Анджэй Рахуба. Мабілізацыйны высілак ВКЛ пад час вайны 1654–1667 г.
Выбух вайны з Масквой улетку 1654 г. (хоць ён і не быў нечаканым) заспеў Вялікае Княства Літоўскае не надта добра падрыхтаваным да адпору захопнікам. Перш за усё, не была гатова стрымаць імпэтны націск ворага Смаленская крэпасць,якая,якпаказаліранейшыя войны, з’яўлялася ключавым элементам абароны краіны і якую слушна называлі брамай Вялікага Княства Літоўскага [1]. Не лепш выглядала справа з палявой арміяй, што налічвала (напэўна, пад час праведзенага 7 верасня 1653 г. генеральнага перапісу) 12 540 пайкоў i коней [2], або каля 11 200 жаўнераў, a на яе ўтрыманне патрабаваўся 1 604 983 злотых [3]. Гэтую армію складалі 3 харугвы гусараў (374 коннікі) [4], 4 адзінкі рэйтараў (1020 пайкоў) [5], 26 казацкіх харугваў (2274 коннікі) [6], 9 татарскіх харугваў (960 коннікаў) [7],11 адзінак драгунаў (2974 пайкоў) [8], 9 адзінак нямецкай пяхоты (4088 пайкоў) [9], 7 харугваў польскай (венгерскай) пяхоты (850 чалавек) [10]. Аднак, напэўна, гэта не ўсе вайсковыя адзінкі, якія былі ў той час на вайсковай службе, бо нейкая іх колькасць знаходзілася таксама ў гарнізонах дзяржаўных крэпасцяў або не была ўлічана пры перапісе [11]. А паколькі войска было прафесійнае і некалькі гадоў удзельнічала ў баях, то гэтая армія была не толькі сама па сабе значнай вайсковай сілай, але, перш за усё, добрай кадравай школай для нованабраных харугваў. Таму ў сваім пасланні першаму сойму 1654 г. кароль прапанаваў перш за ўсе захаваць без зменаў колькасць войска Вялікага Княства і прызначыць на яго ўтрыманне нявыплачаныя падаткі (рэтэнты), а таксама ўхваліць на гэтую патрэбу новыя падаткі [12]. I ўсё ж гэта была невялікая армія, у значнай ступені змучаная бойкамі з казакамі і сялянскімі атрадамі на тэрыторыі Беларусі, а таксама пастаяннымі клопатамі аб атрыманні платы i забеспячэнні харчамі. Напэўна, гэтая армія не мела поўнага асабовага складу, асабліва ў замежных адзінках, камандзіры якіх былі зацікаўлены ў фал ьсіфікацыі дадзеных. Калі ацэньваць рэальна, армія ВКЛ магла складацца тады прыблізна з 9500 — 10 000 чалавек [13] i не магла процістаяць магутнай маскоўскай навале, якая ўлетку 1654 г. распачала атаку Вялікага Княства адразу некалькімі арміямі, што разам складалі 60-80 тыс. жаўнераў.
Аднак на другім сойме 1654 г. ліцвіны пагадзіліся выставіць супраць Масквы разам 15 тыс. жаўнераў, але затое на іх утрыманне было вызначана ажно 22 падымных і абвешчана таксама паспалітае рушанне [14]. Павелічэнне арміі павінна было адбыцца праз фармаванне дадатковых баявых адзінак максімальнай колькасцю 5600 ставак салдацкай платы [15], або каля 5000 чалавек. Гэта меліся быць 3 харугвы гусараў (440 коннікаў) [16], 6 адзінак рэйтараў (920 пайкоў) [17], 9 казацкіххаругваў (1180 коннікаў) [18],4 татарскія харугвы (450 коннікаў) [19], 10 адзінак драгунаў (1560 пайкоў) [20], 1 рэгімэнт нямецкай пяхоты (600 пайкоў) [21] i 2 харугвы польскай пяхоты (300 чалавек) [22]. Але на самай справе адразу не ўдалося дасягнуць такой колькасці, бо са спісу войска, напэўна, складзенага пад час Менскай камісіі ў канцы 1654 г., вынікае, што ўся армія налічвала 15 227 салдацкіх ставак [23], або каля 13,5 тыс. жаўнераў, але гэтак званы новы набор меў толькі 2706 ставак (каля 2500 чалавек). Ён складаўся з 2 адзінак рэйтараў (684 пайкі) [24], 5 або 6 казацкіх харугваў (686-806 коннікаў) [25],
3 або 4 татарскіх харугваў (400-520 коннікаў) [26], 3 адзінакдрагунаў (616 пайкоў) [27] i адной харугвы польскай пяхоты(200 чалавек) [28]. Акрамя таго, адбылася некаторая заменахаругваў i ўмацаванне дывізіі вялікага гетмана [29], a часткафармаванняў дадатковага набору недзе згубілася, хоць увогуле гэтыя фармаванні існавалі [30]!
У канцы 1654 i на пачатку 1655 г. далучыліся ўрэшце да арміі спозненыя войскі дывізіі левага крыла. Гэта былі аж 4 харугвы гусараў (440 коннікаў) [31], хоць іх колькасць далёка не дасягала запланаванай [32]. Адна з гэтых харугваў,выслужыўшы толькі чвэрць, згарнулася [33]. Прыбылі таксама4 харугвы рэйтараў (396 пайкоў) [34], не менш чым 4 казацкіяхаругвы (510 коннікаў) [35], 4 татарскія харугвы (500-550 коннікаў) [36], 5 адзінак драгунаў (1600 пайкоў) [37], рэгімэнт нямецкай пяхоты (600 пайкоў) [38]. У некаторых харугвах была праведзена дадатковая мабілізацыя, якая павялічыла іх колькасць [39], акрамя таго да арміі далучыліся, хоць невядома, на якой падставе (можа, былі дадаткова набраныя, або, хутчэй за ўсё, адкамандзіраваныя), прыватныя войскі Сапегаў, якія да гэтай пары заставаліся на кароннай службе, або як прыватнае войска падканцлера Казіміра Лявона Сапегі. Гэта была яго казацкая харугва, татарская харугва i 3 харугвы драгунаў, а таксама гусары віцебскага ваяводы Паўла Сапегі (120), і магчыма, казакі смаленскага ваяводзіча Міхала Лявона Абуховіча (120) [40]. Тым не менш, пасля няўдалай зімовай кампаніі на пачатку 1655 r. армія ВКЛ была крайне змучаная, моцна вынішчаная, а асабовы склад асобных баявых адзінак, напэўна, быў далёкі ад вызначанага ў спісах. Аднак размах левага крыла павялічыўся ў выніку аперацыйных захадаў, хаця таксама трэба памятаць, што працэс умацавання ўзброеных сілаў працякаў адначасова з іх аслабленнем, не толькі ў выніку стратаў у баях і дэзерцірства, але таксама праз ліквідацыю часткі харугваў. Прычыны гэтага былі розныя (пераважна эканамічныя), a пашырэнне з’явы да канца не высветлена.
Армію падтрымлівалі (часам толькі тэарэтычна) атрады валанцёраў неакрэсленай колькасці [41], і, урэшце, не былі ў складзе арміі, але, праўдападобна, дзейнічалі пры галоўнай арміі харугвы татарскіх дабравольцаў з Ханства. Пра тое, што ахвотных служыць у арміях Рэчы Паспалітай было шмат, успамінаў у дзённіках Станіслаў Друшкевіч [42]. Гэты факт пацвярджае таксама прысутнасць дабравольцаў з Ханства ў арміі Радзівіла [43].
Павінна была таксама стаць пад ружжо шляхта праз паспалітае рушанне, але напэўна амаль заўсёды яна ўрэшце прымала пастанову замяніць гэты цяжкі для сябе абавязак, выставіўшы мабілізацыйныя харугвы [44]. Невядома, аднак, наколькі шмат гэтых харугваў было набрана і, такім чынам, колькі чалавек усяго было змабілізавана. Невядома таксама, ці выступілі павятовыя харугвы пад сваімі сцягамі, а калі так, то колькі, калі б не дзеля ўдзелу ў бітвах, то каб бараніць свае паветы да часу выстаўлення мабілізацыйных адзінак. У Віленскім павеце, напрыклад, былі выстаўлены аж чатыры такія харугвы, але колькасць людзей у іх невядомая. Акрамя таго, уласным коштам выставілі харугвы: казацкую — віленскі біскуп Юры Тышкевіч, a драгунскую [45] — віленскія езуіты. Жамойцкая шляхта вырашыла выставіць 200 гусараў i 300 казакоў [46], упіцкая шляхта — 150 казакоў [47]. Напэўна, некаторыя сілы выставілі таксама жамойцкі біскуп і езуіты з гэтага княства, таксама магчыма, што і іншыя касцельныя арганізацыі, і нават розныя іншыя рэлігійныя суполкі. Вядома, напрыклад, што віленскія яўрэі выставілі харугву „з добрым рыштункам», якая налічвала 130 чалавек. „Пра падобнае раней ніколі не было чуваць» — занатаваў здзіўлены Форбэк-Леттаў [48]. Пра колькасны склад гэтых атрадаў мы можам меркаваць на падставе дадзеных, прыведзеных на 1655 г. Бо тады, не лічачы Віленскага павета, Браслава і Берасця, якія трымаліся дзякуючы паспалітаму рушанню, іншыя, яшчэ не занятыя варожымі войскамі землі Вялікага Княства (усяго 12), меліся выставіць 2705 коннікаў, ці ў сярэднім па дзве харугвы колькасцю па 110 коннікаў на адну адміністрацыйную адзінку. На самай справе Ашмяны і Жамойць выставілі аж па 500 коннікаў, a Наваградак 300 [49]. Але гэтага было няшмат, улічваючы, што жамойцкі перапіс у 1621 г. выявіў 1292 грамадзян, абавязаных да службы ў войску [50], a ў Наваградскім павеце ў 1651 г. у спіс абавязаных было ўключана 400 чалавек, а самі мясцовыя магнаты (пяць Радзівілаў i адзін Сапега) дзякуючы сваім матэрыяльным магчымасцям [51] выставілі амаль 1200 коннікаў. Калі мы пагодзімся з Юзэфам Можам, што ў 1650 г. насельніцтва Вялікага Княства налічвала каля 4,5 млн чалавек [52], то мабілізацыя максімальна 20 тыс. чалавек не была занадта вялікім высілкам, бо гэтая лічба складала каля 0,5% усяго насельніцтва. Тут я звяртаюся да фінансавых магчымасцяў дзяржавы, не толькі ў глабальным сэнсе (наяўнасці грошай у казне і ў грамадзян), але і ў тэхнічным (непаваротлівасці скарбовай адміністрацыі). Напэўна, магчымасці гэтыя былі невялікія, хоць выклікае здзіўленне факт, як даволі лёгка шляхта на сойміках пагаджалася выставіць павятовыя вайсковыя атрады за вялікія грошы, але не хацела даваць грошай на ўтрыманне дзяржаўнай арміі.
Параза войска Вялікага Княства Літоўскага пры сутыкненні з маскоўскай арміяй 8 жніўня 1655 г. пад Вільняй выклікала перш за ўсё яго падзел на дзве дывізіі, з якіх адна адступіла пад Вежболаў, дзе задэкларавала сваю вернасць каралю Яну Казіміру [53], a другая, пад камандай абодвух гетманаў, адступіла на Жамойць. Там пасля падпісання дамоваў са Швецыяй у Ясьвойнах i Кейданах дайшло да падпарадкавання Вялікага Княства ўладзе Карла Х Густава. Незадаволеныя гэтым харугвы нацыянальных фармаванняў, дадаткова падбухтораныя гетманам Гасеўскім, некалькімі часткамі ўцяклі з Жамойці на поўдзень, каб канчаткова злучыцца з вежбалоўскімі канфедэратамі, часткова перайсці на службу да брандэнбургскага электара, а часткова дайсці да Берасця, дзе каля Казіміра Лявона i Паўла Яна Сапегаў збіраліся натоўпы ўцекачоў з тэрыторый, занятых маскоўскімі войскамі, прыватныя атрады Сапегаў i рэшткі сілаў рэгулярнай арміі [54]. Нейкая частка сілаў арміі ВКЛ (каралеўскі полк) яшчэ раней па загадзе Яна Казіміра далучылася да яго, каб, як і каронная армія, паддацца шведскай уладзе [55].
Працэс павольнага аднаўлення арміі Вялікага Княства пачаўся ў другой палове 1655 i першай палове 1656 г. [56]. Галоўным яго арганізатарам быў Павел Ян Сапега, ваявода віцебскі i рэгімэнтар войска ВКЛ, a пасля ваявода віленскі i вялікі гетман, які пачаў рыхтавацца ў Берасці да барацьбы са Швецыяй і Масквой [57]. Праўда, ён не стварыў новых харугваў гусараў, а толькі прыняў 3 са старога набору i павялічыў ix (разам яны склалі 600 коннікаў) [58], але да наяўных 22 казацкіх харугваў, частка з якіх змяніла ротмістраў, рэарганізавалася і ўмацавалася кадрамі, у выніку чаго ўтварылася 21 харугва колькасцю 3217 коннікаў [59], дадаў не менш чым 13 новых (1661 коннікаў) [60], прыняў 13 татарскіх харугваў (1560 коннікаў) [61], дадаючы да іх, напэўна, не менш чым 3 новыя (360? коннікаў) [62], пачаўтаксама ствараць свае ўлюбёныя фармацыі драгунаў. Пасля страты 3 харугваў (300 чалавек) пад Вярховічамі [63] ён сфармаваў 4 новыя адзінкі (720 пайкоў) [64], прыняў 2 харугвы драгунаў (220 пайкоў) [65 ]і 3 харугвы нямецкай пяхоты (380 чалавек?) [66], якія ў лютым 1656 г. уцяклі ад шведаў, а замест знішчанай пад тымі ж Вярховічамі харугвы польскай пяхоты [67] утварыў дзве новыя (240 чалавек) [68] і меў таксама ўжо прынятую ад Гасеўскага вельмі моцную харугву (200 чалавек) [69]. Такім чынам, да паловы 1656 г. вялікі гетман Сапега меў пад сваім кіраўніцтвам армію, якая налічвала больш чым 9100 коней i пайкоў, або каля 8200 чалавек. Верагодна, што войска было крыху меншае, бо харугвы не мелі поўнага складу, але, магчыма, і крыху большае, бо некаторыя атрады знаходзіліся на ўтрыманні магнатаў як іхнія прыватныя (напрыклад, Міхала Казіміра Радзівіла [70], Казіміра Лявона Сапегі, a потым Паўла Яна Сапегі [71] — у асноўным як каманды аховы замкаў), іншыя ж, як валанцёры, не ўвайшлі ў склад наёмнай арміі (галоўным чынам на Беларусі [72] i Жамойці [73]), a некаторыя баявыя адзінкі заставаліся на ўтрыманні паветаў: Лідскага [74], Вількамірскага [75], Жамойці [76] i іншых [77]. Магчыма таксама, што Павел Сапега ўтварыў яшчэ нейкія іншыя атрады, пра якія не захавалася (ці дагэтуль не знойдзена) звестак, магчыма таксама, што яго вядомыя прыпаведныя лісты не ўсе былі на той час выкананы [78]. Да пералічанага варта было б дадаць утвораныя ўжо ў траўні і чэрвені 1656 г. палявым гетманам Гасеўскім новыя атрады, далучаныя да ягонай уласнай дывізіі, да якой таксама потым былі далучаны некалькі харугваў з арміі Сапегі: гусарская i панцырная Гасеўскага, казацкая Станіслава Ліпніцкага, а таксама татарскія: Гасеўскага і Давіда і Мікалая Бараноўскіх. Вялікі падскрабі напачатку сфармаваў 2 казацкія харугвы (270 коннікаў) [79] i З баявыя адзінкі драгунаў (820 коннікаў) [80], што павялічыла рэгулярную армію Вялікага Княства Літоўскага да 10 248 коней i пайкоў, або да колькасці блізу 9000 жаўнераў. Калі ўлічыць, што гэтае новае войска было ўтворана на вельмі невялікай рэкрутацыйнай тэрыторыі, за невялікія грошы ў форме авансаў, то яно было не толькі вялікім абцяжарваннем для насельніцтва, але таксама вынікам вялізнага мабілізацыйнага высілку. Тым не менш створаныя сілы былі занадта слабымі, каб вызваліць краіну (ВКЛ) з-пад улады расійскага цара і шведскага караля.
Таму ў другой палове 1656 г. абодва гетманы Вялікага Княства правялі чарговы набор у дзве незалежныя пад уласным камандаваннем дывізіі, якія дзейнічалі зусім на іншай прасторы — так званую дывізію правага крыла (вялікага гетмана) на польска-літоўскім памежжы і дывізію левага крыла (палявога гетмана) — у Жамойці (таму гэтую дывізію часта называлі жамойцкай) і яе ваколіцах. Такім чынам, Сапега прынамсі часткова кампенсаваў сабе перадачу ў дывізіі Гасеўскага сваіх гусараў, арганізаваўшы стварэнне 100-коннай харугвы Марцыяна Агінскага [81]. Да гэтага ён дадаў 5 казацкіх харугваў (756 коннікаў) [82], 2 татарскія (320 коннікаў) [83], 1 харугву драгунаў (120 коннікаў) [84], 1 харугву польскай пяхоты (150 чалавек) [85], што склала разам 14 460 коней i пайкоў, або 13 000 чалавек. Але некалькі атрадаў перайшло ў войска Гасеўскага, a некалькі далучылася да кароннага войска [86], і ў тым ліку да дывізіі так званага правага крыла, таму ў канцы 1656 г. у наяўнасці былі: 3 харугвы гусараў (469 коннікаў), 34 казацкія харугвы (4320 коннікаў), 12 татарскіх харугваў (1540 коннікаў), 7 адзінак драгунаў (1060 коннікаў), 3 харугвы нямецкай пяхоты (380 чалавек) і 4 харугвы польскай пяхоты (590 чалавек). Разам дывізія правага крыла налічвала 8359 коней i пайкоў, або блізу 7500 жаўнераў.
Куды большую мабілізацыю асабовага складу праводзіў Вінцэнт Гасеўскі. Дзве харугвы гусараў (400 коннікаў) [87], 14 казацкіх харугваў (1840 коннікаў) [88], 5 татарскіх (620 коннікаў) [89], 6 харугваў рэйтараў (694 коннікаў) [90], 18 баявых адзінак драгунаў (2945 коннікаў) [91] утварылі дывізію левага крыла, якая налічвала толькі 6499 коней i пайкоў, або блізу 5800 чалавек. Разам гэта склала блізу 13 300 жаўнераў, не лічачы, хутчэй за ўсё, даволі значных атрадаў валанцёраў, некалькіх прыватных баявых адзінак, а таксама сілаў, прыцягнутых паветамі ў невядомай колькасці.
Як вынікае з праведзенага падліку, у арміі ВКЛ амаль не было чужаземнай пяхоты пры вельмі вялікай колькасці драгунаў — ідэальнага войска ў тагачасных войнах, якое вельмілюбіліабодва гетманы. Год 1657угэтым сэнсе прынёс толькі невялікія змены. Так, гетман Сапега ў першай палове 1657 г. выдаў прыпаведныя лісты толькі на дзве татарскія харугвы (200 коннікаў) [92], але ажно на 7 баявых адзінак драгунаў (764 коннікаў) [93].І калі адна харугва (120 коннікаў) гэтым часам згарнулася [94], a таксама пасля капітуляцыі Берасця была страчана нядаўна сфармаваная харугва нямецкай пяхоты (174 пайкоў) [95], то затое функцыянавала харугва венгерскай пяхоты ротмістра Паўла Зэрэні [96], хутчэй за ўсё як надворная гетманская і на ягоным утрыманні. Такім чынам, дывізія правага крыла часова павялічылася да 11 380 коней і пайкоў, але потым у палове 1657 г. яна налічвала 9203 коней і пайкоў, або блізу 8300 чалавек.
Значна павялічылася ў гэты час і жамойцкая дывізія палявога гетмана. Хаця з яе складу згарнуліся аж 4 казацкія харугвы (460 коннікаў) [97], a набраныя былі толькі 2 новыя (240 коннікаў) [98] і адну згорнутую татарскую харугву замянілі іншай [99], але было набрана аж 7 баявых адзінак рэйтараў (655 коннікаў) [100], 5 адзінак драгунаў (1850 коннікаў) [101], дзве харугвы нямецкай пяхоты (200 пайкоў) [102]i 2 харугвы польскай пяхоты (200 чалавек) [103], што ў выніку павялічыла колькасны склад дывізіі да 9184 коней і пайкоў, або 8300 чалавек. Такім чынам абедзве дывізіі дасягнулі колькаснага складу ажно 18 387 коней і пайкоў (блізу 16 500 чалавек). Можна лічыць, што гэта была найбольшая армія ў тагачаснай гісторыі ВКЛ, а яе колькасць усё павялічвалася.
У другой палове 1657 г. гетман Сапега набыўдзве казацкія харугвы (270 коннікаў) [104], 9 баявых адзінак драгунаў (880 коннікаў) [105], але страціў ажно 7 (546 коннікаў) [106], такім чынам ягоныя сілы выраслі толькі да 9807 коней і пайкоў (блізу 8800 чалавек).
Гасеўскі таксама ўжо не павялічваў кавалерыі, бо ўтварыў толькі адну харугву (120 коннікаў) [107], але павялічыў армію аж на 7 харугваў рэйтараў (768 коннікаў) [108], з якіх неўзабаве чвэрць згарнулася (120 коннікаў) [109]. Але замест дзвюх згорнутых харугваў драгунаў (200 коннікаў) [110] ён утварыў 3 новыя (340 коннікаў) [111], а таксама пачаў павялічваць урэшце колькасць нямецкай пяхоты, утвараючы 5 новых харугваў (500 чалавек) [112]. У выніку пад яго камандаваннем у канцы 1657 г. знаходзілася ажно 10 592 коней і пайкоў, або блізу 9600 чалавек. Разам наёмная армія Вялікага Княства Літоўскага налічвала 20 399 коней і пайкоў (блізу 18 000 жаўнераў). Падтрымлівалі яе конныя групы валанцёраў, кожная з якіх складалася з некалькіх соцень коннікаў. Такія групы дзейнічалі пераважна на далёкіх тэрыторыях Беларусі. Акрамя таго, у канцы 1657 г. рэгулярнай арміі Вялікага Княства маглі дапамагаць баявыя адзінкі канюшага ВКЛ Багуслава Радзівіла, якія часова стаялі ў Слуцкай крэпасці, пасля таго як у выніку веляўска-быдгоскага трактату князь Багуслаў вярнуўся пад уладу караля Яна Казіміра. Гэтыя атрады налічвалі каля 1000 жаўнераў (драгуны і пяхота) [113], але шанс выкарыстаць іх у полі быў невялікі, ва ўсякім разе моцна абмежаваны, хоць сам Радзівіл і быў зацікаўлены ў тым, каб перадаць кошт утрымання гарнізона дзяржаве.
Першая палова 1658 г. у дывізіі вялікага гетмана прынесла толькі чарговае ўзбуйненне корпусу драгунаў на 620 коннікаў [114], і такім чынам агульная колькасць драгунаў павялічылася да 2290 коннікаў, а ўсе сілы ўвогуле — да 10 427 коней і пайкоў (блізу 9,4 тыс. чал.).
Больш значныя змены адбыліся ў дывізіі Гасеўскага, якая страціла 3 казацкія харугвы (390 коннікаў) [115], 3 харугвы рэйтараў (368 коннікаў) [116] i 2 харугвы драгунаў (200 коннікаў) [117]. Гэтай страты не магло рэкампенсаваць утварэнне дзвюх казацкіх харугваў (320 коннікаў) [118], што прывяло да змяншэння колькасці жаўнераў левага крыла да 9954 коней і пайкоў (блізу 9000 жаўнераў). У гэты час абедзве дывізіі мелі прыблізна аднолькавую велічыню, a іх агульны колькасны склад быў на ўзроўні 20 тыс. коней і пайкоў, або 18 тыс. жаўнераў.
Другая палова 1658 г., калі аднавілася вайна з Масквой, прынесла даволі істотныя змены ў абедзвюх дывізіях. Так, гетман Сапега страціў дзве казацкія харугвы (228 коней) [119], але страта была рэкампенсавана праз стварэнне адной вялікай (200 коннікаў) [120] харугвы. У чарговы раз гетман таксама значна ўмацаваў корпус драгунаў на 4 новыя адзінкі (1054 коннікаў) [121], такім чынам яго дывізія дасягнула колькаснага складу 11 453 коней і пайкоў.
Левае крыло таксама нязначна ўмацавалася колькасна, хоць параза пад Вэркамі прынесла не толькі страту камандуючага, гетмана Гасеўскага, але і вялікай колькасці людзей. Пачала несці службу харугва гусараў новага камандуючага, Самуэля Камароўскага, абознага ВКЛ (120 коннікаў) [122], дзве харугвы рэйтараў(194?) былі ператвораныў казацкія (220) [123], а згорнутую харугву рэйтараў (63?) i харугву драгунаў (135 коннікаў) [124] замяніла ўтварэнне дзвюх такіх самых харугваў (320 коннікаў) [125] i пешага палка (600 чалавек) [126]. Такім чынам, жамойцкая дывізія зноў павялічылася да колькасці 10 822 коней і пайкоў, a ўся армія дасягнула 22 275 коней і пайкоў, або блізу 20 000 жаўнераў. Але насамрэч гэтага войска было значна менш, бо існуе шмат сведчанняў пра недахоп у харугвах арміі ВКЛ значнай часткі іх спісавага складу. Гэта было выклікана, з аднаго боку, стратамі ў баях, якія вяліся з маскоўскім войскам, шведамі i казакамі, a з другога боку — нежаданнем несці вайсковую службу без аплаты. Усё часцей адбываліся замешкі ў арміі, узнікалі канфедэрацыі не толькі па палітычных матывах, гэта даводзіла, што жаўнеры ўсё больш неахвотна пагаджаюцца на службу ў войску без аплаты. Таму згортвалася даволі шмат харугваўі цяжка было знайсці новых людзей, ахвотных да службы ў арміі.
Гэтыя з’явы сталі добра відавочнымі ў 1659 г. У першай палове гэтага года ў дывізіі правага крыла згарнуліся наступныя харугвы: 1 гусарская (100 коннікаў) [127] i 4 казацкія (470 коннікаў) [128], а ў дывізіі правага крыла — 2 казацкія (240 коннікаў) [129] i 1 драгунаў (200 коннікаў) [130], што ў выніку паменшыла армію на 1010 коннікаў (да 21 265 коней і пайкоў, 10 883 i 10 382 адпаведна).
Спробы інтэнсіфікацыі вайсковых дзеянняў супраць шведаў у Курляндыі i расійцаў у Ўсходняй Беларусі, a таксама неабходнасць здабывання замкаў прымусіла абодвух камандуючых да рашучага ўмацавання пешых сілаў. У другой палове 1659 г. гетман Сапега вымушаны быў пагадзіцца з адыходам са службы аж 5 казацкіх харугваў (640 коннікаў) [131], але на іх месца прыйшла адна казацкая харугва з жамойцкай дывізіі (200 коннікаў) [132], 6харугваўдрагунаў (640 коннікаў) [133]і 3 адзінкі нямецкай пяхоты (410 пайкоў) [134], што ў выніку зноў павялічыла яго армію да 11 493 коней і пайкоў.
Дывізія левага крыла ў гэты час страціла, як было сказана, дзеля правага крыла адну казацкую харугву (200 коннікаў) і 3 харугвы драгунаў (320 коннікаў), што толькі часткова рэкампенсавала гэта стварэннем адной харугвы драгунаў (120 коннікаў) [135], бо дзве харугвы нямецкай пяхоты (200 пайкоў) [136]былі ўтвораны ў выніку рэфармавання драгунскіх харугваў. У выніку гэтая дывізія зменшылася да 9982 коней і пайкоў. Такім чынам, наёмная армія Вялікага Княства Літоўскага ў канцы 1659 г. складалася тэарэтычна з 21475 коней і пайкоў, або блізу 19 300 чалавек. На самай жа справе яна была прыкладна на 1/3 меншай, бо многія адзінкі моцна пацярпелі ў выніку баявых дзеянняў, шмат з якіх было прайграна, а таксама ў выніку клопатаў з аплатай і харчаваннем.
Паразы ў баях з арміяй Івана Хаванскага на мяжы 1659/60 г., вынікам якіх былі вялікія страты асабовага складу харугваў, цяжкая кампанія супраць шведаўу Курляндыі і, нарэшце, вайсковая канфедэрацыя ў Драгічыне вясной 1660 г., калі шмат харугваў пагражалі згарнуцца [137], не выклікалі, аднак, значных зменаў у колькасным складзе арміі ВКЛ. Найбольшая ліквідацыя харугваў адбылася ў траўні: згарнулася казацкая харугва гетмана («блакітная», 200 коннікаў) i татарская (100 коннікаў) [138]. Тым часам яшчэ ў лютым да службы прыступілі дзве харугвы рэйтараў (першыя ў гэтай дывізіі!) (200 коннікаў) [139] і яшчэ адна харугва драгунаў (120 коннікаў) [140] i, напэўна, дзве харугвы нямецкай пяхоты (240?) [141]. У выніку гэтая група войскаў павялічылася ў лютым да 11 753 коней і пайкоў. Тэарэтычна такая (бо частка адзінак несла службу па абароне замкаў, а колькасць некаторых харугваў была далёкая ад устаўнай) армія вырушыла летам 1660 г. на вялікае наступленне супраць маскоўскіх сілаў у хаўрусе з кароннай дапамогай Стэфана Чарнецкага. Насамрэч корпус гетмана Сапегі не налічваў больш за 6000 чалавек [142].
Тым часам у жамойцкай дывізіі дайшло толькі да пераходу рэйтараў Віцінгофа на правае крыло і замены статуса трох харугваў рэйтараў на казацкія харугвы з аднолькавай колькасцю [143]. Таксама трэба памятаць, што летне-восеньская кампанія 1660 г. прынесла вельмі вялікі прырост нерэгулярных сілаў, а таксама павятовых, выстаўленых як паспалітае рушанне. Гэтыя сілы вялі баі з казакамі, не давалі спакою рэгулярным маскоўскім войскам і замкам, удзельнічалі ў іх блакадах і, нарэшце, неслі службу па ахове межаў паветаў i дапамагалі рэгулярнаму войску. Колькасць гэтых сілаў невядомая, але можна ўпэўнена казаць, што ў іхніх шэрагах было некалькі тысяч чалавек, прычым велічынёй i цяжкасцю для насельніцтва ВКЛ асабліва вялікімі былі арміі валанцёраў Аляксандра Русецкага, Караля Лісоўскага, Яна Буткевіча, Самуэля Аскеркі, Дыяніса Мурашкі. Верагодна, што 1660 год стаў мабілізацыйнай вяршыняй чалавечых рэзерваў у ВКЛ для барацьбы з ворагам, i цалкам праўдападобна, што ў гэты час на самай справе зброю ў рукі ўзялі (не толькі тэарэтычна) больш чым 20 000 чалавек.
Пасля заканчэння гэтай кампаніі былі зліквідаваны не толькі многія скліканыя толькі на перыяд 1-2 чвэрцяў самакіраваныя сілы і паспалітае рушанне, але таксама некалькі атрадаў рэгулярнай арміі. У дывізіі правага крыла былі згорнуты наступныя харугвы: адна казацкая (145 коннікаў) [144], дзве рэйтарскія (200 коннікаў) [145], адна татарская (100) [146]. Але часткова гэтая страта была запоўнена стварэннем дзвюх адзінак нямецкай пяхоты (320 пайкоў) [147]. У дывізіі левага крыла такіх з’яваў не назіралася, і яе колькасны склад не змяніўся. У выніку пад канец 1660 г. армія Вялікага Княства Літоўскага тэарэтычна налічвала 21 510 коней і пайкоў.
У 1661 г. адбыліся толькі невялікія змены колькасці жаўнераўу абедзвюх дывізіях, больш значныя — у другой палове года, што было звязана з утварэннем вялікай вайсковай канфедэрацыі. Такім чынам, у дывізію вялікага гетмана была прынятая на службу італьянская харугва (100 коннікаў) [148] i харугва нямецкай пяхоты (90 пайкоў) [149], aўлеткудзве адзінкі драгунаў (500 коннікаў) [150], але адна харугва драгунаў (120 коннікаў) [151] згарнулася, што ў выніку прывяло да павелічэння колькасці асабовага складу дывізіі да 12198 коннікаўiпайкоў. Але нічога не змянілася пасля перайменавання рэгімэнта драгунаў вялікага гетмана ў нямецкую пяхоту, камандаванне якой прыняў Вільгельм фон Клодт (480).
Трэба таксама адзначыць невялікі прырост і жамойцкай дывізіі, у якой утварылася новая харугва драгунаў (100 коннікаў) [152], а адна з харугваў рэйтараў зноў ператварылася ў казацкую [153]. Такім чынам, армія ВКЛ у канцы лета 1661 г. тэарэтычна налічвала 22 180 коней i пайкоў.
Калі войска ўтварыла канфедэрацыю, у якую, аднак, увайшлі не ўсе баявыя адзінкі, то абодва яе праціўнікі пастанавілі ўзмацніць верныя ім сілы шляхам новых набораў. Такім чынам Сапега перавёў на рэгулярную службу адну з харугваў казацкіх валанцёраў (100 коннікаў) [154], тры харугвы драгунаў (320 коннікаў) [155] i польскую пяхоту (100 чалавек) [156], што зноў павялічыла колькасць гэтай часткі арміі тэарэтычна аж да 12 718 коней i пайкоў. Гэта была тэарэтычная колькасць, якую можна лічыць вяршыняй адносна колькаснага складу на праця гуўсяготэрмінудаследаванняў. Канцлер Пац прыняў рашэнне ўключыць у дзяржаўную армію ўласных драгунаў (100 коннікаў), у выніку чаго дывізія левага крыла дасягнула колькасці 10 820 коней і пайкоў, a ўся армія Вялікага Княства ў канцы 1661 г. тэарэтычна налічвала 22 800 коней і пайкоў [157]. Гэта была рэкордная колькасць узброеных сілаў, якая ніколі — ні перад гэтым, ні пасля — не была дасягнута ў ВКЛ ажно да рэформаў вялікага сойму. Калі дапусціць, што ў гэты час у ВКЛ жыло блізу 2,5 млн. чалавек, то 20-тысячная армія складала амаль 1% жыхароў краіны, што сведчыць пра тэарэтычны рост арміі адносна стану 1654 г. на 100%. Зразумела, што войска ВКЛ набіралася не толькі на землях Вялікага Княства. І няма магчымасці прааналізаваць, якая менавіта частка была мабілізавана на тэрыторыі краіны. Верагодна, значная частка вайскоўцаў у замежных баявых адзінках і крыху менш у нацыянальных была набрана ў Курляндыі і Інфлянтах. Нашмат менш жаўнераў паходзіла з Прусіі, але тэрыторыямі набораў былі таксама каронныя землі (галоўным чынам Падляшша і Мазовія), у армію ішлі самыя розныя авантурнікі, прафесійныя вайскоўцы з усёй Еўропы, якія шукалі занятку, палонныя, дэзерціры, а таксама звольненыя са службы ў войску шведскія, маскоўскія, прускія і іншыя жаўнеры [158].
Напрыканцы 1661 г. пачаўся павольны працэс згортвання арміі Вялікага Княства, на што значна паўплывала ліквідацыя Братэрскага Саюзу ў 1663 г., спрэчкі паміж абодвума гетманамі, недахоп грошай для дадатковых наёмных атрадаў. У выніку пасля пэўных зменаў і пераўтварэнняў арміі, выкліканых канфедэрацыямі і разлікамі скарбовай камісіі ў 1662 г., восенню 1663 г. сілы, якія рыхтаваліся да паходу супраць Масквы, налічвалі 19 374 коней і пайкоў (з улікам Слуцкага гарнізона), пры гэтым кавалерыі было 8756 коннікаў, a драгунаў і пяхоты 10 618 пайкоў. Адпаведна правае крыло ўтрымлівала 10 203 (у 100 харугвах), a левае — 9171 (у 96 харугвах) коней і пайкоў. Цікавая таксама была структура гэтай арміі. У ёй было 7 гусарскіх харугваў (931), дзве пяцігорскія (299), 10 харугваўрэйтараў (818), 39 казацкіх (4872), 17 татарскіх (1833), 117 драгунаў і пяхоты (10 118) і 4 польскай (венгерскай) пяхоты (500) [159]. Баявыя адзінкі драгунаў і пяхоты складалі амаль 55% усіх сілаў.
У няўдалай кампаніі супраць Масквы зімой 1663/64 г. армія Вялікага Княства Літоўскага панесла велізарныя страты ў людзях, конях i рыштунку [160]. Былі таксама распушчаны некаторыя баявыя адзінкі, найчасцей гэта здаралася пасля гібелі камандзіраў, у тым ліку дзве казацкія харугвы [161], адна татарская [162], адна харугва драгунаў [163] i дзве харугвы польскай пяхоты [164]. Ліквідацыя амаль паловы арміі адбылася пасля смерці вялікага гетмана Сапегі (30.XII.1665), калі палявы гетман Міхал Казімір Пац загадаў згарнуць харугвы Сапегі і ягоных найбліжэйшых паплечнікаў, скарыстаўшы як прычыну заканчэнне вайны з Масквой. У 1666 i на пачатку 1667 г. былі ліквідаваны абедзве харугвы гусараў правага крыла (каралеўская і гетманская), 25 казацкіх харугваў (у тым ліку 19 з правага крыла), 8 харугваў рэйтараў, 8 татарскіх харугваў (у тым ліку 6 з правага крыла), 64 харугвы драгунаў і нямецкай пяхоты ў 19 атрадах (у тым ліку 38 харугваў у 10 баявых адзінках з правага крыла). Гэта склала разам 7354 жаўнераў. На службе засталося 7238 жаўнераў [165], пераважна з левага крыла арміі, як больш адданага Пацам. У перыяд 1666-1667 г. не было створана ў прынцыпе ніякіх новых адзінак рэгулярнага войска, хоць частка з наяўных адзінак набыла новых камандзіраў ці была падзелена. Толькі дзеля паходу ў Кароне супраць бунту Любамірскага ўчэрвені 1666 г. гетман Міхал Казімір Пац сфармаваў новую харугву рэйтараў (79 коннікаў) [166].
У цэлым 1654-1667 г. былі часам велізарнага мабілізацыйнага высілку грамадства, што дало вынік не толькі ў выглядзе шматлікай арміі. Адбылося таксама спусташэнне грамадскай казны, з якім дзяржава не здолела справіцца праз шмат наступных гадоў. Але нават такі вялізны высілак не здолеў вырашыць зыход вайны з Масквой на карысць Вялікага Княства, бо армія Вялікага Княства не магла перамагчы праціўніка ў полі, вярнуць свае крэпасці. Найбольш кволым звяном усёй сістэмы была фінансавая слабасць дзяржавы, якая не магла забяспечыць армію сродкамі ўтрымання.
Пераклад Бярнарды Івановай
[1] Яшчэ ў сваім пасланні 1654 г. кароль дамагаўся, што трэба спешна ўзмацніць замак у Смаленску і аплаціць ягоны гарнізон — S. Ochmann-Staniszewska, Z.Staniszewski, Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawodoktryna-praktyka, 1I, Wrocław 2000, s. 167.
[2] PAU/PANKr., rkps 1404,t.1, s. 156-159: Komput wojsk litewskich od Augusti 1653do 9 Februarii 1654. Назва, хутчэй за ўсё, паказвае стан арміі на 9II1654, з чым пагаджаецца таксама Bobiatyński, Od Smoleńska do Wilna. Wojna Rzeczypospolitej z Moskwą 1654-1655, Intereditions Zabrze 2004, s. 25, але мне нічога невядома пра праведзены тады перапіс. У канцы спісу пададзена, што лічба войска складае 12 653. Памылка ў падліках дапушчана на нямецкай пяхоце, якой было больш, чым паказана (замест 4088 дадзена 4201), або той, хто складаў спіс,памыліўся ў падліках.
[3] Российская национальная библиотека в Санкт-Петербурге, (далей: РНБСПб.), Pol. F IV 133, k. 555-56v; Бібліятэка PAU/PAN у Кракаве (далей: PAU/PANKr.), rkps 1404/I, s. 154.
[4] Януша Радзівіла, ваяводы віленскага і вялікага гетмана (169), Рыгора Мірскага,вялікага стражніка ВКЛ (83), Аляксандра Гілярыя Палубінскага, пісара палявогаВКЛ(122).
[5] Януша Радзівіла (660), Юрыя Тэадора Тызенгаўза (120), Тэафіля Шварцгофа(120) і Эрнэста Яна Корфа (120).
[6] Януша Радзівіла (150), Юрыя Караля Глябовіча (120), Багуслава Радзівіла, канюшага ВКЛ (120), Крыштафа Патоцкага, стольніка ВКЛ (100), Аляксандра Гілярыя Палубінскага (120), Яна Сасноўскага, кашталяна полацкага (100),Зыгмунта Адама Слушкі, надворнага харужага ВКЛ (100), Уладзіслава Юрыя Халецкага, старасты мазырскага (120), Юрыя Нямірыча, падкаморыя кіеўскага(100), Яна Быхаўца, стольніка троцкага (120), Лявона Яна Пагірскага (80), Пятра Уладзіслава Каменскага (120), Уладзіслава Нямірыча, старасты аўруцкага(64), Хрызастома Юндзіла (86), Нікадзіма Скіндэра (50), Самуэля Высоцкага(100), Яна Раманоўскага (100), Сымона Яна Паўшы (100), Станіслава Казіміра Бабраўніцкага (69), Стэфана Клімчыцкага (100), Яна Мяжынскага, маршалка вількамірскага (100), Рэміяна Юрыя Слушкі, ваяводзіча вендзенскага (26),Канстанціна Лявона Абадынскага (59), Юрыя Казіміра Дубровы (100), Лукаша Рассудоўскага (120), Мухавецкага (20).
[7] Іслама Смольскага (150), Яхіі Мурзы Ахмецеевіча (100), Мікалая Малахоўскага(100), Мікалая Бараноўскага (100), Мустафы Улана Карыцкага (100), Рамана Сянкевіча (100), Абулевіча (60), Асана Лявушэвіча (120), Мустафы Бараноўскага(130).
[8] Януша Радзівіла (200), Багуслава Радзівіла (700), Крыштафа Патоцкага (200),Аляксандра Гілярыя Палубінскага (120), Мацея Францкевіча Радзімінскага,палявога пісара ВКЛ (150), Эрнэста Яна Корфа (750), Эрдмана фон Гантцкоў,харужага дэрпцкага (400), Крыштафа Есьмана Сынкоўскага (120), Эрнэста фонОстэн-Закена (100), Эрнэста фон Нольдэ (100), Эзая Ячменскага (Герштэнцвейга) (134).
[9] Януша Радзівіла (1050), Вінцэнта Гасеўскага (598), Юрыя Нямірыча (1000), Вільгельма Корфа, старасты арленскага (694), Самуэля Абрамовіча, старастыстарадубскага (176), Яна Оттэнгаўза (200), Гуга Мантгомеры (100), Тобія Попеля (150), Тэафіла Болдта (120).
[10] Януша Радзівіла (капітан Самуэль Янушкевіч) (200), таго ж (капітан ЯнДмахоўскі) (100), Юрыя Караля Глябовіча (100), Багуслава Радзівіла (100), Марціна Блэндоўскага (100), Вацлава Шалеўскага (150), Войцеха Слаўкоўскага(100).
[11] Напрыклад, няма ў спісе харугвы драгунаў Рыгора Крыштафа Мажэйкі (100), якая гарнізонам стаяла ў Віцебску (Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией для разбора и издания древних актов [далей: АВАК], t. V, Вільня 1871, s. 174), або татарскай Аляксандра Пултара Юзафавіча, якая несла службу ад 1651 г.
[12] Ochmann-Staniszewska, Staniszewski, Sejm Rzeczypospolitej…, t.I, s. 167.
[13] Bobiatyński (цыт. пр., s. 25) таксама лічыць, што літоўскія сілы былі меншыя,чым паказаныя ў спісе. У ліпені 1654 г. у абозе пад Оршай гетман меў 11211 коней і пайкоў (блізу 10 тыс. чал.) (PAU/PANKr., rkps 1404,11, s. 134-137). Іншы спіс, напэўна, складзены летам 1654 г., дае 11 750 коней і пайкоў (J. Wimmer,Wojsko i finanse Rzeczypospolitej w czasie wojny ze Szwecją 1655-1660, w: Wojnapolsko—szwedzka 1655-1660, pod red. J. Wimmer, Warszawa 1973, s. 52, przypis 55). Гэтыя спісы ў некаторых элементах значна адрозніваюцца: гусараў 374 i 330, рэйтараў у абодвух 1020, казакоў 2424 i 3120 (але разам з татарамі), татараў 960, драгунаў 2724 i 2260, нямецкай пяхоты 2909 i 4220, польскай і венгерскай пяхоты ў абодвух па 800.
[14] Ochmann-Staniszewska, Staniszewski, Sejm Rzeczypospolitej…, t. I, s. 224; Volumina legum (далей: VL), t. IV, Petersburg 1859, f. 468, 472.
[15] Пасля падліку прыведзеных у крыніцы дадзеных выяўляецца, аднак, штобыло толькі 5500 ставак (5450 у полі і 50 у Люцыне). Магчыма, памыліўся перапісчык пры вылучэнні пяхоты польскай ці татарскай (PAU/PANKr., rkps1404,t.1, s. 154-156).
[16] Вінцэнта Гасеўскага, новага палявога гетмана (200), Юрыя Караля Глябовіча(120), Міхала Казіміра Радзівіла, крайчага ВКЛ (120).
[17] Багуслава Радзівіла (200), Абрама Кройтца (240), Тэадора Бутлера (120),Крыштафа Гротуза (120), Вальтэра Корфа, старасты зыгвольскага (120), ЮрыяКлопмана (120).
[18] Гасеўскага (200), Міхала Казіміра Радзівіла (150), Самуэля Камароўскага, абознага ВКЛ (120), Крыштафа Сцяткевіча (100), Крыштафа Шумскага (100), Канстанціна Паца (120), Казіміра Корсака, харужага полацкага (120), Юрыя Уладзіслава Юдыцкага, маршалка рэчыцкага (120), Яна Храпавіцкага, харужага смаленскага (100); акрамя таго дадаць харугву Глябовіча на 50 коннікаў.
[19] Міхала Антонавіча Петрашэўскага, войскага мельніцкага (150 коннікаў гэтак званых дзікіх татараў, што прыбылі з Крымскага Ханства), Адама Бараноўскага(100), Асана Сахінчэвіча Гумацэвіча (100) i гетмана Гасеўскага (ротмістр Давід Рэйжэўскі) (100). Аднак, напэўна, было ўтворана 5 татарскіх харугваў, але пісар памылкова злучыў дзве ў адну, упісаўшы загадкавага ротмістра Дышлечновіча-Рэйсоўскага. Рэйсоўскі — гэта згаданы Рэйжэўскі, a Дышлечновіч — гэта нейкі загадкавы ротмістр, які выступае пад прозвішчамі Дышлямовіч, Дыніславовічі Дыплямовіч. Хутчэй за ўсё гэта Таўш Асановіч, які атрымаў прыпаведны ліст на 130 татараў 8 VII 1654 (Metryka Litewska. Księga wpisów nr 131, oprac. A.Rachuba, Warszawa 2001 (далей: MLKW131), nr 357.
[20] Гетмана Гасеўскага (200), Глябовіча (100), Багуслава Радзівіла (300),Палубінскага (80), Самуэля Камароўскага (200), Ільяша Лонцкага (120), Янафон Мантэўфэль-Сэы (120), Закена (120), Тамаша Дрэвінскага (120) і МацеяГасеўскага (200).
[21] Мікалая Ўладзіслава Юдыцкага, генерала артылерыі ВКЛ.
[22] Гетмана Гасеўскага (200) і Багуслава Слушкі (100).
[23] БібліятэкаЧартарыскіху Кракаве (далей: Czart.), rkps 121, nr 151: Komput wojskaz popisów na komissyi produkowanych zebrany (памылкова датаваны 1629 г.!)
[24] Людвіка Вэйхера, ваяводы мальбарскага (460) і Вінцэнта Гасеўскага (напэўна Кройтца i Гробэна) (224).
[25] Вінцэнта Гасеўскага (209), Крыштафа Сцяткевіча (100), Марцыяна Аляксандра Агінскага, харужага троцкага (157), Крыштафа Шумскага (100), Самуэля Камароўскага, абознага ВКЛ (120). Мне абсалютна невядома, ці харугва нейкага Тарноўскага (120) была казацкая ці татарская (у спісе гэтыя віды конніцы не раздзелены), пры тым, што гэты ротмістр зусім невядомы.
[26] Антановіча (150), Дыніславовіча [s=Асановіч?] (100), Чымбая (у спісе памылкова Яхіі, які быў толькі паручнікам у бацькі) Улана Малушыцкага (150) і верагодна вышэй названага Тарноўскага.
[27] Багуслава Радзівіла (232), Самуэля Камароўскага (204) і гетмана Гасеўскага(180).
[28] Гетмана Гасеўскага.
[29] Такім чынам прыбылі казацкія харугвы Самуэля Караткевіча (92) і Рыгора Казіміра Падбярэзкага (150), татарская Аляксандра Пултара Юзафовіча (94), a адышлі казацкія Рэмігіяна Слушкі, Мяжынскага і Дубровы.
[30] Рэйтарыя Багуслава Радзівіла (200), папісаная 1 X 1654 пад Смілавічамі(Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (далей: AGAD), Archiwum Radziwiłłów (dalej: AR) dz. VII, pudło 21, nr 228), драгонія Палубінскага (80), высланая восенню 1654 г. пад Гомель, таксама як нямецкая пяхота Мікалая Дамініка Гедройця (120) і польская пяхота Багуслава Слушкі, надворнага падскарбія ВКЛ (200) і Юрыя? Куноўскага (100) (Archiwum Państwowe wKrakowie, Zbiór Rusieckich nr 70, s. 129), ці татарская Левушэвіча (гл. вышэй).
[31] Фармальна ад 9 XI1654 г. у дзяржаўную армію былі ўлучаны харугвы: гетмана Гасеўскага (200), Міхала Казіміра Радзівіла (120), а ад 9II1655 Глябовіча (120) і каралеўская (паручнік А.Г. Палубінскі — гл.: M. Нагельскі, Chorągwie husarskie Aleksandra Hilarego Połubińskiego i króla Jana Kazimierza w latach 1648-1666,„Acta Baltico Slavica», T. XV, 1983)
[32] Гл.: Спіс папісанай 21 XI1654 харугвы Радзівіла (AGAD, AR, dz. VII, pudło 21, nr227).
[33] Міхала Радзівіла (Lietuvos valstybes istorijos archyvas w Wilnie [далей: LVIA], SA4106, k. 217).
[34] Дзве гетмана Гасеўскага (ад 9 XI 1654 Юрыя Клопмана (120), а ад 9 II 1655 Крыштафа Гротуза) і дзве Багуслава Радзівіла ад 9 XI1654 (158) (LVIA, SA 4106,k. 269-270).
[35] Напэўна, прыступілі да службы 9 XI 1654 г.: Міхала Караля Радзівіла, падчашыя ВКЛ (150) і Юрыя Уладзіслава Юдыцкага, маршалка рэчыцкага (120), а напэўна, ад 9II165 5 г. Казіміра Корсака, харужага полацкага (120) і КанстанцінаУладзіслава Паца (120). Можа, таксама ў дзяржаўную армію была ўключана ад 9II1655 г. харугва Вацлава Канстанціна Паклонскага, пасля таго як ён пакінуў маскоўскую службу.
[36] Ад 9 XI 1654 г.: гетмана Гасеўскага (ротмістр Рэйжэўскі) (150-200), Адама Бараноўскага (100), Асана Сахінцавіча Гумацэвіча (100); ад 9 V 1655 г. Ахмета Улана Карыцкага (150).
[37] Ад 9 XI1654 г.: Мацея Гасеўскага (1000), Палубінскага (100) і Міхала Казіміра Радзівіла (100), Багуслава Радзівіла (300), ад 9 V1655 г. Глябовіча (100).
[38] Мікалая Ўладзіслава Юдыцкага, напэўна, толькі ад пачатку 1655 г., але яго накіравалі ў Слуцк як гарнізон.
[39] Напрыклад, Глябовіча і Быхаўца.
[40] Czart., rkps 2749, nr 112; rkps 148, nr 191,192.
[41] Рыгор Грушэцкі атрымаў прыпаведны ліст на 600 чалавек для абароны Смаленска летам 1654 г. (Biblioteka Zakładu im. Ossolińskich we Wrocławiu [далей:Oss.], rkps 16321/III, s. 43); Міхал Катарскі атрымаў прыпаведны ліст 28 XII1654 (АВАК, t. XXXIV, Wilna 1909, s. 33); Караль Лісоўскі i Станіслаў Лазоўскі, „якія з некалькімі сотнямі дабравольцаў з боку Дзвіны Полацка Ашмянскі павет і Полацкага ваяводства рэліквіі баранілі» (Czart., rkps 147, nr 139; АВАК, t. XXXIV, s. 75; A.K. Мальцев, „Шиши» на Смоленщине и в Белоруссии в середине XVII в. // Новое о прошлом нашей страны. Памяти академика M.H. Тихомирова, Москва 1967, с. 278; Bobiatyński, цыт. пр., s. 186-193); Якім Патапаў атрымаў прыпаведны ліст ужо вясной 1654 г. (Мальцаў, цыт. пр., с. 279); Ян Падбіпента служыў ад восені 1654 г., можа, гэтая харугва была выстаўлена Полацкім ваяводствам (AGAD, Archiwum Tyzenhauzów (далей: Tyz.), C-22, s. 18); ксёндз Ігнацы Елец атрымаў прыпаведны ліст на 100 казакоў яшчэ 6 VI1651 г. (Ягелонская бібліятэка ў Кракаве, rkps 7513, k. 15v), але ніколі не ўваходзіў у рэгулярную армію, дзейнічаў як валанцёр яшчэ летам 1655 г. (Vilniaus universiteto bibliotekos rankraščių skyrius [далей: VUB], F. 4/A 68-69, nr 4960); Ян Баляслаў Багатыр Касажэўскі, скарбнік полацкі, ваяваў ужо ўвосень 1653 г. (AGAD, AR dz. V, nr 17992: list z 18IX1653); Ян Мянжынскі (Мяжэнскі?) атрымаў прыпаведны ліст 17 VIII 1654 г. (АВАК, t. XXXIV, s. 16); Мікалай Траян Пашкоўскі атрымаў прыпаведны ліст 2 I X 1654 г. і выставіў дзве харугвы (VUB, F. 7-ŻP 15 vel 15a/14468, nr 170; Российский государственный архив древних актов, Москва [далей: РГАДА], F. 389, nr 130, k. 407-v); Феліцыян Радакоўскі — у траўні 1655 г. спусташаў Пінскі павет, не меў прыпаведнага ліста (АВАК, t. XXXIV, s. 38); харугвы Мацея Міхала Станішэўскага i Шаўкялы ўзялі ўдзел у абароне Віцебска 1654 (АВАК, t. V, s. 174).
[42] «У годзе 1654 моц вельмі добрых людзей чужаземных да мяне прыбівалася, з Крыму татары і чаркесы прыязджалі дзеля набору ў войска, так што заўсёды было больш, чым у прыпаведным лісце» S. Z. Druszkiewicz, Pamiętniki 1648-1697, oprac. M. Wagner, Siedlce 2004, с. 91.
[43] Януш Радзівіл выслаў 7 XI 1654 г. пад Мядзел, у адказ на звесткі пра марш маскоўскай аховы з Полацка, ротмістраў Ахмат-бея, Сялецкага і Улана на чале 7 татарскіх харугваў. Верагодна, два першыя — гэта камандзіры татарскіх валанцёраў (хоць Сялецкі можа таксама быць каронным ротмістрам), пры гэтым імя першага паказвае на паходжанне з Ханства (Czart., rkps 147, nr 139).
[44] Гл. M. Vorbek-Lettow, Skarbnica pamięci. Pamiętnik lekarza króla Władysława IV, oprac. E. Galos, F. Mincer, pod red. W. Czaplińskiego, Wrocław 1968, s. 184-195; AGAD, Tyz. B-35/125, k. 158: uchwała szlachty wiłkomierskiej; Biblioteka im. Zielińskich w Płocku, rkps 113: uchwała szlachty pińskiej; РГАДА, F. 1603, inwentarz 4, nr 3436, k. 114. На паспалітае рушанне прыбыла лідская шляхта — Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Мінску (далей НГАБ), F. 1730,nr 1, k. 428.
[45] Vorbek-Lettow, цыт. пр., s. 196-197.
[46] РГАДА, F. 1603, inwentarz 4, nr 3189, k. 25-26.
[47] AGAD, AR dz. XXIII, 1124.
[48] Vorbek-Lettow, цыт. пр., s. 184.
[49] Czart. 148, nr 191.
[50] AGAD, AR dz. VII, nr 85.
[51] AGAD,ARdz.VI,nrII-50.
[52] J. Morzy, Kryzys demograficzny na Litwie i Białorusi w II połowie XVII wieku, Poznań 1965, s. 136.
[53] A. Rachuba, Konfederacja wojska litewskiego w Wierzbołowie w 1655 r., „Miscellanea Historico-Archivistica», t. IV, 1994, s. 13-31.
[54] H.Wisner, Janusz Radziwiłł 1612-1655, Warszawa 2000, s. 191-213; таксама, Rok 1655 na Litwie: pertraktacje ze Szwecją i kwestia wyznaniowa, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce», XXVI, 1981 s. 83-102; Rachuba, Konfederacja wojska…, s. 21-29; таксама, Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierz (IX1655 — II1656). Przyczynek dopostawy magnaterii w okresie „potopu», „Acta Baltico-Slavica», XI, 1977, s. 81-107.
[55] J. Jasnowski, Aleksander Hilary Połubiński (działalność wojskowa w l. 1650-1665), „Przegląd Wojskowo-Historyczny», t.10,1938.
[56] Гэты тэкст заснаваны на фінансавых разліках арміі ВКЛ, якія праводзіліся ў1662, 1666 i 1671 г., захаваных у: LVIA, SA 3410, k. 309n; SA 4106, k. 1-296; PAU/PANKr., rkps 360, k. 566-57. Усе іншыя дадзеныя суправаджаюцца каментарамі аўтара.
[57] Rachuba, Paweł Jan Sapieha…; таксама, Sapieha Paweł Jan, Polski słownik biograficzny (далей: PSB), t. XXXV, 1993, s. 138-148.
[58] Каралеўская (паручнік A.Г. Палубінскі, пісар палявы ВКЛ) — 200 коней, памерлага Януша Радзівіла, якую пераняў сам Павел Ян Сапега, ваявода віцебскі, а потым віленскі i вялікі гетман (200), i Вінцэнта Гасеўскага, падскарбія і гетмана палявога (200). Няясная справа з харугвай Яна Каленцкага (105), бо ў двух паведамленнях ідзе гаворка пра тое, што яна прыступіла да службы: у адным 9 II1656 г. (LVIA: SA 3410, s. 309n; SA 4106, k. 101), а ўіншым 9II1657 г. пасля перапісу 18 I1657 г. (PAU/PANKr., rkps 360, k. 566-571). Год 1657 больш праўдападобны, але, напэўна, гэтая харугва была ўтворана нашмат раней, можа, спачатку яна была на ўтрыманні жамойцкай шляхты або дзейнічала як валанцёрская, бо ў лісце да ротмістра ад 7 VI1656 г. напісана: „маючы харугвы свае гусарскія i казацкія на ўласны кошт нанятыя ў розных экспедыцыях вайсковых» (РГАДА, F. 389 (Літоўская метрыка), № 132, с. 105-106).
[59] Паўла Яна Сапегі (па Янушу Радзівілу ад 9 II 1656 г.) (200), Самуэля Кміціца(200), Юрыя Караля Глябовіча, старасты жамойцкага (ад 9 II 1656 г. з дзвюх харугваў Крыштафа Патоцкага, стольніка ВКЛ) (150), Аляксандра Гілярыя Палубінскага, пісара палявога ВКЛ (120), Яна Сасноўскага, кашталяна полацкага (130), Станіслава Яна Ліпніцкага (200), Уладзіслава Юрыя Халецкага, старасты мазырскага, потым абознага ВКЛ (144), Жыгімонта Адама Слушкі, харужага надворнага ВКЛ (пасля Рыгора Падбярэзскага ад 9 XI1655 г.) (200),Жыгімонта Адама Слушкі (ад 9 XI1655 г. пасля Яна Быхаўца, стольніка троцкага) (175), Пятра Уладзіслава Каменскага, стольніка троцкага (120), Самуэля Караткевіча (100), Міхала Казіміра Радзівіла, крайчага ВКЛ (150), ЮрыяУладзіслава Юдыцкага, маршалка рэчыцкага (131), Крыштафа Сцяткевіча(157), Вінцэнта Гасеўскага (200, панцырная), Сымона Яна Паўшы (ад 9 XI 1655 г.Яна Барталамея Казаноўскага, старасты лукаўскага, ад 9 II1656 г. Рамана Антона Ельскага) (100), Самуэля Высоцкага (ад 9II1656 г. Караля Станіслава Лужэцкага) (120), Стэфана Клімчыцкага (100), Лукаша Руссадоўскага (120), Багуслава Юрыя Слушкі, надворнага падскарбія ВКЛ (150), Вацлава Канстанціна Паклонскага (100).
[60] Ад 9 XI1655 г.: Яна Казіміра Хадкевіча, кашталяна віленскага (128), Самуэля Астафія Лукомскага (100), Крыштафа Францішка Сапегі (200), Паўла Яна Сапегі (паручнік Барыкоўскі) (200), Аўсінскага (100); ад 9 II 1656 г.: Піліпа Казіміра Абуховіча, ваяводы смаленскага (123), Рыгора Багуслава Мёнчынскага (100), Мікалая Самуэля Шэмета (120), Самуэля Высоцкага (80), Яна Юрыя Завішы,старасты браслаўскага (120); ад 9 V1656 г.: Юрыя Караля Глябовіча (паручнік Юры Вяжэвіч) (120), Марцыяна Аляксандра Агінскага, харужыя троцкага(150), Мацея Гурцы Дзятловіча (120). На самай справе казацкіх харугваў былоў арміі Сапегі больш, але адсутнасць ведамасцяў фінансавых разлікаў не дазваляе дакладна сцвярджаць, што гэта былі баявыя адзінкі рэгулярнай арміі ці, можа, валанцёрскія атрады. Напрыклад, мне дакладна вядома, што ў палку смаленскага ваяводы Піліпа Абуховіча ў сакавіку 1656 г. знаходзілася харугва Нетавіцкага і дзве па нейкім Солтане (Oss., rkps 13621, s. 63). Што з імі сталася? Пад камандаванне Сапегі пад Конскай Воляй (травень 1656 г.?) перайшла валошская харугва Тубольца (VUB, F. 4/A-1179, nr 13168), пра якую потым не было ніякіх звестак.
[61] Яхіі Мурзы Ахмецевіча (100 коннікаў), Асана Левушэвіча (120), Вінцэнта Гасеўскага (ротмістр Давід Рэйжэўскі) (200), Мікалая Бараноўскага (100), Адама Тугана Бараноўскага (ад 13 III 1656 г. Давіда Тугана Бараноўскага) (120), Чымбая Улана Малюшыцкага (150), Аляксандра Пултара Юзафовіча (100), Рамана Сянкевіча (100), Мустафы Бараноўскага (100), Ахмета Улана Карыцкага(150), Мікалая Малахоўскага (ад 20 V1656 г. Муршта Малахоўскага) (100), Мустафы Улана (100), Ахмета Ассановіча (120).
[62] У сакавіку 1656 г. у палку ваяводы смаленскага Піліпа Казіміра Абуховіча знаходзіліся 3 татарскія харугвы пад камандай ротмістраў Міхала Кумановіча, Шварца Бараноўскага і Суліманавіча (Oss., rkps 13621, s. 63). Пасля пра дзве апошнія нічога не чуваць.
[63] Дзве харугвы Крыштафа Патоцкага і адна Яна Раманоўскага.
[64] Ад 1IX1655 г.: Паўла Яна Сапегі (400); ад 9 XI1655 г.: Мікалая Дамініка Гедройця (120); ад 9II1656 г.: Юрыя Караля Глябовіча (100); ад 9 V1656 г.: Марцыяна Аляксандра Агінскага (100).
[65] Абедзве Аляксандра Гілярыя Палубінскага.
[66] Госса (100), Готтэрада (100?), Войцеха Касакоўскага (180).
[67] Міхала Казіміра Радзівіла (120) (AGAD, AR dz. VII, t. 57, pudło 9; Czart., rkps 2736,s. 117).
[68] Стэфана Каманякі (120) і Златоўскага (120).
[69] Прыняў яе на сваё імя, даручаючы ротмістру Юстыняну Прушаноўскаму (LVIA,SA4106, k.295v-296v).
[70] Пяхота нямецкая (AGAD, AR, dz. VII, pudło 21, nr 226), пяхота польская Карыцкага (тамсама, pudło 9, nr 63).
[71] Казацкая харугва К.Л. Сапегі (паручнік Здановіч), нямецкая пяхота Гелера(100), польская пяхота Даніэля Хлявінскага (100?), моцны гарнізон крэпасці ў Старым Быхаве ў складзе дзвюх-трох харугваў драгунаў (Вільгельма фон Клодта, Яна Кругера і Габрыэля Шумана) і чатырох? пешых харугваў (Акты,относящиеся к истории Южной и Западной России, собранные и изданные Археографической Комиссией, t. XIV, С.-Петербург 1891, s. 729-730; MLKW 131, nr361; VUB, F. 4/A-1179, nr 13168; AGAD, AR dz. V, nr 13848 (list z 11 X 1655); гл. таксама K. Бабятыньскі, Стары і Новы Быхаўу час вайны Рэчы Паспалітай з Масквой (1654-1655), Беларускі Гістарычны Агляд, т. 10,2003, сш. 1-2 (18-19),с. 89-120).
[72] Тут дзейнічалі сілы Самуэля Аскеркі, суддзі земскага мазырскага, які на іх чале здабыў замкі ў Міры і Нясвіжы (гл. T. Wasilewski, Oskierka Samuel, PSB, t. XXIV,1979, s. 363).
[73] Вясной 1656 г. у Жамойці выбухнула антышведскае паўстанне, якое абапіралася галоўным чынам на атрады мясцовых актывістаў, выстаўленыя шляхтай, паспалітае рушанне (гл. A. Šapoka, 1655 metu Kedainiu sutartis, arbašvedai Lietuvoje 1655-1656 metais, Vilnius 1990, s. 152-177; A. Tyla, Kėdainių unijosopozicija (1655-1656 m.), „Lietuvos TSR Mokslų Akademijos darbai», A Serija, 1979, t.2 s. 67-84; тамсама, Sukilimas Lietuvoje prieš švedų okupacją 1656 m., „Lietuvos TSR Mokslų akademijos darbai», A seria, 1976, t. 4 (57), s. 61-72; A. Codello, Wydarzenia wojenne na Żmudzi i w Kurlandii 1656-1660, „Przegląd Historyczny», t. 57,1966, s.49-50; S. Augusiewicz, Działania militarne w Prusach Książкcych w latach 1656-1657, Olsztyn 1999, s. 44.
[74] AGAD, AR dz. XXIII, t. 40, plik 5, s. 167; НГАБ, F. 1767, nr 7, k. 411v;
[75] AGAD, Tyz. B-35/125, k. 167.
[76] AGAD, AR X 354, nr 242, s. 154.
[77] Вядома, напрыклад, што па распараджэнні ваяводы троцкага Мікалая Стэфана Паца былі створаныя 16 III 1656 г. з уцекачоў з Беларусі харугвы Яна [?] Гадачэўскага, Міхала Шалевіча, a сам ваявода таксама сабраў казацкую харугву (VUB, F. 7-3/5957, k. 199-v); нейкую харугву яшчэ восенню 1655 г. меў ваявода Наваградскі Пётр Казімір Вяжэвіч (LVIA, F. 1292, inw. 1, nr 24).
[78] Мне вядомы, напрыклад, прыпаведны ліст, выстаўлены 10 НІ 1656 г. Аляксандру Туру Баранкоўскаму на 150 чалавек чужаземнай пяхоты (LVIA, F. 391, inw.1, nr 1051, k. 11), але пра гэтую харугву нічога невядома, затое вядома, што той Тур ад 22 VIII 1657 г. быў капітанам пешай харугвы (94 чалавек) у рэгімэнце Міхала Казіміра Радзівіла (AGAD, AR dz. VII, nr 225, s. 53-75). Можа, таксама нейкія наборы рабіў для Сапегі маёр Аляксандр Гільхен, бо 28 III 1656 г. начале 100 рэйтараў i драгунаў напаў на Кеўліцу (Троцкае ваяводства) (VUB, F.7-5/5959,1I, k. 1617).
[79] Казіміра Даўмонта Сесіцкага (150) ад 9 V 1656 г., Канстанціна Адахоўскага(120) ад 1VI1656 г. (LVIA, SA 4106, k. 114v-116v, 278-v).
[80] Ад 9 V 1656 г.: Крыштафа Есьмана Сынкоўскага (600), Бальтазара фон Разэнштэйна (120), Яна Баптыста Фрэдзіяні (100) (LVIA, SA 4106, k. 157v-159,161-164v, 182v-183v).
[81] Ад 9 XI1656 г. (LVIA, SA 4106, k. 217v-218).
[82] Ад 9 VIII 1656 г.: Паўла Яна Сапегі, паручнік Юры Ўладзіслаў Касіла (150), Мікалая Нерашынскага, суддзі земскага рэчыцкага (108), Станіслава Казіміра Бабраўніцкага, суддзі земскага берасцейскага (148), Яна Захарыя Невяроўскага(150); ад 9 XI1656 г.: Аляксандра Юдыцкага, старасты ў Ясьвойнах (200) (LVIA,SA 4106, k. 9v-10v, 49v-50, 31-32v, 45-46,234v-235).
[83] Ад 9 VIII 1656 г.: Аляксандра Гілярыя Палубінскага (120) і Міхала Казіміра Радзівіла, падчашыя ВКЛ (200) (LVIA, SA 4106, k. 62, 63).
[84] Мікалая Ўладзіслава Юдыцкага, мальтанскага кавалера, генерала артылерыі ВКЛ (120 пайкоў) (LVIA, SA 4106, k. 70).
[85] Гетмана Сапегі пад камандай ротмістра Феліцыяна Багуслаўскага (LVIA, SA4106, k.198v-200).
[86] У кастрычніку 1656 г. гэта зрабіла харугва Куміновіча (Archiwum Państwowe w Lublinie, Księga grodzka relacyjna chełmska 20328: Uniwersał S. Lanckorońskiego z17X1656).
[87] Да ўласнай Гасеўскага, якая вярнулася пад ягонае камандаванне, адразу ж пасля вяртання з палону ў траўні 1656 г. была дададзена другая, уключаная ў склад арміі 9 VIII 1656 г., яе паручнікам стаў стараста ашмянскі Адам Мацей Саковіч (200 коннікаў) (LVIA, SA 4106, k. 97-99v; PAU/PANKr., rkps 360, s. 566).
[88] Апрача згаданых Гасеўскага, Ліпніцкага, Сесіцкага і Адахоўскага, далучыліся ад 9 VIII 1656 г.: Самуэля Аляксандра Камароўскага, абознага ВКЛ (113), Міхала Казіміра Паца, ваяводзіча троцкага (120), Рыгора Казіміра Падбярэзскага(120), Крыштафа Адахоўскага (120); ад 9 XI 1656 г.: Крыштафа Бухавецкага, маршалка гарадзенскага (120), Яна Мікалая Станкевіча, вялікага пісара ВКЛ(120), Казіміра Белазора, падстольніка упіцкага (120), Крыштафа Аляксандра Белазора (100), Мікалая Казіміра Копця (120), Юрыя Чаркоўскага (120) (LVIA,SA 4106, k. passim; PAU/PANKr., rkps 360, s. 566-571).
[89] Апрача згаданых Гасеўскага, Давіда і Мікалая Бараноўскіх, былі ўтвораны: 9VIII 1656 г. Казіміра Пшэўлоцкага, мечніка упіцкага (100), a 9 XI1656 г. Хазбея Кульбіцкага (100) (LVIA, SA 4106, k. passim; PAU/PANKr., rkps 360, s. 566-571).
[90] Ад 9 VIII 1656 г.: Вінцэнта Гасеўскага (120), Стэфана Невяроўскага (120), Крыштафа Есьмана Сынкоўскага (120); ад 9 XI1656 г.: Вінцэнта Гасеўскага (Ян Мынхгаузен) (120), Стэфана Невяроўскага (Яленскі) (94), Самуэля Абрамовіча,старасты старадубскага (120) (LVIA, SA 4106, k. passim; PAU/PANKr., rkps 360, s.566-571).
[91] Акрамя пералічаных вышэй адзінак Есьмана, Фрэдзіяні i Разэнштэйна далучыліся ад 9 VIII 1656 г.: Стэфана Невяроўскага (240), Мацея Гасеўскага (200), Казіміра Даўмонта Сесіцкага (Роймер) (100), Вінцэнта Гасеўскага (Разэллі)(200), Адама Мацея Саковіча (150); ад 9 XI1656 г.: Стэфана Невяроўскага (Госі Раер) (200), Тэафіла Шварцгофа (100), Казіміра Сесіцкага (Дрэлінг) (200), Казіміра Хвалібога Жэромскага, стольніка віленскага (120), Крыштафа Эпэрыяша, падстольніка ковенскага (120), Мікалая фон Царэндэна (120), Самуэля Абрамовіча (135), Самуэля Аляксандра Камароўскага (120), Альшэўскага (120) (LVIA, SA 4106, k. passim; PAU/PANKr., rkps 360, s. 566-571).
[92] Ад 9 V1657 г.: Салука (100) і Бяняўскага (100).
[93] Ад 9 II1657 г.: Самуэля Кміціца (150), Марцыяна Аляксандра Агінскага (100), дзве Мікалая Ўладзіслава Юдыцкага (Габрыель Боргентрайх i Юры Будгрэф) (100 i 81), Казіміра Залескага (93) — ад 9 VIII 1657 г. Міхала Казіміра Радзівіла(82); ад 9 V1657 г.: Паўла Сапегі (Дэмут) (120) — потым Вільгельма фон Клодта (Клата), Мікалая Ўладзіслава Юдыцкага (Ян? Кругер) (120).
[94] Гедройця 9 V1657 г.
[95] Мікалая Ўладзіслава Юдыцкага (капітан Портус).
[96] VUB, F. 4/A-162, nr 11978.
[97] Яна Мікалая Станкевіча, Крыштафа Белазора, Мікалая Копця i Юрыя Чаркоўскага.
[98] Караля Юрыя Крашынскага (120) i Яна Каленцкага (120).
[99] Харугва Пшэўлоцкага згарнулася 9 II, а 9 V1657 г. далучылася да арміі харугва Адама Бараноўскага (99).
[100] Ад 9II165 7 г.: тры Вінцэнта Гасеўскага (Багуслаў Пшыпкоўскі, a потым Шульц, 100, Ян Рагуцкі 100, Гільбрандт Магнус фон Гротхус 100) і тры Стэфана Невяроўскага (Дортгесэн 63, Панфіла 100, Мікалай фон Шультэ (Шкультын)92); ад 9 V 1657 г. адна Оттана Бутлера (100, потым Дэцці ад 9 VIII 1657 г. —коннікаў 120). Паводле аднаго з паведамленняў (PAU/PANKr., rkps 360, s. 566-571), Панфіла заставаўся на службе ад 9 XI1656 г., a паводле іншых (LVIA, SA:3410 i 4106) Рагуцкі служыў ад 9 V1657 г. Шкультын пасля выслужэння адной чвэрці перайшоў ад 9 V1657 г. да рэгімэнта рэйтараў гетмана Гасеўскага.
[101] Ад 9 II1657 г.: Мацея Гасеўскага (400), Рыгора Казіміра Падбярэзскага (150),Казіміра Даўмонта Сесіцкага (Юры фон Фіцінгоф) (100), Тэадора Раецкага (200); ад 9 V1657 г. Вінцэнта Гасеўскага (Эрнэст фон Нольдэ) (1000).
[102] Ад 9 V1657 г. дзве харугвы Вінцэнта Гасеўскага (Ян Мэйфланд i Якуб Внароўскі)(200).
[103] Ад 9 II 1657 г.: Вінцэнта Гасеўскага (Канстанцін Мордас Быкоўскі) (100) i Гераніма Іваноўскага (100).
[104]Ад 9 XI1657 г.: Самуэля Аскеркі (150) i Мікалая Скуйбяды Каленскага, падчашыя чарнігаўскага (120). los Ад 9 VIII 1657 г.: тры ўласныя гетмана (Пётр Каштэла, Адам Крашпарт i Вэлінг) (360) i Міхала Казіміра Радзівіла (447), да якога далучылася і харугва Жэльскага (82).
[105]Ад 9 VIII 1657 г.: тры ўласныя гетмана (Пётр Каштэла, Адам Крашпарт i Вэлінг) (360) i Міхала Казіміра Радзівіла (447), да якога далучылася і харугва Жэльскага (82).
[106]Увесь полк таго ж Радзівіла (546), які 31 X (9 XI) 1657 г. перайшоў у каронную армію.
[107] Ад 9 XI1657 г.: Паўла Пузыны.
[108] Ад 9 viii 1657 г.: тры Вінцэнта Гасеўскага (Генрыка фон Мынхгаузена 100, Фромгольта Шварцгофа 100, Вільгельма Шварцгофа 100); ад 9 XI 1657 г.: Генрыка (Андрэя ?) Сыракурта (Соракурта) (68), Яна фон Гогенастэнберга Вігандта (100), дзве Яна Казіміра (200).
[109] Генрыка фон Мынхгаузена.
[110] Абедзве Стэфана Невяроўскага (Госа і Раера).
[111] Ад 9 VIII 1657 г.: Яна фон Гогенастэнберга Вігандта (100); ад 9 XI1657 г.: Адама Мацея Саковіча (120) i Вільгельма Тызенгаўза (120).
[112] Ад 9 VIII 1657 г.: дзве гетмана Гасеўскага (Ян Дэвідсон 100, Гільберт 100); ад 9XI1657 г.: таго ж (Жан дэ Мэрсье 100) i Гжэгаж Бэрсоцці (200).
[113] VLIV 680.
[114] Ад 9 V 1658 г. рэгімэнт Вільгельма Корфа, якога ў хуткім часе змяніў Эбергарт Фрыдэрык фон Альтэн Бокум.
[115] 9 II 1658 г.: Казіміра Сесіцкага (150), Яна Каленцкага (120) i Паўла Пузыны(120).
[116] 9II1658 г.: Канімера (200), Сыракурта (68) і Вігандта (100).
[117] 9II1658 г.: абедзве Казіміра Сесіцкага.
[118] Ад 9 II 1658 г. Багуслава Радзівіла (120), a ад 9 V 1658 г. самога гетмана Гасеўскага (паручнік Андрэй Храпавіцкі) (200).
[119] 9 XI 1658 г.: Рамана Антона Ельскага (перайшоў у каронную армію) i Яна Казіміра Хадкевіча, кашталяна віленскага, згорнутая.
[120] 9 VIII 1658 г. Мікалая Ўладзіслава Пшэздзецкага.
[121] Ад 9 VIII 1658 г. Крыштафа Францішка Сапегі, падстолія ВКЛ (100), а ад 9XI 1658 г.: Аляксандра Гілярыя Палубінскага, пісара палявога ВКЛ (200), Станіслава Масальскага, ваяводзіча берасцейскага (400) i Эгідзія Брэмера ван(дэ) Брытмар (354).
[122] Ад 9 XI1658 г.
[123] 9 XI 1658 г. харугваў Стэфана Невяроўскага, які знаходзіўся ў маскоўскай няволі (ротмістры Панфіла i Яленскі?), як казацкія, былі перададзены Ільяшу Камароўскаму, харужаму вількамірскаму, брату рэгімэнтара Самуэля i Канімеру.
[124] 9 VIII 1658 г. Самуэля Андрэя Абрамовіча, старасты старадубскага.
[125] Ад 9 XI1658 г.: Станіслава Яна Ліпніцкага, старасты сейвенскага (200) i Віктара Канстанціна Млечкі, суддзі земскага жамойцкага (120). У наяўных разліковых фінансавых дакументах арміі ВКЛ дзве харугвы Ліпніцкага заўсёды выступаюць толькі ў правым крыле, але яны павінны былі ўтварыцца i заставацца дапачатку 1660 г. у левым крыле. Іх няма ў спісе, які выслаў у жніўні 1659 г. гетман Сапега ў Курляндыю, у дапаможны корпус (AGAD, AR dz. V, nr 11208; гэты спіс апублікаваў Янкоўскі, цыт. пр., s. 172), але ў студзені 1660 г. яны адарваліся ад жамойцкай дывізіі і далучыліся да правага крыла (A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska i Związek Braterski wojska litewskiego w latach 1660-1663, Warszawa1989, s. 50-51).
[126] Ад 9 XI1658 г. гетмана Гасеўскага (оберштэр лейтэнант Матэвуш Роймер).
[127] 9 V1659 г. Марцыяна Аляксандра Агінскага, падстолія ВКЛ.
[128] 9 II 1659 г.: Аўсінскага (100), Мянчынскага (100), Яна Невяроўскага (150) i Скуйбяды (120).
[129] 9II1659 г.: Бухавецкага (120) і Багуслава Радзівіла (120).
[130] Тобія Джэвецкага, утварылася 9II1659 г., згарнулася 9 траўня таго ж года.
[131] 9 VIII 1659 г.: Караля Лужэцкага, старасты шмелтынскага (перайшоў у каронную армію), Клімчыцкага, Рассудоўскага i Паклонскага, a 9 XI1659 г. Пшаздзецкага.
[132] Фармальна ад 9XI1659 г. была прызначана служба ў правым крыле для харугвы Станіслава Яна Ліпніцкага, аднак на самай справе яна далучылася да гэтага крыла толькі ў студзені 1660 г. (гл.: Rachuba, Konfederacja Kmicicowska…, s. 50-51).
[133] Ад 9 VIII 1659 г.: Аляксандра Гільхена (120), ад 9 XI 1659 г.: Крыштафа Францішка Сапегі, стольніка ВКЛ (100), Глябовіча, старасты жамойцкага (120)і Эберхарда Фрыдэрыка фон Альтэн Бо кума (капітан Уладзіслаў Ассман) (100). Фармальна служба лічылася ад гэтага часу, хоць насамрэч перайшлі з левага крыла ў правае толькі ў студзені 1660 г. харугвам Мікалая Шэмета пасля Самуэля Камароўскага (120) i Станіслава Яна Ліпніцкага (200).
[134] Ад 9 VIII 1659 г.: Эгідзія Брэмера (170), Аляксандра Гільхена (120) i Рэдгарда Шумана (120).
[135] Ад 9 XI 1659 г. Міхала Казіміра Паца, абознага ВКЛ, новага рэгімэнтара жамойцкай дывізіі.
[136] Ад 9 VIII 1659 г. прыступіла да службы як пешая харугва Гжэгажа Барсоцці (100), якая ўтварылася з драгунаў Фрэдзіяні. Ад 9 XI1659 г. у арміі апынулася харугва лейбгвардыі гетмана Гасеўскага (оберштэр Гуга O’Келлі) (100), якая як драгунская, напэўна, існавала ад 1658 г. (як прыватная?), таму што ўжо 10II гэтага года Гасеўскі пісаў пра накіраванне O’Келлі (камендант кірхолмскі, палкоўнік ЯКМ) у Прусію па набор (AGAD, AR dz. V, nr 4567); 20 I 1659 г.упамінаюцца яго драгуны (VUB, F. 7- ŻP16 vel 19/14471, k. 16). Восенню 1659 г.ён быў адхілены Камароўскім ад камандавання рэгімэнтам, што выклікала негатыўную рэакцыю караля (AGAD, AR dz. V, nr 11208: list z 12 XI1659).
[137] L. Podhorodecki, Kampania polsko-szwedzka 1659 r. w Prusach i Kurlandii, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości», IV, 1958; Rachuba, Konfederacja Kmicicowska…,s. 55-81; K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, Inforteditions 2005, s. 28-167.
[138] 9 V1660 г. Мустафу Улана Карыцкага.
[139]Самога гетмана Сапегі (ротмістр Тэадор? фон Зас) (100) і Аляксандра фон Віцінгофа (Фіцінга) (100), якая перайшла з левага крыла ў студзені 1660 г.
[140] 9 II 1660 г. Аляксандра Нарушэвіча, падканцлера ВКЛ.
[141] Мікалая Ўладзіслава Юдыцкага, кашталяна наваградскага (капітан Эрых Петэр Шток) (120) i напэўна, Яна Кругера, званая „фінскай», што паказвае на яе шведскае паходжанне (AGAD, AR dz. V, nr 13868 — na odwrocie listu z 16 II1660).
[142] Kossarzecki, Kampania …, s. 69.
[143] Ад 9 II1660 г.: з рэйтараў Крыштафа Есьмана Сынкоўскага паўстала казацкая харугва Рыгора Казіміра Падбярэзскага, старасты упіцкага (120), а з рэйтараў Самуэля Андрэя Абрамовіча ягоная казацкая харугва; ад 9 V 1660 г. Рэйтарыя Канімера ператварылася ў казацкую харугву Віктарына Канстанціна Млечкі,земскага жамойцскага суддзі.
[144] 9 XI1660 г. Уладзіслава Валовіча, ваяводы віцебскага.
[145] Заса, які загінуў у бітве пад Палонкай 28 VI1660 г. (VUB, F. 4/A-1179, nr 13168), і Віцінгофа.
[146] Ад 9 XI 1660 г. Мікалая Малахоўскага.
[147] Ад 9 XI1660 г.: Гуга O’Келлі (200) і Мэльхіёра Людвіга фон Дэмута (120).
[148] Ад 9 V1661 г. Дзмітра Чаркаса.
[149] Ад 9 II1661 г. Эгідзія Брэмера.
[150] Ад 9 VIII 1661 г.: Хрысціяна фон Калькштайна (400), а на самай справе самога гетмана Сапегі і Мікалая Ўладзіслава Юдыцкага, кашталяна наваградскага (капітан Кругер) (100).
[151]9 VIII 1661 г. Мікалая Шэмета.
[152] 9II1661 г. канцлера ВКЛ Крыштафа Паца (капітан Гіссэн).
[153] Ад 9 V 1661 г. рэйтары Стэфана Невяроўскага (оберштэр лейтэнант Давід Ёрдан) ператварылася ў казацкую харугву Баніфата Тэафіля Паца.
[154] 9 XI1661 г. Андрэя Мурашкі.
[155] 9 XI1661 г.: Юрыя Караля Глябовіча, старасты жамойцкага (120), Аляксандра Гілярыя Палубінскага, пісара палявога (100) і Марцыяна Аляксандра Агінскага, стольніка ВКЛ (100).
[156] Ад 9 XI1661 г. у склад войска была ўключана венгерская (польская) харугва Анджэя Янкоўскага (раней яна, відаць, была прыватнай харугвай гетмана?), паколькі пра ротмістра згадваецца ўжо ў акце, складзеным пад час хваляванняў у вайсковым абозе над Начай і Дзвіной 14 IX 1661 г. (РГАДА, F. 389, nr 120, k. 642-645v).
[157]Асабовы склад арміі прадстаўлены Стэфанам Мядэкшам, налічваў у правым крыле 11 200 салдацкіх ставак, а ў левым 8392, разам такім чынам 19 592 (S.F. Medeksza, Księga pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654-1668, wyd. W. Seredyński, Scriptores rerum Polonicarum, t. III, Kraków 1875, s. 250n), але публікацыя не ахоплівае ўсіх адзінак і ўлічвае ў склад арміі валанцёраў. Паводле іншага спісу дывізія Сапегі налічвала 12 945 коней і пайкоў, а Гасеўскага 5692, разам 18 637 (PAU/PANKr., rkps 1404, t.1, s. 156-160). Паводле Пачобута, правае крыло мела 7020, а левае 7240 салдацкіх ставак, а разам 14 260 (J.W. Poczobut Odlanicki, Pamiętnik (1640-1684), oprac. A. Rachuba, Warszawa 1987, s. 331-337).
[158] A. Rachuba, Siły zbrojne Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVII wieku, „Przegląd Wschodni», t. III, z. 3 (11), 1994, s. 379-410; таксама, Oficerowie cudzoziemskiego autoramentu w armii Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1648-1667, w: Od armii komputowej do narodowej (XVI — XX w.), pod red. Z. Karpusa i W. Rezmera, Toruń 1998, s. 57-71; таксама, Armia Wielkiego Księstwa Litewskiego jako czynnik unifikacji narodowej i kulturowej, „Przegląd Historyczny», LXXXVIII, 1997, z. 2, s. 237-246; M. Nagielski, Chorągwie husarskie Aleksandra Hilarego Połubińskiego i króla Jana Kazimierza w latach 1648-1666, „Acta Baltico Slavica», T. XV, 1983.
[159]LVIA,SA4111,k.1-119v.
[160] J. Maroń, Kampania zadnieprzaсska Jana Kazimierza 1663/1664, w: Od armii komputowej do armii narodowej (XVI-XX w.), pod red. W. Rezmera i Z. Karpusa,Toruń 1998, s. 73-88.
[161] Яна Сасноўскага (10 VI 1664 г.?), Вінцэнта Гасеўскага (паручнік Андрэй Храпавіцкі) (10IX1664 г.?) i Мікалая Валяр’яна Цеханавецкага (10 XII 1664 г.?).
[162] Міхала Казіміра Радзівіла, кашталяна віленскага (10 XII 1664 г.?).
[163] Мікалая фон Зарэндэна (Жардэна) (10 XII 1664 г.?).
[164]Янкоўскага (10 XII 1663 г.) і гетмана Сапегі (Пасудзееўскі) (10 НІ 1664 г.?).
[165] PAU/PANKr., rkps 1404,t.1, s. 160-163.
[166] Ад 10 VI1666 г., ротмістр Андрэй Казімір Ольшэр (Холтшуэр?) (LVIA, SA 4111,k.13).