліць шляхту да прызнання ёю верхавенства ўлады цара над ВКЛ. Цікавым было стаўленне жамойцкай шляхты, што вяла барацьбу са шведамі. Вясной 1656 г., калі яе землі яшчэ знаходзіліся ў руках непрыяцеля, а на рэальную дапамогу з глыбіні Рэчы Паспалітай цяжка было разлічваць, яна падтрымлівала найлепшыя адносіны з Масквой, межы панавання якой пачыналіся ўжо на паўднёвым беразе ракі Святой. Некаторыя з паўстанцаў, імкнучыся ўберагчы свае сем’і ад шведскіх рэпрэсій, рашаліся нават скласці прысягу вернасці царскім ваяводам, каб толькі атрымаць дазвол на перавоз на другі бераг ракі Святой сваіх блізкіх родзічаў. У траўні так зрабіў вялікі пісар ВКЛ Ян Мікалай Станкевіч разам з іншай шляхтай. Яны накіраваліся да царскага ваяводы ў Коўне. Потым прывезлі свае сем’і, пасля чаго вярнуліся на Жамойць, каб прадоўжыць барацьбу са шведамі. Несумненна, што ў гэты перыяд блізкасць варожых да шведаў расіян была значнай апорай тады, калі дапамогі з боку войскаў ВКЛ ці Кароны наогул не існавала. Усведамленне таго, што Масква выходзіць на шлях вайны са Швецыяй і міру з Рэччу Паспалітай, пераўтварала яе ў жаданага саюзніка. Мы нічога не ведаем пра канкрэтную дапамогу маскоўскіх ваяводаў жамойцкім паўстанцам. Затое з ліста Шахаўскога да цара мы можам даведацца, што ўся жамойцкая шляхта дэкларавала сваё жаданне стаць падданымі Аляксея Міхайлавіча. Вядома, гэта несумненнае перабольшванне з боку ваяводы[48]. Праўдай было тое, што гэтая шляхта не хацела далей цярпець шведскае праўленне, але тое не азначала, што гэтым самым яна хацела апынуцца пад маскоўскім панаваннем.
Нягледзячы на гэта, такая інфармацыя моцна зацікавіла цара. Зацікаўленне было тым мацнейшым, што ў гэты час яго пасланнік, які вяртаўся праз Жамойць са Швецыі, даносіў цару пра моцныя ў ёй антышведскія настроі і прагнозы тамтэйшай шляхты, што з дапамогай тысячы царскіх жаўнераў яна выгнала б шведаў са сваёй зямлі[49]. Таму, як і ўвосень 1655 r., расіяне праз спецыяльных пасланнікаў заклікалі жамойтаў, каб тыя пераходзілі на маскоўскі бок. Калі ў 1656 г. да Аляксея Міхайлавіча дайшлі данясенні пра паўстанне на Жамойці і пра спакуслівыя кантакты тутэйшай шляхты з аленска напісаў адказ Шахаўскому. Загадаў яму як мага хутчэй выбраць некалькіх з давераных афіцэраў, паслаць іх на Жамойць, каб схіляць тамтэйшае насельніцтва да пераходу на бок цара. Пасланнікі павінны былі абяцаць шляхце захаванне ўсіх правоў, свабод і маёмасці, а таксама не шкадаваць абяцанняў гараджанам і купцам[50]. Відавочна, цару вельмі патрэбна было акупаваць гэтую ад ну з апошніх земляў Вялікага Княства Літоўскага, жыхары якой яшчэ не кляліся яму на крыжы. Здавалася, што такой мэты можна рэальна дасягнуць на хвалі сумесных ад нядаўняга часу інтарэсаў Масквы і Рэчы Паспалітай. Пад уплывам атрыманых ад Шахаўскога звестак цар зрабіў высновы аб відавочнасці пазітыўнага адказу шляхты на незвычайна выгодную маскоўскую прапанову. У такім выпадку існавала магчымасць звязаць яе з прадастаўленнем вельмі значнай ваеннай дапамогі для барацьбы супраць шведаў. Царскія спадзяванні зніклі разам з чарговымі ліпеньскімі данясеннямі Шахаўскога. Ваявода выслаў афіцэраў на Жамойць нават у суправаджэнні мясцовых праваслаўных і каталіцкіх святароў, каб толькі схіліць на свой бок жамойтаў. Аднак жа апошнія, ужо вызваліўшы сваю краіну ад шведаў, перасталі праяўляць зацікаўленасць супрацоўніцтвам з Масквой. Гараджане заявілі, што баяцца шляхты. А Самуэль Камароўскі і Войцех Эмерык Млечка, якія ўзначальвалі шляхту, адказалі наўпрост адмоўна і адзначылі, што хочуць застацца пад уладай польскага караля. Зрэшты, яны і не мелі патрэбы здавацца цару, калі, як яны падкрэслівалі, кароль з царом вельмі хутка збіраюцца заключыць мірны дагавор. Таксама афіцэры даведаліся, што ў гэтую краіну ідзе Гасеўскі, высланы па загадзе караля з падмогай, што азначала канец шанцаў перацягнуць шляхту на свой бок. Сапраўды смутным уражаннем для маскоўскіх пасланнікаў была канстатацыя факта, што ўжамойцкім войску знаходзіцца вельмі многа шляхты паходжаннем з Полацкага, Віленскага або іншых паветаў, якая некалі склала прысягу вернасці цару[51]. Гэта стала чарговым знакам таго, што ад моманту ўзнікнення магчымасці выбару паміж службай польскаму каралю і маскоўскаму цару большасць шляхты ВКЛ стане на бок свайго ранейшага манарха. Наступныя гады, якія вызначыліся ўзнаўленнем адкрытай вайны паміж Рэччу Паспалітай і Маскоўскай дзяржавай, толькі пацвердзілі гэта.
Адраджэнне Рэчы Паспалітай у 1656 г. у якасці саюзніка Масквы знішчыла шэраг праблем, звязаных з патрэбай выбару паміж шведскім каралём і маскоўскім царом. Аднак у многіх з ліку шляхты ВКЛ узнікла новая праблема, якая палягала на выбары паміж каралём Янам Казімірам і царом, што паводле дагавору ў Немежы ад 3 лістапада 1656 г. павінен быў стаць каралём. Праблема атрымала яшчэ іншае вымярэнне, калі крыху пазней пачало прыкметна развальвацца супрацоўніцтва абедзвюх дзяржаваў, якое базавалася выключна толькі на барацьбе з агульным ворагам, аднак ніводзін з бакоў не збіраўся адмаўляцца ад панавання над землямі і шляхтай Вялікага Княства Літоўскага.
Пераклад Яна Зеліньскага
[1] L. Gawlik, Projekt unii polsko-rosyjskiej w drugiej połowie XVII wieku, „Kwartalnik Historyczny», 23 (1909), s. 94-97; Z. Wójcik, Polska i Rosja wobec wspólnego niebezpieczeństwa szwedzkiego w okresie wojny północnej 1655-1660, [w:] „Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655 — 1660″, Warszawa 1957, t. II, s. 33-41; A. Stade, Geneza decyzji Karola X Gustawa o wojnie z Polską, [w:] „Studia i Materiały do Historii Wojskowości» (далей — SMHW), 19 (1973), s. 19-92.
[2] Б. Н. Флоря, Миссия В. К Лихарева в Польше и Литве (к истории внешней политики времени „Потопа») // Славянские народы: общность истории и культуры / ред. Б. В. Носов, Москва 2000, с. 85-86; H. Wisner, Rok 1655 w Litwie: pertraktacje ze Szwecją i kwestia wyznaniowa, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce», XXVI (1981), s. 87, 91-93.
[3] Тамсама, с. 95; Б. Н. Флоря, Миссия В.Н. Лихарева…, с. 87.
[4] Stefana Franciszka z Prуszcza Medekszy sekretarza Jana Kazimierza, sędziego ziemskiego kowieńskiego, księga pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654 — 1668, [w:] „Scriptores Rerum Polonicarum», t. III, wyd. W. Seredyński, Kraków 1875, s. 13-14; H. Wisner, Rok 1655 w Litwie…, s. 85-86,98.
[5] Rejestr przysięgowy szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego 1655 r., [w:] „Памятники истории Восточной Европы», т. IV, Москва — Варшава 1999, с. 24-25.
[6] Medeksza, s. 22-23; Л. В. Заборовский, Великое Княжество Литовское и Россияво время польского Потопа, Москва 1994, с. 82-87.
[7] Medeksza, s. 14-15.
[8] Л. В. Заборовский, гл. документы на с. 22-45, 57,60-61, 79-80.
[9] A. Rachuba, Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza (IX1655-II1656), „Acta Baltico-Slavica», M (1977), s. 82-83, 85-86.
[10] Л. В. Заборовский, с. 49-54; Medeksza, s. 26.
[11] Л. В. Заборовский, с. 69-74; Б. Н. Флоря, Миссия В. Н. Лихарева… с. 87.
[12] Акты, издаваемые Виленскою Археографическою Комиссиею для разбора древних актов (далей — АВАК), Вильно 1909, т. 34, nr 65 i 66, с. 73-75.
[13] Л. В. Заборовский, с. 74-75; A. Rachuba, Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza…, s. 88; таксама, Sapieha Paweł Jan, [w:] „Polski Słownik Biograficzny» (далей — PSB), t. XXXV/1, s. 140.
[14] Акты Московского государства, т. II, под ред. А. Попова, С.-Петербург 1894, nr 793, с. 482.
[15] Л. В. Заборовский, с. 58.
[16] АМГ, т. II, nr 790, s. 480; Б. Н. Флоря, От потопа до Вильна. Российская политика по отношению к Речи Посполитой в 1655-1656 г., „Kwartalnik Historyczny»,СХ (2003), s. 37-40.
[17] Medeksza, s. 22.
[18] АМГ, т. II, nr 753, s. 459; 757/II, s. 462; Б. Н. Флоря, Миссия В. Н. Лихарева…, с. 88-89.
[19] АМГ, т. II, nr 750, s. 458; nr 753, s. 459; nr 757/II, s. 462, nr 790, s. 480.
[20] Л. В. Заборовский, с. 102,104.
[21] АМГ, т. II, nr 773, s. 470.
[22] Тамсама, nr 751, s. 458.
[23] Izabela Chodkiewiczowa z Lackich do Radziwiłła (Janusza?), b.m.d.(II poі. 1655), Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (далей — AGAD), Archiwum Radziwiłłowskie (далей — AR), dz. V, nr 2060, s. 17.
[24] АМГ, т. II, nr 750, s. 458.
[25]
[26] Л. В. Заборовский, с. 110-111.
[27] АМГ, т. II, nr 801, s. 485-487.
[28] A. Przyboś, Gosiewski Wincenty Korwin, PSB, t. VIII, s. 344.
[29] Тамсама, nr 793, s. 482.
[30] NN do B. Radziwiłła, Tykocin 13 III 1656, AGAD, AR, dz. V, неўпарадкаваныяпаперы.
[31] A. Rachuba, Sapieha Kazimierz Leon, PSB, t. XXXV/1, s. 35.
[32] АМГ, т. II, nr 793, s. 482; nr 801, s. 487.
[33] У IV квартале 1654 г. налічваў 1044 порцый, ці 940 чалавек (J. Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach 1648 — 1655,SMHW, t. V, 1960, strony niepaginowane); S. Skarbek do B. Radziwiłła, Słuck 13 IV1658, AGAD, AR, dz. V, nr 14423, s. 5-6; там жа да таго ж, Słuck4XI1664, тамсама,s. 93-94; Zarys dziejów Bogusława Radziwiłła, [w:] B. Radziwiłł, Autobiografia, opr. T.Wasilewski, Warszawa 1979, s. 45,47; АМГ, t. II, nr 790, s. 480.
[34] Z diariusza miasta Słucka, AGAD, AR, dz. II, ks. 69/14, s. 55-60; Summarius Roznychmieyskich transactyy Sessy, тамсама, dz. XXIII, nr 151, s. 156; АМГ, t. II, nr 717, s.437; Л. В. Заборовский, с. 77.
[35] B. Radziwiłł do Majora JKMci(?), w Szypenbeilu 27 I 1656, AGAD, AR, dz. V, nr6865/I, s. 1.
[36] Uniwersał Adama Wollaxa z Słucka 9 XII 1655, AGAD, AR, dz. II, nr 1306; Wojewoda borysowski do A. Wollaxa, b.m.d. [Borysów, II poł. lutego 1656], AGAD, Extranea szwedzkie, szpula 70, nr 125; T. Wasilewski, Radziwiłł Bogusław, PSB, t. XXX, s. 164-165.
[37] АМГ, т. II, nr 793, s. 482.
[38] Тамсама, nr 829, s. 504-505; nr 831, s. 506; Wojewoda borysowski do A. Wollaxa, b.m.d. [Borysów, II poł. lutego 1656], AGAD, Extr. szw., szpula 70, nr 125.
[39] Maskiewicza dyjariusz moskiewskiej wojny w Wielkim Księstwie Litewskim będącej,[w:] „Pamiętniki Maskiewiczów», wyd. A. Sajkowski, Wrocław 1961, s. 286-288.
[40] B. Radziwiłł do mieszczan Słuckich, Malbork 23 VI1656, AGAD, AR, dz. XXIII, teka 132.
[41] Summarius Roznych mieyskich transactyy sessy, AGAD, AR, dz. XXIII, teka 151, s. 156.
[42] Protestacja towarzystwachorągwi kozackiej M. K. Paca na wojewodzica brzeskiego S. Massalskiego, Troki 15 VIII 1660, Księga Grodzka Trocka 1660-1661, Vilniaus Universitetas Biblioteka, fond 7-3/5957, k. 199-200.
[43] Б. Н. Флоря, Миссия В. Н. Лихарева…., с. 89-91.
[44] Тамсама, s. 94-96.
[45] АМГ, т. II, nr 810, s. 494.
[46] „Pamiętnik Jana Cedrowskiego», [w:] „Dwa pamiętniki z XVII wieku», wyd. A. Przyboś, Wrocław—Kraków 1954, s. 10; M. Vorbek Lettow, „Skarbnica pamięci», opr. E. Galosi F. Mincer, Wrocław 1968, s. 274-275; АМГ, t. II, nr 818, s. 499; nr 824, s. 502.
[47] М. Гардзееў. „Под час небеспеченства от Москвы…» // БГА. Т. 6 (1999), с. 204-205.
[48] АМГ, т. II, nr 820, s. 500.
[49] Б.Н. Флоря. Миссия В. Н. Лихарева…, с. 93.
[50] АМГ, т. II, nr 826, s. 503.
[51] Тамсама, nr 859, s. 521.