Зміцер Крывашэеў. Арганізацыя і функцыянаванне кадэцкіх карпусоў Нясвіжа ў 40-я — сярэдзіне 50-х г. XVIII ст.

Праблемы стварэння, функцыянавання, эвалюцыі і значэння вайсковых навучальных устаноў Нясвіжа ў ХVІІІ ст. сёння яшчэ даследаваны недастаткова. Беларуская гістарыяграфія, напрыклад, можа пахваліцца ўсяго некалькімі энцыклапедычнымі артыкуламі ў „Энцыклапедыі гісторыі Беларусі» і „Энцыклапедыі Вялікага Княства Літоўскага»[1], напісанымі паводле састарэлых даследаванняў польскіх гісторыкаў пачатку і сярэдзіны мінулага стагоддзя. Тым не менш, пытанні, звязаныя з перадумовамі ўзнікнення, асаблівасцямі арганізацыі адукацыйнага працэсу і тым значэннем, што аказалі рыцарскія школы Нясвіжа на станаўленне і развіццё айчыннай вайсковай навукі і адукацыі, вельмі важныя ў разуменні шляху развіцця ўсёй вайсковай сістэмы ВКЛ і Рэчы Паспалітай у ХVІІІ ст.

Большасць гістарыяграфічных напрацовак, прысвечаных вайсковай адукацыі Рэчы Паспалітай ХVІІІ ст., належаць польскім даследчыкам. Мар’ян Кукель, Генрык Масціцкі і іншыя[2] ў сваіх працах рабілі акцэнт на даследаванні варшаўскага кадэцкага корпуса, першай падобнай навучальнай установы на тэрыторыі Польшчы, усе іншыя школы вайсковага тыпу непазбежна адсоўваліся імі на другі план і губляліся ў яго цяні. Такім чынам склалася парадаксальная сітуацыя, калі з-за браку грунтоўных прац па тэме да сённяшняга дня не была дакладна вядомая нават дата заснавання першага кадэцкага корпуса ў Нясвіжы, а таксама колькасць усіх вайсковых школ, што існавалі ў Нясвіжы ў ХVІІІ ст.

Акрэсленае намі праблемнае поле артыкула закранае найменш даследаваныя моманты вайсковай адукацыі Нясвіжа ХVІІІ ст. — пытанні, звязаныя са стварэннем, функцыянаваннем, унутранай арганізацыяй, эвалюцыяй і заняпадам кадэцкіх карпусоў Нясвіжа ў часы Міхала Казіміра Радзівіла.

Небагатая па змесце і глыбіні прапрацоўкі крыніцавага матэрыялу гістарыяграфія праблемы прадстаўлена ўсяго некалькімі артыкуламі і апублікаванымі дакументамі. Сярод іх найбольшае значэнне мае нарыс Баляслава Таўрагіньскага „Z dziejów Nieświeża» (1937). На яго старонках аўтар апублікаваў, увёўшы ў навуковы зварот, цэлы шэраг вельмі важных дакументаў, звязаных з гісторыяй стварэння кадэцкага корпуса 1747-1752/4 г. Сярод іх, у прыватнасці, значыцца копія дакумента „Пастанаўленне да адукацыі Кадэцкага Корпуса…» ад 25 траўня 1747 г.[3]. Арыгінал гэтага дакумента, амаль цалкам адпаведны апублікаванай копіі, захоўваецца ў Галоўным архіве старажытных актаў у Варшаве ў адной справе з той самай копіяй[4]. Апроч названага дакумента Б. Таўрагіньскі апублікаваў вайсковыя артыкулы Караля Радзівіла і тэкст жаўнерскай прысягі на вернасць К. Радзівілу[5].

Мар’ян Лех, даследчык міліцыі Радзівілаў, у сваім артыкуле „Milicje Radziwiłłów jako oręż feodałów w walce z ruchami chłopskimi na Białorusi i Litwie» (1962), заснаваным на матэрыялах варшаўскага архіва князёў Радзівілаў, апроч арганізацыі радзівілаўскай міліцыі, закранаў таксама пытанні, звязаныя з кадэцкім корпусам 1747-1752/4 г. М. К. Радзівіла, але, на вялікі жаль, не палічыў патрэбным спыніцца на аналізе прычыняго стварэння, унутранай структуры і прычынах заняпаду, а абмежаваўся апісальніцкім канстатаваннем фактаў[6].

Перадумовы

На канец 30 — пачатак 40-х г. XVIII ст. ідэя закладання вайсковай навучальнай установы ў Рэчы Паспалітай была далёка не новай. Ёй папярэднічаў цэлы шэраг праектаў. Упершыню прапановы стварыць вайсковую школу на тэрыторыі будучай Рэчы Паспалітай прагучалі яшчэ ў 1551 г. і належалі Анджэю Фрычу Маджэўскаму. Яшчэ некалькі падобных праектаў школ, кавалерыйскіх па сваёй сутнасці, былі створаны ў Польшчы напрыканцы XVI ст. У1594 г. кіеўскі біскуп ксёндз Юзэф Верашчынскі прапанаў праект „рыцарскай школы на Украіне», а ксёндз Пётр Грабоўскі ў 1595 г. выступіў з ідэяй стварэння на скаланізаваных задняпроўскіх землях усё той жа Украіны „Рыцарскага брацтва» з вайскова-ордэнскай арганізацыяй[7].

Тып праектаў рыцарскіх школ залежаў не толькі ад традыцыі вайсковай арганізацыі ў краіне ці рэальных надзённых патрэбаў войска, але, не ў малой ступені, і ад асобы заснавальніка, аўтара праекта ці фундатара. Усё XVII стагоддзе прайшло пад знакам стварэння праектаў артылерыйскіх і інжынерных школ, на што не ў малой ступені паўплывалі асобы каралёў Вазаў і Яна Сабескага, якія лічыліся знаўцамі ў вайсковых навуках. У атачэнні Жыгімонта ІІІ Вазы і яго сыноў Уладыслава і Яна Казіміра было нямала слынных спецыялістаўу артылерыйскай справе, такіх, як браты Эліяш і Крыштап Арцішэўскія, браты Крыштап і Павел Градзіцкія, Казімір Семяновіч і іншыя. Таму не дзіўна, што ў гэты час, у 20-60-я г. ХVІІ ст., з’явіліся праекты менавіта артылерыйскіх навучальных устаноў. Падобная тэндэнцыя захоўвалася і ў часы Яна Сабескага і да самага канца XVII ст.[8].

Дзіўна, але за ўвесь гэты час быў рэалізаваны, і то на вельмі непрацяглы тэрмін, толькі адзін праект рыцарскай школы ў крэпасці Кудак на Дняпры ў 1639-1648 г.[9]. Усе астатнія задумы так і засталі высакароднымі планамі.

На пачатку XVIII ст. вайсковыя навучальныя ўстановы ўжо былі важным складнікам у пабудове армій новага тыпу. У іх сценах гадавалася будучая вайсковая эліта еўрапейскіх дзяржаў. З гэтага часу яны актыўна паўставалі на нямецкіх і італьянскіх землях, пры Пятры І і яго пераемніках з нуля стварала сетку вайсковых навучальных устаноў Расія[10].

Тым часам у Рэчы Паспалітай фармаванне вайсковай адукацыі па-ранейшаму знаходзілася на стадыі выспявання ідэй і праектаў. Аўгуст ІІ Моцны, кароль польскі і вялікі князь літоўскі, жадаючы хоць часткова спраўдзіць дэклараваныя ім у „pactach conventach» абяцанні, заклаў у 1729 г. у Дрэздэне, у сваіх саксонскіх уладаннях, корпус „Гранд Мушкецёраў»[11]. Праіснаваўшы да 1733 г., ён не здолеў істотна паўплываць на развіццё вайсковай адукацыі ў Рэчы Паспалітай.

Сваю візію будучай вайсковай арганізацыі ў Рэчы Паспалітай у 1733 г. прэзентаваў кароль-філосаф Станіслаў Ляшчынскі, у межах якой ім было запланавана стварэнне шэрагу кадэцкіх карпусоў[12]. Праз немагчымасць рэалізаваць свае задумы на радзіме ўжо праз чатыры гады ён заснаваў у французскім Люнэвілі кадэцкі корпус для моладзі з Польшчы, ВКЛ і Францыі, які праіснаваўда 1766 г., да самай смерці караля-выгнанніка[13].

Усе вышэйакрэсленыя працэсы проста не маглі не паўплываць на архаічную адукацыйную сістэму Рэчы Паспалітай. Першай ластаўкай маштабнай адукацыйнай рэформы стала заснаванне Станіславам Канарскім у Варшаве ў 1740 г. школы піяраў. За прыклад яе арганізацыі былі ўзятыя найлепшыя заходнія школы Нямеччыны, Аўстрыі і Францыі. Па сваім змесце яна часткова нагадвала класічныя рыцарскія школы, але не мела такога статусу. У піярскім „Collegium Nobilium» практыкаваліся гімнастычныя заняткі і конная выездка, заняткі па валоданні палашом і танцы. Усе навучэнцы насілі адмысловыя мундзіры, а кароль нават меў планы па прымацаванні да калегіума саксонскіх афіцэраў, якія мусілі б праводзіць тут заняткі са студэнтамі. Гэты крок яшчэ больш наблізіў бы навучальную ўстанову піяраў да ўжо традыцыйных у Еўропе рыцарскіх школ, аднак гэтага не здарылася[14].

Першы Нясвіжскі кадэцкі корпус

Тым часам на землях ВКЛ з другой паловы 30-х г. XVIII ст. пачала афармляцца яшчэ адна ўнікальная для нашых земляў з’ява — у 1740 г. паўстаў першы наземляхВКЛ і ўсёй Рэчы Паспалітай кадэцкі корпус. Асаблівасць корпуса заключалася ў прыватным характары яго стварэння. На яго, як і на многія тагачасныя вайсковыя навучальныя ўстановы Еўропы, вельмі істотна паўплывала асоба заснавальніка. Менавіта заснавальнік школы вызначаў, якой будзе навучальная ўстанова, у адпаведнасці з чым прызначаў дырэктара, вызначаў аб’ём неабходнай матэрыяльнай базы і многае іншае. Яе стваральнік Міхал Казімір Радзівіл па мянушцы Рыбанька быў адным з найбагацейшых людзей свайго часу. Пасля смерці бацькі ў 1719 г. ён, ва ўзросце 17 гадоў, стаў нясвіжскім і алыцкім ардынатам. Займаў розныя пасады ў ВКЛ, з 1735 да 1744 г. быў палявым гетманам ВКЛ, з 1744 г. гетманам ВКЛ, займаў пасады віленскага кашталяна і ваяводы[15]. Ён не па чутках быў звязаны з вайсковай справай не толькі на радзіме, але і за яе межамі, быў у курсе найноўшых еўрапейскіх тэндэнцый у вайсковай адукацыі, бываў у Нямеччыне і іншых краінах. Ёсць падставы меркаваць, што менавіта пад уплывам убачанага за мяжой ён рашыўся на заснаванне ў Нясвіжы конных манежаў, а пасля і паўнавартаснага кадэцкага корпуса. У тэксце ўставы першай нясвіжскай рыцарскай школы адзначана, што „ўсе вышэй напісаныя пункты справядлівыя і звычайныя для ўсіх нам [Міхалу Казіміру Радзівілу. — З. К.] добра вядомых замежных манежаў, у якіх навучаўся ў маладосці, дзе за падобныя трэніроўкі трэба штомесяц плаціць значныя грошы»[16].

Конныя манежы былі моднай для нямецкіх земляўз’явай. Яны не толькі выкарыстоўваліся як забава, але і служылі трэніровачнымі пляцоўкамі для маладых шляхцічаў, каб удасканальваць навыкі верхавой язды. Гэта, трэба меркаваць, круглы ў плане будынак з дахам і сістэмай ацяплення зімой, круглай пляцоўкай для язды на конях і шэрагам дапаможных пабудоў, такіх, як стайня. У нясвіжскай манежнай стайні знаходзілася ў розныя часы 33[17], 50[18] і больш коней італьянскіх, венгерскіх, нямецкіх і іншых парод. Пры стайнях былі цэлыя склады неабходнага для верхавой язды рыштунку: мунштукі, цуглі, сёдлы, страмёны, падко вы, корды самых розных выглядаў і краін паходжання[19]. Вядома, што падобныя манежы існавалі ў Нясвіжы як мінімум з канца 30-х г. XVIII ст. і выкарыстоўваліся для трэніровак і забаў[20]. Сустракаюцца звесткі пра функцыянаванне такіх манежаў у Слуцку ў 40 —50-яг. ХVІІІ ст.[21].

Ёсць усе падставы меркаваць, што менавіта нясвіжскі конны манеж стаў першаснай базай для функцыянавання закладзенай М. К. Радзівілам у 1740 г. нясвіжскай рыцарскай школы. Да такой думкі нас схіляе тэкст уставы 1746 г., адзінага дакумента, што пралівае святло на сістэму функцыянавання гэтай першай вайсковай навучальнай установы на землях ВКЛ. У 13 пунктах гэтага дакумента дакладна прапісаныя ўсе асноўныя правілы, якіх мусяць прытрымлівацца „акадэмікі», г. зн. вучні, а таксама правы і абавязкі канюшага. Менавіта апошні кіраваў працэсам навучання, караў за правіны і ўзнагароджваў за поспехі[22].

Усё ў манежы адбывалася пад пільным наглядам канюшага. Вучні павінны былі дакладна прытрымлівацца ўсіх прапісаных у статуце правілаў: быць належна апранутымі і ўпудранымі, трымацца годна і прыстойна, г. зн. не смяяцца і не парушаць дысцыпліну, дакладна выконваць усе загады канюшага, сачыць за рыштункам манежнага каня і інш. Да манежа з лекцыямі запрашаліся афіцэры міліцыі М. К. Радзівіла, лепшыя кадэты з дазволу канюшага маглі атрымаць права паўдзельнічаць у коннай забаве пад назвай „карусель» („karuzela») — язда адзін за адным па коле. Пакаранні за невыкананне патрабаванняў звычайна зводзіліся да грашовага штрафу, або, у крайніх выпадках, да арышту. Разам з імі існавалі і досыць архаічныя пакаранні — за тое, што кадэт упаў з каня, ён павінен быў перадаць канюшаму ўсю вопратку, што была на ім у гэты момант, ці ў індывідуальным парадку дамовіцца з канюшым аб іншай кампенсацыі[23], але пра факты прымянення дадзенай меры ў дакументах інфармацыі не захавалася.

Наконт часу заснавання першай рыцарскай школы раней не існавала адназначнага адказу. Валерый Пазднякоў у „Энцыклапедыі гісторыі Беларусі» і „Энцыклапедыі ВКЛ» настойвае на 1747 г., спасылаючыся на артыкул 1962 г. Мар’яна Леха „Milicje Radziwiłłów jako oręż feodałów w walce z ruchami chłopskimi na Białorusi i Litwie»[24]. Названы артыкул быў напісаны выключна па матэрыялах Варшаўскага архіва Радзівілаў з Галоўнага архіва старажытных актаў у Варшаве і зусім не ўлічвае падобных матэрыялаў са сховішчаў Вільні і Мінска. Але сёння, дзякуючы выяўленым у Літоўскім дзяржаўным гістарычным архіве дакументам, у прыватнасці ўставе 1746 г., а таксама спісу вучняў з датамі іх паступлення на вучобу, мы можам з упэўненасцю казаць пра функцыянаванне Нясвіжскага кадэцкага корпуса як мінімум з 1740 г. Менавітаўгэтым годзе на вучобу ў манеж быў прыняты першы акадэмік корпуса Аляксандар Дуруцкі, а ўсяго са студзеня 1740 да студзеня 1749 г. у манежы праходзілі штудыі 43 вучні, сярод якіх былі не толькі навучэнцы кадэцкага корпуса, але і конюхі („masztalerzy») радзівілаўскіх стайня ў[25].

Трэба меркаваць, што навучанне ў кадэцкім корпусе не абмяжоўвалася заняткамі выключнаў манежы. М. К. Радзівіл пабудаваўу Нясвіжы на тэрыторыі горада адмысловы мураваны будынак кадэцкага корпуса. Вядома, што ён існаваўужо летам 1742 г., куды на імяніны свайго сына Януша 24 чэрвеня заязджаў і спыняўся на ноч сам ардынат[26]. Гэты будынак у „пастанаўленні аб адукацыі кадэцкага корпуса» 1747 г. названы нават палацам[27]. У ім кадэты жылі цягам усяго свайго навучання ў корпусе.

Менавіта ў гэтым будынку, трэба меркаваць, праходзіла большасць заняткаў, дзе цягам 3-5 гадоў кадэты вывучалі розныя агульнаадукацыйныя і вайсковыя дысцыпліны. Пра набор гэтых дысцыплін таксама сказаць нешта канкрэтнае цяжка, бо дакументы не пакінулі пра іх ніякіх звестак. Запіс у дыярыушы М. К. Радзівіла ад 13 кастрычніка 1743 г. дазваляе нам меркаваць, што манежам вышкаленне кадэтаў не абмяжоўвалася: „Стаў у Гародні і застаў маіх двух сыноў, Януша і Караля, каторыя з ласкі Божай добра з навук прафітуюць…»[28]. З таго ж дыярыуша мы даведваемся, што муштра на пляцы была адным з абавязковых элементаў кадэцкага навучання. Кадэты корпуса прымалі таксама ўдзел у парадным аглядзе і попісе радзівілаўскага войска перад каралём Аўгустам ІІІ у верасні 1744 г.[29]. У вольны ад вучобы час кадэты бавіліся рознымі гульнямі. Так, 17 лютага 1745 г. кадэты зладзілі свой уласны соймік, „дырэктарам» (маршалкам) якога быў малады кадэт князь Януш — „добрая гэта рэч дзеля спрыту хлапцоў, — адзначаў у сваім дзённіку М. К. Радзівіл, — абы снадней мовілі і з прэзэнцыяй»[30].

Пра выкладчыцкі склад першага Нясвіжскага кадэцкага корпуса звестак таксама захавалася няшмат. Вядома толькі, што пасаду канюшага, а менавіта канюшы кіраваў манежнымі штудыямі, да 3 красавіка 1745 г. займаў Ян Младэцкі, а на змену яму з названага часу прыйшоў Стжашкоўскі[31].

Не нашмат больш інфармацыі і пра першых кадэтаў. Сярод першых навучэнцаў кадэцкага корпуса былі дзеці М. К. Радзівіла князі Януш і Караль, малады князь Сангушка, сын маршалка люблінскага кароннага трыбуналу Мадалінскі, прадстаўнікі іншых вядомых у ВКЛ і Кароне Польскай шляхецкіх фамілій — Чарнецкі, Шэмет, Швыйкоўскі, Абуховіч, Корсак, Яблонскі, Валовіч, Гедройц, Салагуб і інш.[32]. У школу аддавалі сваіх дзяцей перадусім прыхільнікі Радзівілаў з усёй Рэчы Паспалітай, афіцэры радзівілаўскай міліцыі, прыдворная шляхта. Пан Мадалінскі, маршалак люблінскага кароннага трыбуналу, напрыклад, сам хадатайнічаў перад М. К. Радзівілам 28 траўня 1741 г. аб уключэнні свайго сына ў пешы рэгімент войска ВКЛ, а таксама аб прыняцці яго ў кадэцкі корпус[33].

Што тычыцца канцэпцыі арганізацыі першага Нясвіжскага кадэцкага корпуса, то тут некаторыя факты прымушаюць нас больш схіляцца да думкі, што ён меў кавалерыйскі ўхіл. Па сваім прызначэнні ён відавочна быў скіраваны на падрыхтоўку афіцэрскіх кадраў для міліцыі Радзівілаў, але яго арганізацыя менавіта ў 1740 г., на нашу думку, мела шэраг прычын. Асноўнай з іх было жаданне М. К. Радзівіла даць сваім сынам Янушу і Каралю, якім у 1740 г. ужо было па 6 гадоў, грунтоўную вайсковую адукацыю на радзіме, бо адпускаць дзяцей за мяжу ў падлеткавым узросце было па тым часе вельмі небяспечна, дзеці часта хварэлі і патрабавалі хатняга нагляду. У сваім дзённіку М. К. Радзівіл так пісаў пра пабудаваны ім будынак кадэцкага корпуса: „Па абедзе вярнуўся да Ня свіжа, начаваўу месце, у новай камяніцы, каторую дзеля школы сынам сваім выправіў [курсіў наш. — З. К.] …_”[34]. Акрамя таго, з 1742 г. Януш і Караль Радзівілы атрымалі пад сваю каманду менавіта кавалерыйскія харугвы ў войску ВКЛ. Як такія яны абодва фігуруюць пад час вераснёўскага попісу 1744 г. у дзённіку свайго бацькі[35]. Яшчэ адным довадам на карысць кавалерыйскага характару корпуса можа служыць факт вялікага значэння ў працэсе навучання коннага манежа, у якім, трэба меркаваць, праходзіў значны адсотак усіх заняткаў кадэтаў.

Рэформа корпуса 1747 г.

Корпус у такім выглядзе праіснаваў да пачатку 1747 г., калі М. К. Радзівіл пачаў яго рэфармаванне. З гэтага часу пасаду дырэктара корпуса паслядоўна займалі з 1747 г. Якуб Глушневіч, генерал Траўбніч і з 1750 г. паручнік Трычынскі. Усё гэта былі афіцэры міліцыі М. К. Радзівіла. Сама навучальная ўстанова ў дакументах перыядычна называецца то як „Кадэцкі Корпус пры Нясвіжскай Акадэміі»[36], то „Шляхетны Кадэцкі Корпус»[37], а часам кадэцкі корпус увогуле называецца „Акадэміяй»[38]. Разнабой у назвах часткова тлумачыцца цеснай сувяззю кадэцкага корпуса з нясвіжскай акадэміяй у пытаннях арганізацыі навучальнага працэсу. Многія выкладчыкі („metry») з акадэміі чыталі лекцыі для кадэтаў корпуса, а часам і самі заняткі праводзіліся ў будынку акадэміі. Такім чынам матэрыяльная база езуіцкай акадэміі пэўны час працавала яшчэ і на кадэцкі корпус. Спачатку корпус існаваў пры акадэміі як аўтаномная яго частка, але з канца 40-х г. дырэктар кадэцкага корпуса пачаў сумяшчаць яшчэ і пасаду губернатара акадэміі, што магло пацягнуць за сабой пэўны разнабой у назвах[39].

У рэфармаваным корпусе значнае месца адводзілася вывучэнню замежных і класічных моў: нямецкай, французскай, польскай, рускай і лаціне. Акрамя таго, вучні два разы на тыдзень мелі заняткі ў манежы, а таксама трэніроўкі па фехтаванні; праводзіліся заняткі па танцах, геаграфіі, маляванні, гісторыі, чытанні Бібліі і рыторыцы, а ў цёплую пару года яшчэ і муштра на пляцы. Кадэты па чарзе неслі таксама дзённую і начную вартавую службу. Усе вучні корпуса, якіх налічвалася 12 чалавек, дзяліліся на 2 групы, адна з якіх вывучала матэматыку, а другая цывільную і вайсковую архітэктуру[40].

3 пералічаных дысцыплін вынікае, што новая мадэль школы аддалялася ад чыста кавалерыйскай. Цяпер кадэцкі корпус меў хутчэй пяхотна-інжынерны ўхіл. Гэта, відаць па ўсім, адлюстроўвала надзённыя кадравыя патрэбы міліцыі М. К. Радзівіла. Неабходнасць мець добра падрыхтаваных афіцэраў пяхоты і іх перавага пры пабудове ўзброеных сіл абарончага характару над афіцэрамі кавалерыі ўжо даўно разумелася Радзівіламі. У „інфармацыі для нашчадкаў» адзін з прадстаўнікоў гэтага магнацкага дому (на жаль, яго імя не вядома) пісаў, што ідэальны камендант крэпасці павінен „…кеміць у фартыфікацыі і мець практыку пешай вайсковай службы, бо конны афіцэр не ведае, як бараніць фартэцыі, землі і фальваркі»[41]. Радзівілаўская міліцыя несла службу ў замкавых залогах, а таму па азначэнні мела чыста абарончыя функцыі, з гэтай прычыны афіцэрскія кадры для яе ўкамплектавання патрабаваліся адпаведныя.

Нязначная колькасць кадэтаў Нясвіжскага корпуса, што ў канцы 40 — пачатку 50-х г. ХVІІІ ст. не перавышала 12-14 чалавек, аўранейшычасбылаяшчэ меншая, тлумачыццаадносна невялікай колькасцю міліцыі М. К. Радзівіла, увесь асабовы склад якой, згодна з падлікамі, праведзенымі М. Ю. Лехам, ніколі не перавышаў 508 чалавек. Але пачынаючы з 1739 г. яе колькасць няўхільна змянялася ў бок павелічэння з 234 да 508 салдат і афіцэраў у 1754 г. Уся міліцыя была размешчана ў 18 гарнізонах па ўсім ВКЛ[42]. Пешыя атрады гарнізонаў складаліся з грэнадзёраў і мушкецёраў, а таксама рэшты кананіраў, колькасцю ў 1739 г. 10 чалавек[43].

Колькасць набору ў кадэцкія карпусы напрамую залежала ад памеру арміі, якую гэтая навучальная ўстанова павінна была забяспечваць афіцэрскімі кадрамі. Напрыклад, у Слуцкім кадэцкім корпусе ў пачатку 50-х г. ХVІІІ ст. агульная колькасць кадэтаў вагалася ад 40 да 60 чалавек[44], пры тым, што памер міліцыі Гераніма Фларыяна Радзівіла быў у 6 разоў больш за міліцыю М. К. Радзівіла і перавышаў у той час 3000 чалавек[45]. І зусім сціплай выглядае лічба кадэтаў Нясвіжскага корпуса ў параўнанні з „Сухапутным шляхецкім кадэцкім корпусам» у Пецярбургу, які планаваўся для 200 вучняў, але фактычна прымаў у сваіх сценах да 360 навучэнцаў[46], ці сінхроннай яму па часе існавання рыцарскай акадэміі ў Люнэвілі, што была разлічана на 48 кадэтаў[47].

Рэжым жыцця і навучання ў кадэцкім корпусе быў вельмі строгі, калі не сказаць суворы. У тыя дні, калі ранак распачынала муштра, кадэтаў падымаў „бубен» (звон) а 3-й ночы, ва ўсе астатнія дні пад’ём быў а 5-й раніцы. Заняткі чаргаваліся з наведваннем касцёла, супольнымі малітвамі, споведзямі, чытаннямі, сняданкам, абедам, вячэрай і кароткімі хвілінамі вольнага часу. За рознага кшталту правіны і парушэнні, такія, як азартныя гульні (гульня ў карты на грошы), выпіўку, гульню са зброяй і порахам, дуэлі, прывод дзяўчат на ноч у свой пакой, пакаранне служак, непрыстойныя паводзіны (лаянка, знявага старэйшых і калег-кадэтаў, развязная паходка), кадэты неслі пакаранне ад дырэктара корпуса. Нягледзячы на жорсткасць прапісаных мераў, яны, відаць па ўсім, прымяняліся рэдка[48]. Прынамсі ў дакументах мы не знаходзім ніводнага падобнага выпадку. Выкладчыкі і дырэктар з разуменнем ставіліся да падлеткаў і юнакоў, робячы часам зніжку на іх маладосць і недасведчанасць.

Нягледзячы на прапісаныя ў школьным статуце правілы размаўляць кадэтам між сабой толькі на замежных мовах, хадзіць парамі, а не асобна і г. д., на практыцы ў корпусе не заўсёды іх пільнаваліся. Негалосны дазвол на такія парушэнні існаваў для тых, хто пакуль кепска валодаў замежнымі мовамі, ці для новапрыбылых кадэтаў[49].

Кадэцкі побыт жорсткім назваць нельга. Кожны з навучэнцаў меў асобны пакой з асобным уваходам і акном. У пакоі з мэблі размяшчаліся ложак і сталы, была ўласная печ. Усім дванаццаці кадэтам прыслужвалі пяць чаляднікаў сталага веку. Грошы, што перасылалі ім бацькі, захоўваліся ў дырэктара, які вызначаў, на якія кадэцкія патрэбы іх варта выдаткаваць[50], а таму і даступных спакусаў перад кадэтамі з пустымі кішэнямі заставалася значна менш.

У рэфармаваны корпус паступілі на навучанне многія з тых, хто ўжо займаўся тут у папярэднія гады[51]. Некаторыя кадэты, як вынікае з дакументаў, адсеяліся ў першы ж год навучання па прычыне браку грошай, бо многія патрэбы кадэты мусілі пакрываць уласным коштам — купля мундзіра, матэрыялаў для пісьма, утрыманне слуг і многае іншае[52]. На месца адлічаных вучняў набіраліся новыя, такім чынам колькасць кадэтаў падтрымлівалася на адным узроўні.

Наконт фактычнай колькасці кадэтаў у крыніцах таксама сустракаецца блытаніна. Афіцыйна па ўсіх дакументах праходзіць лічба дванаццаць. Але тут не ўлічаны яшчэ два імя, Януша і Караля Радзівілаў[53]. Сыны заснавальніка корпуса знаходзіліся ў ім на асабліва прывілеяваным становішчы, ім дазвалялася значна больш, чым усім астатнім навучэнцам. Нягледзячы на тое, што маладыя князі жылі ў адным будынку з усімі астатнімі кадэтамі, прынамсі нейкі час, іх экзаменавалі асобна ад групы. Больш за тое, статут забараняў астатнім кадэтам дакучаць князям у іх пакоях, прыставаць да іх з просьбамі і размовамі, патрабаваў паважлівага стаўлення і найвышэйшай пашаны да іх асобаў. Харчаваліся Януш і Караль таксама асобна ад усіх за ўласным сталом[54]. Што тычыцца іх поспехаў у вучобе, то крыніцы нам не пакінулі пра гэта інфармацыі. Пра астатніх кадэтаў захаваліся цэлыя блокі справаздач адносна не толькі іх паводзінаў, але і паспяховасці па ўсіх асноўных прадметах, бо кожныя паўгода ў акадэмію накіроўвалася спецыяльная камісія, што ацэньвала не толькі прафесійную прыдатнасць выкладчыкаў, але і поспехі кадэтаў у вучобе[55].

Агульныя характарыстыкі некаторых вучняў гучалі прыблізна так: „Яго міласць пан Закрэўскі цяпер удасканальваецца лепш, чым раней», „Яго міласць пан Пяскоўскі старанны ва ўсім», „Яго міласць пан Белазор павінен вучыць», „Яго міласць пан Салагуб што ўваб’еш, то ўедзеш» і інш.[56]. Акрамя такіх самых агульных рэкамендацый, на кожнага вучня члены праверачнай камісіі складалі падрабязныя характарыстыкі, уякія ўваходзіўузровень авалодвання кадэтам навучальнымі дысцыплінамі і прагрэс ці рэгрэс па кожнай з іх. Такія характарыстыкі маглі гучаць так: „Яго міласць пан Закрэўскі чытае і добра размаўляе па-французску. Па-нямецку мала што. Па маляванні нічога. Па лаціне пасрэдна разумее, аднак трэба, каб удасканальваўся ў прадмеце рыторыкі. Ні геаграфіі, ні гісторыі не ведае», „Яго міласць пан Пяскоўскі і чытае, і размаўляе па-французску з добрым акцэнтам. Па-нямецку з нуля нічога не ведае. Па-руску піша і чытае добра. Па гісторыі і геаграфіі ведаў не мае. Трэба, каб лепей займаўся па лаціне. Малюе і фехтуе добра» і г. д.[57].

Апроч таго, кожны выкладчык даваў уласныя характарыстыкі вучням, у якіх называў найбольш здольных з групы і найбольш лайдакаватых. Калі з маляваннем, фехтаваннем, манежам, танцамі і пляцавай муштрой у кадэтаў праблем звычайна не назіраліся, то з мовамі, рыторыкай, матэматыкай, гісторыяй і геаграфіяй цяжкасці ўзнікалі ў многіх.

Ксёндз — прафесар рыторыкі адзначаў, што „кадэты рэдка ходзяць у школу — дзень ходзяць, а тыдзень і другі адсутнічаюць… У школу хоць прыйдуць, то адзін другога выклікаюць (прыкрываюць), і так да канца часта ўсе знікаюць, а калі да канца і трываюць, то толькі на сваволлі». Веды лацінскай мовы і старанні кадэтаў таксама адзначае як нездавальняльныя: „З нулявога ўзроўню [ведаў] толькі да шкоды іншым у школу ходзяць»[58].

Падобная сітуацыя назіралася і на занятках па матэматыцы і геаметрыі. „Гэтую патрэбную навуку кадэты пачалі вучыць, але кінулі. Ксёндз прафесар гатовы працягнуць выкладанне, але, як кажа сам, не можа з імі справіцца, калі на занятках не сядзіць пан дырэктар, якога яны вельмі паважаюць і пры кім вучацца». Той жа ксёндз адзначае ў кадэтаў вялікія праблемы з дысцыплінай, кажа, што яны нерэгулярна наведваюць касцельныя службы, а калі і прыходзяць, то „нясціпла» паводзяць сябе ўхраме[59].

Гісторыю кадэтам чытаў сам дырэктар Трычынскі. Курс складаўся з трох частак: 1-я — сусветная гісторыя ад стварэння свету, 2-я — гісторыя Польшчы ад пачатку карал еўства Польскага даУладыславаЯгайлы (праўрады, парад кі і звычаі ў старажытнай Польшчы, пра каптуры, элекцыі і каранацыі каралёў), 3-я — пра пачаткі Літвы, пра соймы і соймікі, пра трыбуналы каронны і літоўскі, пра геаграфію ваяводстваў і паветаў у межах Рэчы Паспалітай[60].

Праверка ад 17 лістапада 1751 г. выявіла па многіх пазіцыях станоўчыя зрухі. У большасці кадэтаў зніклі праблемы з рыторыкай. Складанасці з вывучэннем моў выправілі заменай выкладчыкаў. Кадэты штодня выпісвалі і завучвалі па 6 новых французскіх слоў, а некаторым узровень ведаў дазваляў нават чытаць працы французскіх гісторыкаў. Клопатамі дырэктара і М. К. Радзівіла пачала фармавацца бібліятэка нямецкіх і французскіх кніг, найперш падручнікаў па вымаўленні і інш. Пэўныя цяжкасці былі зафіксаваныя камісіяй і ў пытанні вывучэння кадэтамі вайсковай і цывільнай архітэктуры[61].

Усе навучэнцы Нясвіжскага кадэцкага корпуса былі людзьмі далёка не выпадковымі. Многія з іх прайшлі курс навучання ў першым Нясвіжскім кадэцкім корпусе ў пачатку і сярэдзіне 40-х г. ХVІІІ ст. Такім чынам, навучанне ў Нясвіжскім кадэцкім корпусе давала ім добрую магчымасць падвысіць свой грамадскі статус, атрымаўшы вопыт сапраўднай вайсковай службы, вывучыць замежныя мовы, атрымаць веды па агульнаадукацыйных і вайсковых дысцыплінах і, нарэшце, выпусціцца ў афіцэрскім званні. Яны былі прадстаўнікамі эліты тагачаснага грамадства ВКЛ. Пасля заканчэння кадэцкага корпуса ўсе яны ў свае маладыя гады, а ім было ўсяго ад 15 да 20 гадоў, занялі самыя розныя пасады ў ВКЛ. Крыштаф Валовіч стаў старастам мсціслаўскім, Пётр Пяскоўскі — інфлянцкім чашнікам, Станіслаў Гедройц — падстоліем ковенскім, Фелікс Сулістроўскі — ашмянскім маршалкам, Крыштаф Белазор — старастам кернаўскім, Барталамей Закрэўскі — харунжым заўкрынскім, Казімір Вішчынскі — мечнікам рэчыцкім, Францішак Яблонскі — мечнікам менскім, Адам Барановіч — падчашым троцкім і г. д.[62]. Не ў малой ступені на гэтыя прызначэнні паўплываў, трэба меркаваць, М. К. Радзівіл, пад чыю фактычную пратэкцыю траплялі ўсе гэтыя маладыя людзі. У сваім лісце ад 3 верасня 1750 г. Б. Закрэўскі пісаў М. К. Радзівілу: „Непараўнаная Вашай княжай міласці дабрыня абавязала мяне да несмяротнай удзячнасці, калі б незлічоных яе довадаў перад вочы сабе не ставіў, за тую толькі зычлівасць, якую пры аддаленні маёй з Акадэміі Вашай княскай міласці з атрыманым тытулам харунжаства [маецца на ўвазе харунжанства заўкрынскае. — З. К.] ніколі не заплаціў бы дастаткова ўдзячным найпакорнейшым дзякаваннем»[63]. Ці, іншымі словамі, Радзівіл дапамагаў сваім гадаванцам далей уладкоўвацца ў жыцці, тым самым ствараючы сабе самых моцных прыхільнікаў па ўсім ВКЛ.

У 1754 г. скончыўся запланаваны 6-7 гадовы тэрмін навучання кадэтаў. З гэтага часу ў дакументах больш не сустракаецца згадак пра кадэцкі корпус. Створаная ў 1740 г. і рэфармаваная ў 1747 г. навучальная ўстанова спыніла сваё існаванне. Прычынай гэтага, відаць па ўсім, стала выкананне корпусам сваёй першапачатковай мэты — атрыманне князямі Янушам і Каралем Радзівіламі вайсковай адукацыі, пасля чаго М. К. Радзівіл страціўдаяго ўсялякую цікавасць. Як відаць, усе астатнія задачы, што відавочна ставіліся перад корпусам, а менавіта падрыхтоўка кадраў для міліцыі і арміі ВКЛ, былі ўсяго толькі другаснымі ў параўнанні з асабістымі зацікаўленасцямі нясвіжскага ардыната і фундатара корпуса.

Эвалюцыя корпуса ад кавалерыйскага да пяхотнага лагічна тлумачыцца надзённымі патрэбамі міліцыі М. К. Радзівіла ў афіцэрскіх пяхотных кадрах, а таксама зменай прыярытэтаў у бок практычнай карысці навучальнай установы для магнацкіх войскаў і войскаў ВКЛ, жаданнем ардыната даць сваім дзецям самыя шырокія веды ў розных галінах ваеннай навукі.

Высновы

Першы на землях ВКЛ і ўсёй Рэч Паспалітай, кадэцкі корпус за 14 гадоў існавання прыняў у сваіх сценах каля 50 навучэнцаў, многія з якіх пасля яго заканчэння ў 1750 — 1754 г. занялі высокія пасады ў ВКЛ, атрымалі афіцэрскія званні. Па сваім унутраным змесце гэта была паўнавартасная вайсковая навучальная ўстанова, арыентаваная на найлепшыя прыклады вайсковых школ Еўропы. Акрамя таго, першы кадэцкі корпус заклаў трывалую, як паказаў далейшы час, традыцыю вайсковай адукацыі ў Нясвіжы.

Бадай, самы вядомы выпускнік корпуса Караль Радзівіл у далейшым працягнуў традыцыю вайсковай адукацыі ў Нясвіжы, заклаўшы ў 1767 г. артылерыйскую акадэмію, якая з перапынкамі праіснавала да другой паловы 80-х г. ХVІІІ ст. і дала ВКЛ і ўсёй Рэчы Паспалітай цэлую плеяду выбітных афіцэраў-вайскоўцаў, архітэктараўі вайсковых выкладчыкаў.

Дзякуючы ўдакладненню даты заснавання першага Нясвіжскага кадэцкага корпуса мы можам пераканаўча сцвярджаць, што вайсковая адукацыя на Беларусі налічвае не менш як 270 гадоў. Апроч таго, створаны ў 1740 г. кадэцкі корпус М. К. Радзівіла з’явіўся на свет на 25 гадоў раней, чым аналагічная варшаўская навучальная ўстанова, першы кадэцкі корпус у Польшчы.

[1] Пазднякоў В. Нясвіжскі кадэцкі корпус // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя: у 2 т. Т. 2 / рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш. Мінск:БелЭн, 2006. С. 373.
[2] Kukiel M. Zarys historji wojskowości w Polsce. Kraków, 1929. S. 162; Mościcki, H. Szkoła rycerska w Warszawie // Polskie Korpusy Kadetów.Warszawa, 1923. S. 7-13; Кnot A. Dzieje szkolnictwa wojskowego wPolsce. Lwow, 1938. S. 38-41.
[3] Таurogiński B. Z dziejów Nieświeża. Warszawa, 1937. S. 92-103.
[4] Archiwum gіuwne akt dawnych (далей AGAD). Archiwum Warszawski Radziwiłłów (далей AR). Dz. 7. № 268. Арк. 26-34.
[5] Таurogiński B. Z dziejów Nieświeża… S. 191-198.
[6] Lech M. J. Milicje Radziwiłłów jako oręż feodałów w walce z ruchami chłopskimi na Białorusi i Litwie // Rocznik Białostocki. T. III. Białystok,1962. S. 33-59.
[7] Кnot A. Dzieje szkolnictwa… S. 23-26.
[8] Кnot A. Dzieje szkolnictwa… S. 26-28.; Volumina legum. Przedrukzbioru praw staraniem XX. pijarow w Warszawie, od roku 1732 do roku 1782 wydanego. T. III. Petersburg, 1859. S. 374; Volumina legum. Przedruk zbioru praw staraniem XX. pijarow w Warszawie, od roku 1732 do roku 1782 wydanego. T. V. Petersburg, 1860. S. 190, 233.
[9] Кnot A. Dzieje szkolnictwa… S. 26.
[10] Хазин О. А. Пажи, кадеты, юнкера. [электронны рэсурс] 2005. Рэжым доступу: http://militera.lib.ru/h/hazin_oa/01.html
[11] Кnot A. Dzieje szkolnictwa… S. 30.
[12] Leszczyński S. Głos wolny wolność ubiespieczaiący. 1733. S. 93-97.
[13] Кnot A. Dzieje szkolnictwa… S. 33-34.
[14] Кnot A. Dzieje szkolnictwa… S. 36.
[15] Грыцкевіч А. Радзівіл Міхал Казімір // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя: у 2 т. Т. 2. С. 496-497.
[16] Літоўскі дзяржаўны гістарычны архіў (далей ЛДГА). Ф. 1280. Воп. 1.Спр. 269. Арк. 9адв.
[17] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (далей НГАБ). Ф. 694. Воп. 2.Спр. 4992. Арк. 3-6.
[18] ЛДГА. Ф. 1280. Воп. 1. Спр. 269. Арк. 1-1адв.
[19] ЛДГА. Ф. 1280. Воп. 1. Спр. 269. Арк. 5-6; НГАБ. Ф. 694. Воп. 2. Спр. 4992.Арк. 3-4.
[20] Дыярыюш князя Міхала Казіміра Радзівіла Ваяводы Віленскага, Гетмана Вялікага ВКЛ // Спадчына. 1995. № 4 (112). С. 44.
[21] AGAD. AR. Dz. 7. № 265. Арк. 12.
[22] ЛДГА. Ф. 1280. В. 1. Спр. 269. Арк. 8-9адв.
[23] ЛДГА. Ф. 1280. В. 1. Спр. 269. Арк. 8-9адв.
[24] Пазднякоў В. Нясвіжскі кадэцкі корпус // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя: у 2 т. Т. 2. С. 373.
[25] ЛДГА. Ф. 1280. В. 1. Спр. 269. Арк. 7-7 адв.
[26] Дыярыюш князя Міхала Казіміра Радзівіла… // Спадчына. 1995. № 5(113). С. 146.
[27] Таurogiński B. Z dziejów… S. 96.
[28] Дыярыюш князя Міхала Казіміра Радзівіла… // Спадчына. 1995. № 5(113). С. 152.
[29] Дыярыюш князя Міхала Казіміра Радзівіла…. // Спадчына. 1995. № 6(114). С. 175.
[30] Тамсама. С. 181.
[31] Тамсама. С. 182.
[32] ЛДГА. Ф. 1280. Воп. 1. Спр. 269. Арк. 7-7 адв.; Дыярыюш князя Міхала Казіміра Радзівіла… // Спадчына. 1995. № 5 (113). С. 136.
[33] Дыярыюш князя Міхала Казіміра Радзівіла… // Спадчына. 1995. № 5(113). С. 136.
[34] Тамсама. С. 146.
[35] Дыярыюш князя Міхала Казіміра Радзівіла… // Спадчына. 1995. № 6(114). С. 175-177.
[36] Таurogiński B. Z dziejów… S. 92.
[37] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 42.
[38] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 3.
[39] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 14.
[40] Таurogiński B. Z dziejów… S. 92-103№ AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 3-11.
[41] AGAD. AR. Dz. 7. № 269. Арк. 2.
[42] Lech M. J. Milicje Radziwiłłów… S. 36.
[43] Lech M. J. Milicje Radziwiłłów… S. 39-40.
[44] AGAD. AR. Dz. 7. № 389. Арк. 1-40.
[45] Lech M. J. Milicje Radziwiłłów… S. 37.
[46] Хазин О. А. Пажи, кадеты, юнкера. [Электронны рэсурс] 2005. Рэжым доступу: http://militera. lib. ru/h/hazin_oa/01. html
[47] Кnot A. Dzieje szkolnictwa… S. 33.
[48] Таurogiński B. Z dziejów… S. 92-103.
[49] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 2-4.
[50] Таurogiński B. Z dziejów… S. 92-103.
[51] AGAD. AR. Dz. 7. № 554. Арк. 1; ЛДГА. Ф. 1280. Воп. 1. Спр. 269. Арк.7-7 адв.
[52] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 40-41; Таurogiński B. Z dziejów… S. 92-103.
[53] AGAD. AR. Dz. 7. № 554. Арк. 2.
[54] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 41;Таurogiński, B. Z dziejów… S. 92-103.
[55] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 3-11.
[56] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 3-4.
[57] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 4.
[58] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 5.
[59] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 8.
[60] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 6.
[61] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 9-11,44.
[62] AGAD. AR. Dz. 7. № 554. Арк. 1.
[63] AGAD. AR. Dz. 5. № 18318. Арк. 1-2.

Дадатак

Тры дакументы з гісторыі Нясвіжскіх кадэцкіх карпусоў

Прынцыпы перадачы тэксту і навукова-даведачны апарат

Пры падрыхтоўцы дакументаў да публікацыі былі скарыстаныя метадычныя парады „Instrukcja wydawnicza dla żrodeł historycznych (od XVI — do połowy XIX wieku)» (Wrocław, 1953), а таксама „Методические рекомендации по изданию и описанию Литовской Метрики», складзеныя Г. Л. Харашкевіч і С. М. Каштанавым (Вильнюс, 1985).

Тэксты крыніц перадаюцца без зменаў, з захаваннем усіх сінтаксічных і пунктуацыйных асаблівасцяў дакументаў. Без зменаў перадаюцца і ўласныя імёны ды геаграфічныя назвы. Іншыя асаблівасці напісання літар і слоў, а таксама падкрэсліванні асобных слоў, выразаў ці загалоўкаў агаворваюццаў падрадковых каментарах. Скарочаныя словы раскрываюцца цалкам у круглых дужках. У квадратных дужках курсівам абазначаны нечытэльныя месцы з меркаванай колькасцю непрачытаных літар. Тытулатуры ці ветлівыя звароты — наприклад: JOXJM. (Jaśnie Oświecony Xsiąże Jego miłość), JOX. (Jaśnie Oświecony Xsiaze), JMP. Oego miłość Pan), IM. (Ich miłości), IMPP. (Ich miłości Panow) — перадаюцца скарачэннем з вялікіх літар і кропкай на канцы. Тытулатуры і ветлівыя звароты афармляюцца такім чынам, нават калі ў тэксце дакумента яны пададзены без скарачэнняў. Канец кожнага радка абазначаны адной вертыкальнай рыскай, а старонкі — дзвюма. Нумар кожнай новай старонкі абазначаецца ў квадратных дужках курсівам. Курсівам перадаюцца таксама ўсе словы і выразы ў падрадковых каментарах. Словы і выразы, узятыя з тэксту дакумента, наадварот, курсівам не вылучаюцца.

1. Рэестр вучняў Нясвіжскага коннага манежа з 1740 да 1749 г.¹

Арыгінал: ЛДГА. Ф. 1280. В. 1. Спр. 269. Арк. 7-7 адв.

Regestr szularow uczących się w maneżu spisane | r(oku) 1743 ię 10 maja.²|

JOXJM. Janusz ię 10 may 1.1743 […]³|

JOXJM. Karol tegoż samego dnia y roku. |

JMP. Traubnicz starszy. |

JMP. Traubnicz młodszy. |

Alexander Durucki w roku 1740 ię do january. |

Dawid Malsztalerz. Roku 1743 ię 6 marca. |

JMP. Tryczynski roku 1745 ię 3 juleis.⁴ |

JMP. Szemetroku 1745 ię 9⁵ maja. |

JMP. Homburg roku 1745 ię 8 maja. |

JMP. Szwyikowski roku 1745 ię 9 maja. |

JMP. Zienkowicz roku 1745 ię 20 juny. |

JMP. Czarnecki roku 1745 ię 24 juny. |

JMP. Madalinski roku 1745 ię 7 july. |

JMP. Obuchowicz roku 1745 ię 23 july. |

JMP. Korsak roku 1745 ię 25 july. |

JMP. Billewicz starszy ro (ku) 1745 ię 22 oktobra⁶|

JMP. Billewicz młodszy tegoż samego. |

JMP. Niesiołowski roku 1745 ię 10 nowembra.⁷|

Jakub Paszkowski JOX. Sangoszki r (oku) 1746 ię 16 january.⁸ |

JMP. Liaskowski roku 1746 ię 7 marty. |

JMP. Zakrzewski tegoż samego. |

JMP. Jabłoński roku 1746 ię 14 marty. |

JMP. Konopka roku 1746 ię 1 aprilos. |

JMP. Dubiszewski roku 1746 ię 9 may. |

JMP. Kochanowski roku 1746 ię 3 juny. |

JMP. Wiszczynski roku 1747 ię 10 aprilis. |

JMP. Horbaczewski roku 1747 ię 23 juny. |

JMP. Luniha roku 1747 ię 23 juny. |

JMP. Wołłowicz roku 1747 ię 7 july. |

JMP. Giedroyć młodszy tegoż samego. |

JMP. Łoyko roku 1747 ię 10 july. |

JMP. Giedroyć starszy ro (ku) 1747 ię 14 july. |

JMP. Rużewski roku 1747 ię 16 septembra.⁹|

JMP. Janicki roku 1747 ię 3 nowembra.¹⁰| | [арк. 7 адв.]

JMP. Zagurski roku 1748 ię 16 augusti. |

Piotrowski Masztalerz roku 1747 ię 19 augu (sti). |

JMP. Sulistrowski roku 1748 ię 16 septembra.¹¹|

JMP. Otthenauz roku 1748 ię 16 septembra.¹²|

Ułosach masztalerz roku 1748 ię 20 septembra.¹³|

JMP. Baranowicz roku 1748 ię 11 oktobra.¹⁴ |

JMP. Białłozor roku 1748 ię 4 nowembra.¹⁵|

JMP. Sołłohub roku 1749 ię 25 january. | |

2. Устава для вучняў Нясвіжскай рыцарскай школы, якія вучацца коннай выездцы ў манежы

ЛДГА. Ф. 1280. В. 1. Спр. 269. Арę. 8-9 адв.

ЗО сакавікa 1746 г., Нясвіж

Ustawy I sciągaiące się do tych, ktуrzy się uczą w szkole | rycerskiey sposobu ujezdzenia koni. |

1. Przyszedіszy do maneżu, to naypierwey mają mieć | na bacznośći, aby przywitali JMP. koniuszego | y wszystkich ktorzy tam przytomni. To się też | ma postrzegać pilno, aby każdy z nich byі przy|stoynie ubrany, ufryzowany y upudrowany, gdyż | takowe ochędostwo dodaje okazałosci jeźdźcowi. |

2.Każdy wziąwszy rozgę służącą na konia y strze|miona wrękę, przystąpi do JMP. koniusze|go, aby mu ten naznaczyі, na iakim koniu ma | jeździć. |

3.Zbliżaiąc się do konia, mają zważać, ieżeli | się przy wszelkim znayduie porzędku, a zwła|szcza ieżeli iest dobrze o kiełznany y podpięty, | tudziesz ieżeli kulbaka nie iest zbyt w tyі al|bo teżna kark zemknięta. |

8.Ten ktory wsiadaiąc na konia zapomne za|piąc łancuszkau munsztuka, a zsiada |jąc odpiąc go zaniedba, albo rękawiczek |mieć nie będzie, lub teź rozgę siedząc na ko|niu upuśći; toż mowić o owym, ktory by przy | szpadzie (wyiąwszy od tego karuzel)exer|citia maneżowe, odprawował, albo przyzwo|itego ukłonu spektatorom nie uczynił; tudziesz komu by pod czas iazdy kapelusz | spadł z głowy, taki będzie musiał zapła|cić sztraf proporcyonalny swemu wykroczeniu | według rozsądku JMP. koniuszego. |Lecz gdy by kto przez swoię winę, y nieostro |zność spadł z konia,takowego wszystkie | odzienie od nog do głowy zupełnie ma się| dosłać JMP. koniuszemu, chyba że|by się z nim w inszy sposobo to zgodził. |

9. Zimowey pory wszyscy koleyno będą doda|wali drew nakażdy tydzieс po cztery wo |zy do komina maneżowego. |

13.A iż to dobrze postrzegliśmy, że cudze ko|nie, ktore ujeżdzają w naszym maneżu, | wiele zabierają czasu, a ieszcze więcey|| [арк. 9 адв.] przyczyniają fatygi, zaczyni zabraniamy JM|P. koniuszemu, aby na potym żadnego | cudzego konia nie przyimowałbez wyraźney | woli naszey. Co gdy by się trafiło, tedy każ|dy masię znać do powinney wdzięczno|sci za takawą JMP. koniuszegouczynnosc. |

3. Пастанова для дырэктара Нясвіжскага кадэцкага корпуса

AGAD. AR. Dz.7, nr. 268. Арę. 35-39.

Postanowienie | dla | dyrektora kodetow

25 траўня 1747 — 4 верасня 1748 г., Нясвіж

[арę. 36] Postanowienie osobliwsze, ktore się scięga do samego | dyrektora, uczynione roku 1747 d(nia) 25. maii.¹⁹|

1.|

Ma dyrektor pilnie dozieraćy dostrzegać tego, aby kadeci w | boiazni Bozey y w czystosci zachowali się; w czym iezeliby (ucho | way Boże) kiedy kto wykroczyі quocung titulo kontra caltitatem, | iak naysurowszey kary naznaczenie sam sobie rezerwuię, dlate|go obliguię pod łaską moią dyrektora, aby tego iak naypilniey | dozierał y często niespodzianych roznymi czasy ich w nocy wizyto |wał, iezeli spokoynie y przystoynie w stancyach swoich sypiaią. |

2.|

Dyrektor będzie miał zupełną władzę, przy ktorey go powagą mo|ią utrzymywać będę. |

3.|

Gdyby ktory z kadetow niewypełnił swoiey powinnośći w szko |łach, dyrektor odprowadzaiąc ich wszytkich ze szkoł do domu, | będzie się informował o postępkach każdego od professorow, aby | niedbali y przeciwko prawom studeńskim wykraczaiący, byli | skarani po żołniersku. |

4.|

Chorzy w kadeckim korpusie zostaiący, wszyscy powinni być | opatrowani y leczeni od doktorow y cerulikow woyskowych | kosztem moim. |

5.|

Trunkow y potraw przepisanych od doktora kaze dodować | dla chorego JMP. marszałek synow moich, albo też ktуry | na mieyscu jego będzie miał dyspozycyą. |

6.|

Xięgi potrzebne do nauki kadetow, będą dawane z bibliote|ki moiey nieswiezkiey; ktore dyrektor będzie brał pod rege|strem у one oddawał, pilnie tego postrzegaiąc, aby się niesza|rzały, zostaiąc w ręku kadeckich; a daleko bardziey, gdyby | z nich iaka niezgineła. |

7.|

Kadeci będą mieli swiece, ile będzie potrzeba, tudzisz stro|za у drwa ze skarbu w zimie. |

8.|

A poniewasz korpus kadeckie niemałego kosztu wyciąga, na|lezy miedzy kadetami brak czynic, aby ci ktorzyby niemieli | ochoty albo sposobnosci do uczynienia postępku w tych szla|chetnych y wielkiey wagi exerciciach, a fortiori zas gdyby z | nich znaydowali się ktorzy ineorrigibiles; byli zastąpieni y | wyręczeni przez zgodnieysze y lepsze subiekta, ktore to osob | brakowanie sam sobie zachowuię; dyrektor zaś będzie powi|nien zupełną o tym²⁰ bez odwłoki przy raporcie dawac mi informa|cyą; a inquantumbym ja byі daleko od Nieswiza odległ, | tedy takowego żadney poprawy po sobie niepokazuiącego | berłyna albo nidbalca trzymac w areszcie do mego przy|iazdu. Czym pod summnienim obligu.²¹|| [арк. 37]

9.|

Podczas godzin naznaczonych na nauki, dyrektor kaze zamyka | drzwi od apartamentu kadeckiego, aby zaden, ktory tam nie | ma nic do czynienia niewchodził, przezcoby się mogła stać dy|strakcya uczącym się; ani też zaden z kadetow niewychodził | bez pozwolenia dyrektora. |

10. |

Kominy maią byc chędozone zimą tyle razy, ile razy tego | potrzeba będzie kazała; w czym zaleca się dozor pilny horo|dniczemu. |

11. |

Obrusy y serwety do pospolitego uzywania kadetow oddane, | gdy się zabrudzą powinne być wymyte od praczki w mie|scie, spolnym kosztem kadetow. |

12. |

Dyrektoryszerzant,zktorychiedenwiednym, drugi wdru|gim końcu stołu siedzieć powinni podczas obiadu y wiecze|rzy, będą mieli oko na kadetow, aby iedli przystoynie y | obyczaynie, aby się wystrzegali dziecinnych lekkomyslnośći | y zwad miedzy sobą, aby wszyscy wprzod z iedney misy | brali potrawy, nie skacząc od iedney do drugiey.

13 |

Dyrektor będzie miał dwa dyaryusze, z ktorych w pierwszy | zapisze imie, lata y czas przebycia kazdego kadeta, w dru|gim zaś opisze kazdego dnia co za postępek uczynili w na|ukach y ięzykach, a czym będzie się informował od me|trow.|

14. |

Dyrektor uczyni co miesiąc extrakt tych dyaryuszow, aby o | tym wszytkim co się przez tenczas stało uczynił raport mnie | samemu. Co tydzien zaś ma czynić takowyż²² raport²³ JM. xiędzu theołgowi²⁴ y JMP. Traubniszowi generał ad|iutantowi memu, іаęо gubernatorom akademij, absentia | uniuz non obstante. Toż samo czynić maią у metrowie; to | iest także co miesiąc mnie samemu; a co tydzieс JM. xię|dzu theologowi y JMP. Traubniszowi generał adiutan|towi memu o wszytkim raportowac. |

15. |

Krom kadetow będzie też pod kommendą dyrektora ieden szer|zant, ktory trzezwascią y potzciwoscią daiąc z siebie przy|kład kadetom, będzie się we wszytkim z dyrektorem znosił, | y karnosci przestrzegał. Pensya będzie jego takowaz iako y | innych szerzantow; nad to będzie miał stół у kwaterę | miedzy kadetami. Jego będzie powinnosc exercytowac kadetow | | [арк. 38] w musztrach na ktore naznacza się wtorek y czwar |tek; ale o tym obszerniey w punktach kadeckich, a poniewasz | takie exercicia niemogą być do skutku przyprowadzone | w małey liczbie ludzi, przetoz trzeba przestrzedz dniem | przedtym kadetow w miescie maiących gospody, aby się | wczesnie na naznaczone do musztrow godziny zebrali. |

16. |

Kazdy to będzie miał przed sobą cokolwiek do służby stoło|wey nalezy, to iest dwa talerze, serwetę, noż, widelce y łysz|kę; przed każdym takze będzie postawiony kubek żesciany, | ktory w sobie będzie zawierał kwartę piwa. |

17. |

Potrawy będą dawane na trzech misach wielkich; na obiedzie | ma być dwoie, na wieczerzy iedno danie. Misy zaś umyślnie | będą zrobione z cyny iako tez y mały serwis na sol pieprz | oliwę у ocet, tudzisz wielka łyszka do rozdawania potraw | y noz wielki z takimi z widelcami do podzielenia potraw na | tyle sztuk, ile będzie osob. |

18. |

Poniewasz oprocz namienioney cyny y sztućcow, będzie dano dla | wygody kadetow sześć obrusow duzych y szesc tuzinow ser|wet z płotna ordynaryinego mocnego, aby w tym wszytkim | szkody y straty niebyło, trzeba wszytkie rzeczy słuzące do służby stołowey oddać na ręce żołnierza, ktoremu na schowa|nie będzie sporządzona szafa z zamkiem, tegoz żołnierza bę|dzie powinnosc nakrywać do stołu y zbierac przy pomocy dobosza. Nadto będzie zażywany do wielu innych usług; ja|koto: aby winnych kadetow zaprowadził w areszt y z tamtąd | ich wyprowadzał do szkoły, do stołu y na inne exercicia, | ktore gdy się skonczą, z nowu ich odprowadzi na mieysce aresz|tu. Wkrotce mowiąc: do niego będzie należało wykonanie | wszytkich kar naznaczonych od dyrektora, wyiąwszy fu|kle. |

19. |

Potrawy, piwo, y chleb będą noszone przez czeladnikow na|znaczonych do usług kadeckich, ktorzy tez podczas stołu | zupełnie swoiey powinnośći zadosc będą czynili. |

20. |

Wpuł do-dziesiąteygodziny w wieczor, szerzantwyprawi | wszy tych wszytkich, ktorzy nienalezą do korpusu kadeckie|go, ani tam niemaią stancyi, zamknie drzwi do weyscia w | | [арк. 39] apartament kadecki słuzące, y odda klucz dyrektorowi, | potym zlustruie wszytkie stancye kadeckie, dla wzięcia | tam wiadomosci, iezeli każdy iuz poszedł spać, a gdyby się zda|rzyło swiecę zapaloną znalesc z nich u kogo, zagasi ią żadney | nieprzyimuiąc wymowki. Tenze szerzant zimowego czasu uczy|niwszy rewizyą piecow dla lepszego biespieczenstwa od ognia, | uczyni dyrektorowi raport o tym wszytkim co kolwiek pod | czas swoiey wizyty postrzegł, y oddawszy mu klucze od opar|tamentu kadeckiego poydzie sam do wczasu, ztą obligacyą | aby nazaiutrz rana gdy wdorzą na pobudkę opiątey godzinie | przyszedł do dyrektora po klucze, ktore od niego odebrawszy | odwiedzi kadetow w swoich stancyach, y uczyni mu raport | taki w jakim stanie znalazі wszytko. Co się ma praktyko|wać codziennie. |

21. |

Dyrektor będzie miał kommędę nad całym korpusem ka|deckim. Do niego będzie nalezało, aby wszytko, osobliwie | nauki szly swoim porządkiem y inne exercicia, ktoremu | kapitulacyi naznaczam talerow bitych sto na rok, kto|rey połowa ma go dochodzic w puł roka; przytym poz|walam onemu nosic mundur buńczuczney moiey cho|rągwi. |

M. Radziwiłł |

W(oiewoda) W(ileński) H(etman) W(ielki) W(ielkiego) X(ięstwa) L(itewskiego) |

22. |

Pan dyrektor niema żadnych kar naznaczać, ktore są wyrażone | in punkto 21., […]⁵ JMP. generała | adjutanta y X. Kuczewskiego; kara zaś fuklow niema być | dawana, chyba in summa incorrigibilitate.²⁶|

Idem qui pridem²⁷|

M. Radziwiłł |

W(oiewoda) W(ileński) H(etman) W(ielki) W(ielkiego) X(ięstwa) L(itewskiego) |

(пячатка)

Публікацыя Змітра Крывашэева

¹Рэестр створаны не раней за 25 студзеня 1749 г.
²Regestr szularow uczących się w maneżu spisane r(oku) 1743 ię do maja падкрэслена двайной рысай.
³11 літар неразборліва.
⁴JMP. Tryczynski roku 1745 ię 3 juleis. з нумарам дапісана над радком.
⁵9 выпраўлена з 4.
⁶У тэксце 8bra. 8 — okto (lat.) — восем. okto + bra = oktobra.
⁷У тэксце 9bra.
⁸Напісана над радком без нумара.
⁹ У тэксце7bra.
¹⁰Утэксце 9bra.
¹¹Утэксце 7bra.
¹²Утэксце 7bra.
¹³Утэксце 7bra.
¹⁴Утэксце 8bra.
¹⁵Утэксце 9bra.
¹⁶ Трэба чытаць nie.
¹⁷ 5 літар неразборліва.
¹⁸annus — (lat.) год.
¹⁹uczynione roku 1747 d (nia) 25. maii. дапісана іншымі чарніламі і іншым почыркам.
²⁰o tym напісана над радком.
²¹Czym pod summnienim obligu. дапісана іншым почыркам, але тымі ж чарніламі.
²²takowyż дапісана іншымі чарніламі над радком.
²³Пасля слова raport два словы закрэслены.
²⁴Трэба чытаць theologowi.
²⁵4 словы на латыні, памерам 20-21 літара, не чытаюцца.
²⁶in summa incorrigibilitate — (лат.) у суме непапраўнай.
²⁷Idem qui pridem — (лат.) так сама як раней.
²⁸У тэксце 7bris.

Наверх

Тэгі: Архіваліі, Рэч Паспалітая