Штэфан Родэвальд. Пра ўшанаванне Язафата Кунцэвіча ў XVII ст.
* Stefan Rohdewald. Medium unierter konfessioneller Identität oder polnisch-ruthenischer Einigung? Zur Verehrung Josafat Kuncevyčs im 17. Jahrhundert, in: Kommunikation durch symbolische Akte. Religiöse Heterogenität und politische Herrschaft in Polen-Litauen, hg. v. Yvonne Kleinmann (=Forschungen zur Geschichte und Kultur des Östlichen Mitteleuropa, 35), Stuttgart 2010, S. 271-290.
Уводзіны і пастаноўка пытання
Калі разглядаць Рутэнію як тэрыторыю з даволі вялікай колькасцю формаў культурнай — г. зн. рэлігійнай, канфесійнай, этнічнай і саслоўнай — дыферэнцыяцыі, то прадметам даследавання не можа не стаць Берасцейская унія 1596 г., якая пераадольвала гэтую разнастайнасць[1]. Праўда, кола яе прыхільнікаў яшчэ ў другой палове XVII ст. абмяжоўвалася, па сутнасці, тымі епіскапамі, што першапачаткова далучыліся да яе, ды базыльянскімі ордэнамі, рэфармаванымі на ўзор езуіцкіх. Як і раней, яе прадстаўнікі называлі сябе вернікамі „грэцкай канфесіі». Да таго ж за гэты час узнік шэраг новых планаў ажыццяўлення уніі, таму лініі канфесійнага падзелу ў межах ерархій заставаліся недакладнымі і часовымі[2].
Стаўленне рымска-каталіцкіх біскупаў — прадстаўнікоў шляхты — да ўніяцкіх епіскапаў, частка якіх паходзіла з мяшчан, было адмоўным. Многія з іх выступалі за працяг місіянерскай дзейнасці на русінскіх тэрыторыях на карысць рымска-каталіцкай канфесіі[3]. Як ні дзіўна, але менавіта смерць Язафата Кунцэвіча прычынілася да павароту ў стаўленні каталіцкіх святароў і шляхты Рэчы Паспалітай да уніі[4]. Язафат Кунцэвіч, які нарадзіўся ва Уладзіміры-Валынскім, быў першым уніяцкім святаром Полацка (1618-1623 г.), які ў сваёй дыяцэзіі апантана выступаў за падтрымку Берасцейскай уніі 1596 г. Яго дзейнасць, падтрыманая каралеўскай уладай, выклікала палярызацыю ў грамадстве і абумоўлівала выпрацоўку такіх практычных формаў камунікацыі, якія ўзмацнялі антаганізм паміж праваслаўнымі і прыхільнікамі уніі ў паўночных землях Вялікага Княства Літоўскага, асабліва ў Полацку і Віцебску[5]. У1623 г. ён быў забіты натоўпам праваслаўных вернікаў перад Віцебскай ратушай[6].
Пытанне пра ўзнікненне ўніяцкай канфесійнай ідэнтычнасці ў полі напружання, характэрным для ранняга перыяду новай гісторыі працэсаў утварэння канфесій і іх умацавання сярод русінскага насельніцтва шматнацыянальнай Рэчы Паспалітай, высветлена недастаткова, хоць абумоўленая і канфесійнымі, і нацыянальнымі інтарэсамі актыўная цікавасць да гісторыі Берасцейскай уніі знайшла значны адбітак у шматлікіх гістарыяграфічных працах[7].
Апошнім часам адмоўнае стаўленне да уніі з боку праваслаўных пасля 1596 г., якое пацягнула за сабой працэсы ўмацавання праваслаўя, атрымала новае асвятленне[8].
Мэта прапанаванага ўвазе чытача артыкула — паказаць у агульных рысах, якую ролю адыгралі створаныя пасля смерці Кунцэвіча камунікатыўныя формы яго ўшанавання для ўзмацнення ці ўзнікнення калектыўнай, у пэўных выпадках канфесійнай, ідэнтычнасці сярод ягоных русінскіх, а таксама польскіх прыхільнікаў ва ўсёй Рэчы Паспалітай. У даследаваннях рымска-каталіцкай накіраванасці пытанні русінскай ідэнтычнасці да гэтага часу закраналіся толькі ўскосна[9]. Новыя ўкраінскія і беларускія[10] даследаванні пра Язафата Кунцэвіча маюць, за нешматлікімі выключэннямі[11], яскрава выражаную рэлігійную і нацыянальную[12] спецыфіку. Польскія ж гісторыкі апошнім часам здолелі выйсці за рамкі нацыянальна-канфесійнай інтэрпрэтацыі[13]. Так, Марыя Тапольская адзначае, што Кунцэвіч стаў „сімвалам» уніі[14]. Але ж характэрнай рысай уніі ў тэалагічным сэнсе было акурат тое, што яна ўвасабляла не лакальную адметнасць, а, ва „ўніфарматарскім» сэнсе, эклезеалагічнае адзінства, у значнай ступені без прызнання самастойных канфесійных тэрыторый пры перавазе лацінскага абраду і пад юрысдыкцыяй папы[15].
Наколькі ўшанаванне Кунцэвіча як пакутніка за унію надало яе тэарэтычнай неабмежаванасці сацыяльныя межы, межы ў часе і прасторы? Пры даследаванні формаў камунікатыўнага ўзаемадзеяння, якія тэматызуюць Кунцэвіча як фігуру рэлігійнай памяці, неабходна выявіць групы галоўных дзеячаў, разнастайныя сацыяльныя і культурныя формы рэалізацыі, дыскурcіўныя зместы і тыя сродкі, якія фармавалі ўзнікаючую культуру памяці. Неабходна крытычна даследаваць аб’ёмныя дакументы ў падтрымку кананізацыі Кунцэвіча, што з’явіліся неўзабаве пасля яго смерці, а таксама паведамленні пра цуды і сведчанні відавочцаў, высветліць прадстаўленыя ў іх формы набожнасці, іх уздзеянне, накіраванае на ўсталяванне канфесійнай і этнічнай ідэнтычнасці. Акрамя таго, неабходна адрозніваць саслоўныя, канфесійныя і этнічныя аспекты пашырэння культу ў розных яго фазах[16].
Ці ўмацоўвала ўшанаванне Кунцэвіча пазіцыі уніі як канфесіі, адмежаванай і ад праваслаўя, і ад рыма-каталіцызму, сярод прадстаўнікоў царквы[17] і сярод тых, хто не належаў да яе[18], ці, можа, унія замацоўвалася ў рымска-каталіцкіх рамках настолькі, што гаворку трэба весці пра пашырэнне не „трансканфесійнага» ўшанавання святых, а „ўнутрыканфесійнага плюралізму»[19]? У цэнтры ўвагі зазвычай знаходзяцца звязаныя з культам Язафата эфекты „каталіцкай» далучанасці паўночна-ўсходняй часткі Полаччыны да польскага ці чырвона-русінскага паўднёвага захаду Рэчы Паспалітай. Але адначасова трэба ўлічваць і механізмы адасаблення ад праваслаўных — і іх супраціў культу, — а таксама ад іўдзеяў і іншых „ерэтыкоў».
Сведчанні пра цуды і іх значнасць у час да „патопу»
Найважейшым фактарам прыцягальнасці культу святога для вернікаў любой канфесіі была перспектыва зведаць на сабе яго гаючую моц[20], ці, паводле Бурдзьё[21], яго „сакральны капітал».
Адразу пасля смерці Язафата ў Полацку пачаў складвацца лакальны культ вакол яго асобы і ягоных парэшткаў. Гарадскі пісар Ян Дзягілевіч, які, паводле актаў працэсу беатыфікацыі 1628 г., лічыўся „надзвычай старанным прыхільнікам грэка-каталіцкага абраду»[22], запісаў ў 1637 г. у пратакол, што ўніяты да пачатку дзейнасці Язафата ў Полацку былі ўсе як адзін „схізматыкамі». І толькі з дня смерці Язафата, на думку Дзягілевіча, сітуацыя змянілася. Сведка гаворыць пра лакальнае, але сацыяльна вельмі пашыранае ўшанаванне Язафата і ягоных парэшткаў — як сярод „усіх праваслаўных вернікаў», так і сярод „праваслаўных» і рымска-каталіцкіх сенатараў Вялікага Княства. Штогадовае памінанне Язафата адбываецца, піша ён, не толькі ў Полацку, але „і ў іншых месцах»[23].
У выдадзеным у 1665 г. жыццяпісе пакутніка Якуб Суша, пазнейшы архіепіскап холмскі (1652-1687), таксама абагульніў шматлікія формы ўшанавання, якія ажыццяўляліся ў першыя гады пасля смерці Язафата людзьмі рознага сацыяльнага паходжання, не ўдакладняючы, аднак, іх канфесійнай прыналежнасці[24]. Полацкі гарадскі радца Іван Хадыка, які стаўуніятам пасля Язафатавай смерці, пісаўу 1637 г. пра „добрых каталікоў, грэцкага і лацінскага абраду», якія наведвалі парэшткі Язафата[25]. Такім чынам, і ў яго ўсведамленні гэта быў агульнакаталіцкі, а не нейкі спецыфічна ўніяцкі культ. Ужо ў 1626 г. Антоній Сялява, пераемнік Язафата, што паходзіў з русінскай шляхты, звярнуўся ў заснаваную ў 1622 г. Кангрэгацыю пашырэння веры (Congregatio de Propaganda Fide) з просьбай дазволіць стварэнне алтара на Язафатавай магіле[26]. У1637 г. два віленскія канонікі — Адам Шчыт і Альберт Сялява — далі апісанне капліцы, пабудаванай вакол надмагільнага помніка і парэшткаў Язафата, а таксама вобразна апісалі самога забітага і матэрыяльныя формы яго ўшанавання[27]. Як і дзякуючы каму ўзнік гэты культ, які паспеў ужо ўмацавацца ў мясцовых маштабах?
Акрамя полацкіх і віцебскіх мясцовых улад ды святароў, ужо ў 1623 г. гарадская рада Полацка была згадана як адзін з самых першых калектыўных сведкаў Язафатавых цудаў[28]. Пры гэтым высокія службовыя асобы — шляхецкія і мяшчанскія — кіраваліся, магчыма, не толькі рэлігійным перакананнем, але і думкай пра агульную карысць для насельніцтва горада — трэба ж было пазбегнуць карных мераў з боку дзяржавы, якія давялося зведаць Віцебску. На гэты час полацкі магістрат складаўся, як гэта вялося яшчэ з 1498 г., пароўну з прадстаўнікоў рымска-каталіцкай і праваслаўнай канфесій[29]; але са сведчання пра цуд відаць, што ўніяты ў гарадской радзе адразу пасля Язафатавай смерці атрымалі перавагу над праваслаўнымі[30].
Аднак гарадской эліце толькі на пачатку ўзнікнення культу належала галоўная роля ў прыпісванні цудаў забітаму Язафату. Паводле падлікаў Сушы, ёсць сведчанні пра яшчэ адзінаццаць выпадкаў, калі цуды назіралі простыя мяшчане ці іншыя жыхары горада. Для мясцовых вернікаў галоўным цудам было асабістае пазбаўленне ад немачы ў выніку кантакту з парэшткамі або крывёю Язафата. І складаная пісьмовая фіксацыя цудаў служыла не свядомаму ўмацаванню канфесійнай ідэнтычнасці ўніятаў, а фармальнаму доказу святасці Язафата. У першую чаргу Язафатаваму культу спрыялі ўніяцкія ерархі, базыльяне, а таксама вядучыя мясцовыя езуіты. Але большасць выпадкаў назірання цудаў зафіксаваны буйнымі прадстаўнікамі мясцовай шляхты і высокімі службовымі асобамі[31]. Мабыць, большасць з іх толькі незадоўга перад тым перайшлі з праваслаўнай веры ва ўніяцтва ці ў рыма-каталіцызм.
Геаграфічнае пашырэнне звестак пра падзеі, звязаныя з Язафатам, у значнай ступені было заслугай мітрапаліта Вельяміна Руцкага, народжанага ў Наваградку. Нават само набліжэнне праваслаўных да уніі павінна было разглядацца, на яго думку, як цуд, учынены Кунцэвічам. У 1628 г. ён пісаў, што і сам зведаў „дапамогу» Язафата, таму называў яго сваім „святым заступнікам». У жніўні 1628 г. Руцкі, мітрапаліт кіеўскі і ўсяе Русі, прыпісваўЯзафату воінскія цуды ў барацьбе з казакамі, што мелі месца, як сцвярджаў Руцкі, у 1625 г.: тады „схізма» выступілаўякасці ворага„каталіцкай веры» і „супраць караля Рэчы Паспалітай». У сваёй рыторыцы Руцкі патрабаваў нават вышэйшага статусу ахвяры, чым той, што належаў у яго час іўдзеям[32]. Тым самым менавіта найвышэйшы польска-літоўскі ерарх уніі першы прыпісаў Язафату воінскія заслугі ў справе абароны дзяржаўных інтарэсаў. Ён таксама пісаў не пра ўніяцкі грэчаскі абрад, а пра „каталіцкую веру».
Станіслаў Касінскі — народжаны ў Мазовіі рэктар Полацкага езуіцкага калегіума — у 1627 г. папрасіў Язафата абараніць горад ад шведскіх войскаў і разам „з каталікамі ўсяго горада Полацка» абвясціў Язафата каталіцкім „слугою Гасподнім»[33]. Ягоная дзейнасць, як і дзейнасць Руцкага, мела ўзорны характар: паводле сведчання Рафаіла Корсака, уніяцкага епіскапа галіцкага (у 1637-1641 г. мітрапаліта), што паходзіў з найбольш славутага полацкага магнацкага РОДУ. у1627 г. смаленскі ваявода Аляксандр Корвін Гансеўскі назваўЯзафата„сваім святым заступнікам і заступнікам усяго войска»[34]. Тое, што шляхціч рымска-каталіцкага веравызнання інструменталізаваў Язафата ў ваенным кантэксце ў імя абароны Рэчы Паспалітай ад суседніх дзяржаў, стала новым крокам ва ўзвышэнні яго асобы. Корсак, трэба сказаць, рабіў свае ацэнкі не толькі з грэка-каталіцкага пункту гледжання — у згаданым дакуменце ён у іншай сувязі гаварыў пра „каталікаў абодвух абрадаў»[35]. У 1633 г. і архіепіскап Антоній Сялява ў абложаным маскоўскімі войскамі Полацку, „молячыся разам з іншымі людзьмі ля магілы пакутніка», папрасіў у Язафата дапамогі і нібыта атрымаў яе[36]. Але на той час колькасць прыхільнікаў уніі сярод усходнеславянскага насельніцтва Полацка зменшылася да мінімальнага ўзроўню[37].
Яшчэ адзін цуд Язафата, засведчаны Руцкім у 1627 г. у Замосці, меў непасрэднае дачыненне да мітрапаліта кіеўскага, а таксама да кіеўскага ваяводы — магната рымска-каталіцкага веравызнання Тамаша Замойскага[38]. Тут ужо назіраецца пачатак геаграфічнага пашырэння культу Язафата з крайняга паўночнага захаду Рэчы Паспалітай на паўднёва-заходнія землі Рутэніі, або на поўдзень Кароны Польскай. Толькі з гэтага часу магнаты і вышэйшая шляхта, у тым ліку князь Рыгор Чартарыйскі[39], якія не мелі ніякіх урадаў у Полацкай акрузе, разам з Замойскім пачалі прытрымлівацца пераканання, што былі сведкамі цудаў Язафата.
Да 1629 г. вядома пра дзевяць асоб з ліку вядучых магнатаў і шляхецкай службовай эліты Рэчы Паспалітай, якія былі „сведкамі» цудаў. Даўшанавання далучыліся тыя, хто належаў да вышэйшай эліты Ломжы-Мазавецкай, Вільні, Кіева, Смаленска, Віцебска, Замосця і Слоніма[40]. Нават уплывовы магнат і віцэ-канцлер Вялікага Княства Леў Сапега „назіраў» цуд у Полацку — праўда, толькі ў 1645 г.[41]. Геаграфічнае пашырэнне ўшанавання, дзякуючы найперш шляхце, суправаджалася фізічным рассейваннем цудатворных парэшткаў Язафата рымска-каталіцкімі кармеліткамі аж да падольскага поўдня Рэчы Паспалітай: у 1652 г. у Камянцы-Падольскім ушаноўваліся як святыя рэліквіі „часткі ягонага цела», дзякуючы якім паправіўся магнат Мікалай Патоцкі[42]. Найвышэйшыя прадстаўнікі шляхецкага грамадства і дзяржавы прызнаваліся ў тым, што зведалі цуды, здзейсненыя Язафатам. Паказальна, што некаторыя з іх належалі да родаў, якія перайшлі з праваслаўнай веры ў рымска-каталіцкую толькі незадоўгадазаключэнняуніі 1596 г.[43]. Менавіта яны спрыялі беатыфікацыі і кананізацыі Язафата, а таксама яго культу ва ўсёй Рутэніі і ў памежных польскіх землях.
Геаграфічнае пашырэнне сведчанняў пра цуды сярод іншых сацыяльных груп пачалося толькі праз некалькі гадоў і праходзіла даволі марудна. Рымска-каталіцкія і ўніяцкія святары паведамлялі пра цуды ў 1629 г. са Смаленска, у 1637 г. — з невялікага валынскага гарадка, у 1630 і 1642 г. — з Горадні і Слоніма, а таксама ў 1640 г. з Перамышля[44]. Першае сведчанне пра здзейснены забітым архіепіскапам цуд, якое зыходзіла ад гарадской эліты па-за межамі Полацка, было зафіксавана ў 1650 г. у Любліне[45]. Пад 1659 г. паведамлялася таксама пра цудатворную ікону Язафата ў адной з уніяцкіх цэркваў[46].
Пасля беатыфікацыі ў 1642 г. прыхільнікі Язафата з’явіліся і на вышэйшым палітычным узроўні: езуіцкі айцец-спавядальнік польскай каралевы Цэцыліі-Рэнаты ў 1644 г. дапамог ёй зведаць адзін з цудаў Язафата, дзякуючы якому каралева ў Вільні ачуняла ад цяжкай хваробы[47]. Вера ў цудатворства Язафата з дапамогай езуітаў[48] дасягнула каралеўскіх асвячэнняў і легітымацый. Ушанаванне Язафата пашыралася як камунікатыўны працэс спачатку ў асяродку ягоных ранейшых „асабістых сяброў», а потым выйшла за канфесійныя, абрадавыя, а таксама саслоўныя і этнічныя межы, нават за лініі падзелу паміж рэлігіямі — напрыклад, паміж іўдзеямі і пратэстантамі.
Язафат, іўдзеі і „ерэтыкі»
Мітрапаліт Руцкі паведамляў у 1623-1624 г., што кальвіністы ды іўдзеі таксама ўдзельнічалі ў перавозе цела Язафата з Віцебска ў Полацк[49]. Паказанні іўдзеяў, датаваныя 1628 годам, былі скарыстаны пад час беатыфікацыі. Словы нейкага Нахмана пра тое, што Язафат павінен быць узведзены ў такі самы ранг, як Аўраам, Ісаак ды Іакаў, сведчаць пра міжрэлігійнае ўшанаванне Язафата — хоць ужо сын Нахмана Ізраэль, паводле ўласнага сведчання, праліваў слёзы па Язафату толькі пад пагрозай рэпрэсій. Пасля таго як Ізраэль даў паказанні ў якасці сведкі, судоўцам і прысутным, гаворыцца ў пратаколе, паказалася цела Язафата[50]. Важкасць допыту трэцяга іўдзея, Самуэля, таксама павялічылася дзякуючы вышэйшай сіле: сваю прысутнасць нібыта пазначыў Святы Дух[51]. Тым самым прысутныя хрысціяне менавіта сведчанням іўдзеяў надавалі сакральнае значэнне. Выказванні іўдзеяў і пра іўдзеяўуспрымаліся як каштоўная падтрымка беатыфікацыі Язафата і ўключаліся ў гэтай якасці ў працэс[52].
Таксама каштоўнай для намаганняў, скіраваных на кананізацыю Кунцэвіча — пасля яго беатыфікацыі ў 1642 г., — заставалася спасылка на нібыта міжрэлігійнае пакутніцтва Язафата „за каталіцкую веру і унію»[53]. Высокую ацэнку атрымала ў працэсе 1628 г. нават сведчанне аднаго кальвініста[54]. Пераход праваслаўных і кальвіністаў „у каталіцкую веру» лічыўся справай Язафата. Розніцы паміж пераходам ва ўніяцкі абрад і непасрэдна ў рыма-каталіцызм пры гэтым не рабілася[55]. Нават „стары князь Міхал Друцкі, ваявода полацкі, ерэтык і кальвініст», які таксама паходзіў з вядомага, некалі праваслаўнага роду, памёр ва ўлонні каталіцкай веры[56].
Такім чынам, у выніку выкарыстання дыскурсіўнай логікі тымі, хто спрыяў культу Язафата, у камунікатыўным узаемадзеянні з іншымі рэлігіямі і канфесіямі каталіцкую сакральнасць Язафата бачылі ў павазе да яго таксама з боку іўдзеяў і ў поспехах перанавяртання, якія прыпісваліся Язафату. Вялікае значэнне мела змена веравызнання Мялеціем Сматрыцкім у 1627 г.: да Язафатавага забойства Сматрыцкі быў праваслаўным архіепіскапам полацкім і лічыўся адным з самых значных праціўнікаў Кунцэвіча[57].
Язафат як сродак прызнання ўніяцкай канфесіі
Уніяцкі мітрапаліт „кіеўскі і ўсяе Русі» Іосіф Вельямін Руцкі ў сваім першым, прысвечаным Кунцэвічу, пасланні да папы ад 23 снежня 1623 г. характарызаваў смерць Язафата, „вялікага ачольніка царквы рускай», як ахвяру „дзеля славы Госпада, дзеля Святой Уніі, дзеля аўтарытэту Святога Апостальскага прастола»[58]. Пры гэтым ён не толькі аплакваў смерць архіепіскапа, але і выказваў спадзяванне, што Язафат, які пры жыцці ствараў праблемы, можа лепш паслужыць уніі з таго свету[59]. 10 ліпеня 1627 г. Руцкі ў Дубне арганізаваў прыняцце уніі Сматрыцкім з дапамогай „крыві гэтага пакутніка Язафата»[60]. Ужо 15 красавіка 1628 г. Руцкі хадайнічаў у Вільні перад пасланнікам папы за „беатыфікацыю ці кананізацыю» Язафата, таму што „яго ўшаноўваем не толькі мы — яго ўшаноўваюць усе веруючыя хрысціяне Каралеўства Польскага» як святога „з кожным днём усё больш і больш»[61]. З павелічэннем колькасці сведчанняў пра цуды павялічылася і магчымасць выкарыстаць Язафата дзеля прасоўвання уніі і дзеля аб’яднання насельніцтва каралеўства, у якім панавала канфесійная нязгода[62].
Мэтай працэсу беатыфікацыі было афіцыйнае прызнанне пакутніцкай смерці на службе Госпаду, каталіцкай веры і уніі. Фармальна такое прызнанне магло стаць першай прыступкай да афіцыйнага прызнання святасці Язафата. Пад час другога працэсу беатыфікацыі, у 1637 г., у пералік пытанняў, на якія павінны былі адказваць сведкі, з самага пачатку было ўключана, напрыклад, пытанне, ці лічыцца Язафат пасля ягонай смерці „ў гэтых землях і ва ўсім Каралеўстве Польскім пакутнікам і святым»[63]. З гэтага вынікае, што тых, хто вёў допыт, з самага пачатку цікавіла ўшанаванне Язафата не толькі ўніятамі, але і рымска-каталіцкімі вернікамі ўсёй Рэчы Паспалітай. З пратаколаў працэсу відаць, што стандартны адказ на гэтае сугестыўнае пытанне заўсёды быў, як і чакалася, станоўчым[64]. Паводле логікі гэтага дыскурсу, ушанаванне Язафата выходзіла за рамкі лакальнага русінскага кантэксту і ўключалася ў кантэкст каталіцкай агульнадзяржаўнай камунікацыі.
Хутка колькасць зваротаў уніяцкіх епіскапаў і кіеўскага мітрапаліта з просьбай хутчэй кананізаваць Язафата значна павялічылася[65]. Менавіта ў кантэксце Язафатавай беатыфікацыі ці кананізацыі ішла гаворка то пра шырокую царкоўную унію (якая б магла ахапіць не толькі русінскіх епіскапаў ці ўвогуле епіскапаў Рэчы Паспалітай, але і, напрыклад, канстанцінопальскага патрыярха), то пра адзіную „аб’яднаную царкву русінаў»[66]. Гэтая „русінская» тэрміналогія адпавядала прэтэнзіям уніяцкага мітрапаліта кіеўскага на прадстаўніцтва „ўсяе Русі». Гаворка пра Русь і русінаў не канчалася на ўсходніх межах Рэчы Паспалітай: у 1634 г. Руцкі зноў выступіў за беатыфікацыю — з тым аргументам, што Язафат „не ў меншай ступені святы заступнік усяго Каралеўства Польскага, чым Расіі»[67]. Пра адмежаванне ўніяцкай эклезіялогіі ад праваслаўнай пры дапамозе Язафатавай асобы гаворкі быць не можа, таму што існавала прэтэнзія на агульнае прадстаўніцтва. „Схізматыкі» з уніяцкага пункту гледжання проста не мелі ніякага значэння. Напэўна, менавіта дзякуючы гэтай стратэгіі, што заключалася ў падкрэсліванні шчырай „каталіцкасці», шматлікім сведчанням пра цуды, якія зыходзілі ад вядучых магнатаў рымска-каталіцкага веравызнання, а таксама падтрымцы з боку езуітаў у 1643 г. рымскія ўлады беатыфікавалі Язафата[68].
Такім чынам, да сярэдзіны XVII ст. прашэнні пра кананізацыю Язафата падавалі галоўным чынам уніяцкія святары. Роля Язафата як рэгіянальнага святога заступніка, на якой яны рабілі акцэнт, не абмяжоўвалася Рэччу Паспалітай, а пашыралася і на Расію. Шляхта падтрымлівала культ Язафата сведчаннямі пра цуды, аднак яна яшчэ не выступала за яго беатыфікацыю з уласнымі прашэннямі.
Язафат як медыум калектыўнай ідэнтычнасці ў гарадской грамадзе (1625-1643)
Калі ў студзені 1625 г. у Полацку адбывалася пахаванне цела Язафата, езуіты, паводле сведчання відавочцы падзеі Рафаіла Корсака (на той час яшчэ манаха ўніяцкага ордэна базыльянаў), праводзілі цырымонію і пахавальную працэсію сумесна з рымска-каталіцкім і русінскім духавенствам, шляхтай і гарадскімі цэхавымі аб’яднаннямі. Званы і „русінскіх» цэркваў, і „лацінскіх» касцёлаў разносілі вестку пра перамогу Язафата па „ўсім Полацку»[69]. Суша ў сваім паведамленні пра гэтую падзею падкрэслівае, што панегірыкі ў гонар Язафата прамаўляліся „як на грэчаскай, так і на лацінскай мове»[70]. Такім чынам, у аснове гэтай публічнай падзеі ляжала не столькі русінская адметнасць, колькі міжканфесійнае адзінства.
У Вільні, сталіцы Вялікага Княства, пад час першага святкавання ў гонар Язафата праводзіўся вайсковы парад: у 1643 г. вялікая працэсія ў прысутнасці караля і пры ўдзеле гарадскіх радцаў прайшла ад каталіцкага сабора Святога Станіслава да царквы Святой Тройцы. Адзін езуіт у сваім апісанні ўрачыстасцяў падкрэсліў удзел у працэсіі прадстаўнікоў свайго ордэна, а таксама ўніяцкіх базыльянаў. У ходзе працэсіі імя Язафата выкарыстоўвалася для таго, каб прадставіць яго пры дапамозе вайсковых сродкаў як іўдзейскага караля са Старога Запавету, а таксама — адпаведна хрысціянскаму разуменню аповеду пра Буду — і трансрэлігійна як „караля індусаў»[71]. Павозкі, якія выкарыстоўваліся ў працэсіі, у многіх гарадах належалі да рэквізіту вялікіх працэсій рымска-каталіцкай царквы — напрыклад, пад час велікоднага тыдня або працэсій на Свята Цела Хрыстовага[72]. Атрыбуты гэтых урачыстасцяў у Вільні, як нешта само сабою зразумелае, былі ўжыты і пры святкаванні ўзнікаючага культу Язафата. Тым самым ушанаванне цела Язафата, пра якое ішла гаворка яшчэ ў прысвечаных яму пасмяротных панегірыках, увайшло ў агульны кантэкст з ушанаваннем Хрыстовага Цела. Кунцэвічавы парэшткі дэманстравалі з барочнай узнёсласцю як сімвал стара- і новазапаветнай сакральнасці ды рымска-каталіцкай глабальнай універсальнасці. Тут ён толькі ў другую чаргу служыў умацаванню ўніяцкіх пазіцый.
У падрыхтоўцы ўрачыстасцяўу Полацку ў 1643 г. таксама ўдзельнічалі езуіты—дакладней, рэктар калегіума Станіслаў Касінскі, які запрасіў уніяцкага мітрапаліта Сяляву. Пад феерверк і гучанне званоў пакліканыя Касінскім гарадскія ўлады, студэнты калегіума, шляхта і мяшчане ўзялі ўдзел ва ўрачыстасці ў гонар свайго новага святога заступніка. Ля Язафатавай магілы Касінскі правёў каталіцкую месу[73].
Але стаўленне да уніі на той час і ў Полацку па-ранейшаму было далёка не адназначным. Гэта праяўлялася ў акцыях, што праводзіліся ў горадзе ў публічнай сферы, на якую прэтэндавалі як каталікі, так і ўніяты[74]. Праваслаўных палачан у 1643 г. абвінавачвалі ў іканаборчых дзеяннях, ахвяраю якіх стала і выява Язафата. Каталіцкаму духавенству, асабліва езуітам, уніяцкім базыльянам і блізкім да іх родам гараджан, не ўдалося — у прыватнасці, з прычыны юрыдычнай раздробленасці горада — на доўгі час зрабіць магістрат дзейсным канфесійным інструментам. Такія спробы выклікалі гвалтоўны супраціў праваслаўных гараджан[75]. Разам з пашырэннем ушанавання пашыраўся і супраціў[76].
Язафат і вайна
Пасля выбуху паўстання Хмяльніцкага ў 1648 г. Язафата абвясцілі сваім святым заступнікам і віцебскія езуіты. Клір „абодвух абрадаў» перавёз частку парэшткаў Язафата і святога Венанція Салонскага, у знак барочнай „славянскай рэлігійнай салідарнасці», у езуіцкі касцёл[77]. Аднак у 1650 г. паўстала неабходнасць вывезці парэшткі Язафата, а таксама і святога Казіміра, каб выратаваць іх ад маскоўскага войска[78], і на працягу некалькіх гадоў яны захоўваліся ў манастыры базыльянаў у Супраслі. Пад час войнаў сярэдзіны XVII ст. паступалі паведамленні пра новыя цуды Язафата[79]. На гэты час узмацнілася яго роля як ваеннага заступніка. У 1660 г. Павел Сапега, вялікі гетман літоўскі, і Стэфан Чарнецкі з невялікім па колькасці літоўскім і яшчэ меншым польскім войскам процістаялі пераважным сілам Масквы. Аднак ім удалося дасягнуць поспеху, ідучы ў атаку са словамі пра „блажэннага Язафата». Пасля вайны Сапега распаўсюдзіў вестку пра гэты ўяўны цуд „у сенаце, перад Рэччу Паспалітай»[80].
Але ўшанаванне Язафата было на той час справай не толькі нешматлікіх польска-літоўскіх магнатаў, якія імкнуліся выкарыстаць яго як сродак польска-літоўскага грамадскага яднання пад канфесійным знакам рымска-каталіцкай веры. Уніяцкія ерархі таксама зноў стараліся дабіцца яго кананізацыі. 1 чэрвеня 1662 г. Якуб Суша, епіскап холмскі, чарговы раз папрасіў Ватыкан кананізваць Язафата, што мелася паслужыць „дапаможным сродкам» у барацьбе з казакамі і схізматыкамі, у інтарэсах „русінскай уніі». Адначасова ён хацеў, каб Язафат быў святым і для „святой рымскай царквы»[81]. Тым самым ён ініцыяваў цэлы шэраг новых прашэнняў найвышэйшых прадстаўнікоў Польска-Літоўскай дзяржавы.
Пасля яго польскі кароль і вялікі князь літоўскі Ян Казімір 14 жніўня звярнуўся да папы з напісаным у Львове прашэннем. Ён таксама падкрэсліваў уяўныя заслугі Язафата ў вайне і прадстаўляў яго як медыума і „святога заступніка» польска-літоўскага палітычна-канфесійнага кансэнсусу ў барацьбе з маскоўскімі „схізматыкамі». Яшчэ праз два дні, 16 жніўня, прашэнне падаў і кракаўскі ваявода Станіслаў Патоцкі, які дамагаўся кананізацыі Язафата ў тым ліку і „дзеля большага поспеху Польскай Рэчы Паспалітай у барацьбе з ворагамі і ў імя плённага росту каталіцкай уніі ў Расіі». 18 жніўня яго прыклад пераняў Ян Тарноўскі, рымска-каталіцкі епіскап львоўскі: ён імкнуўся заручыцца Язафа там як „абаронцам каталіцкай уніі». 22 кастрычніка 1663 г. 16 магнатаў і прадстаўнікоў шляхты Вялікага Княства Літоўскага ў Менску прыпісалі пакутніку вайсковыя заслугі і надалі дзейнасці Язафата на тым свеце ролю абаронцы ўсёй дзяржавы[82]. Нават архіепіскап гнезенскі цяпер падтрымаў кананізацыю Язафата, абгрунтаваўшы сваю пазіцыю вы ключна ў польскім кантэксце. Пры гэтым ён толькі ўскосна згадваў русінаў ці Рутэнію, гаворачы пра „Каралеўства Поль скае і анексаваныя правінцыі». Кананізацыю падтрымаў з Рэгенсбурга сам імператар Рымскай імперыі і кароль Венгрыі і Багеміі Леапольд, які згадаў і пра „русінскі народ» (populus Ruthenus)[83]. Сярод іншых зваротаў варта асабліва адзначыць калектыўнае прашэнне літоўскай шляхты з Горадні, падпісанае 46 прадстаўнікамі найвышэйшай эліты, сенатарамі, епіскапамі і магнатамі. Сярод іх быў, у прыватнасці, Марцыян Агінскі, чашнік Вялікага Княства[84], які на той час быў яшчэ праваслаўным. Толькі ў 1669 г. яму апошнім з праваслаўных магнатаў давялося прыняць рымска-каталіцкае веравызнанне[85]. Гэтыя „станы Вялікага Княства Літоўскага» называлі Язафата ў яшчэ адным прашэнні, датаваным тым самым днём, „нашым вялікі па трыётам» і „нашым абаронцам і заступнікам перад Богам»[86].
Галоўную ролю ў гэтых актах пісьмовай камунікацыі рымска-каталіцкіх епіскапаў і магнатаў адыгрывала іх зацікаўленасць у тым, каб выкарыстаць Язафата ў якасці сродку дзяржаўна-палітычнай і каталіцкай інтэграцыі, не праводзячы розніцы паміж вернікамі рымска-каталіцкага і грэчаскага абраду. Шматнацыянальная дзяржава, шля хецкая і духоўная хрысціянская эліта Рэчы Паспалітай пасля спусташальных войнаў павінна была аб’яднацца пад знакам Язафата. „Унія» набывала новае палітычнае значэнне.
У мностве тагачасных аналагічных прашэнняў уніяцкіх ерархаў больш выразна, чым раней, заўважаецца ўсведам ленне ўласнай канфесійнай ці царкоўнай адметнасці. Так, напрыклад, епіскапы ў калектыўным прашэнні ад 5 лістапада 1663 г. пісалі пра „русінскую унію» і пра „нашу ўніяцкую царкву». Але ў той жа час згадваўся і ўсёабдымны рымска-каталіцкі кантэкст. Так, у пасланні з заснаванага Язафатам Жыровіцкага манастыра ўніяцкія епіскапы выказвалі шанаванне Льву Сапегу, фундатару намагільнага помніка Язафату, як „сапраўды найвялікшаму паборніку блажэннага пакутніка»[87]. Гаўрыіл Календа, з 1665 г. уніяцкі мітрапаліт кіеўскі, таксама падкрэсліваў — падобна да шляхты Рэчы Паспалітай — больш яўна, чым да вайны, дзяржаўна-палітычны аспект ушанавання Язафата, якога ён называў, як і святога Казіміра, „святым заступнікам каралеўства»[88]. Ад кананізацыі Язафата магнаты чакалі ўзмацнення Польска-Літоўскай дзяржавы, а ўніяцкае духавенства — умацавання уніі, бо войны неслі пагрозу самому яе існаванню[89].
Свайго апагею гэтая фаза камунікацыі дасягнула ў 1673 г., калі кароль польскі і вялікі князь літоўскі па просьбе Сойму ў адной з канстытуцый абвясціў Язафата за яго дараваныя народу „вялікія цуды» і міласці „святым заступнікам польскай Кароны і Вялікага Княства Літоўскага»[90]. Цяпер Язафат, як святы заступнік дзяржавы і аб’яднальнік народаў, быў ужо ўведзены ў дзяржаўны кантэкст. Адначасова ўзмацнілася дамінаванне дзяржаўна-палітычнай рымска-каталіцкай інтэрпрэтацыі над першапачаткова рэлігійнай каталіцка-ўніяцка-русінскай. Культ Язафата як заступніка дзяржавы павінен быў развівацца нароўні з культам святога Казіміра. Пры гэтым яго значэнне не абмяжоўвалася тэрыторыяй Вялікага Княства Літоўскага, а безумоўна пашыралася і на regnum (каралеўства)[91]. Зусім не выпадкова не Сойм, а ўніяцкі мітрапаліт Жахоўскі ў 1680 г. сцвярджаў, што Язафата, сярод іншага, ушаноўваюць як „абаронцу» і „польскай кароны», і Вялікага Княства, „а таксама ўсяе Русі»[92]. Вядучыя прадстаўнікі дзяржаўнай эліты спрыялі замацаванню новага палітычнага значэння Язафата асабістымі і калектыўнымі пісьмовымі прашэннямі, а таксама ўдзелам у масавых тэатралізаваных урачыстасцях у сталіцах.
Працэсіі ў гонар Язафата пасля 1660 г.
3 вялікімі ўшанаваннямі ў 1667 г. Календа перавёз цела Язафата ў Вільню. Тут на першым плане была таксама не толькі актуалізацыя палітычнага саюзу, які пасля войнаў неабходна было „паднавіць», але і ўмацаванне абрадавай — рымска-каталіцкай і русінскай — уніі. Літоўскі правінцыял з ордэна прапаведнікаў, імя якога не называецца, паведамляў пра ўдзел у цырымоніі „ўсіх рэлігійных саслоўяў, прадстаўнікоў як лацінскага, так і русінскага капітула». Самыя ўплывовыя асобы Рэчы Паспалітай — „русінскі клір» і шматлікая шляхта, езуіты і іх вучні, якія „віталі блажэннага заступніка Літвы, што вярнуўся з высылкі», а таксама прадстаўнікі віленскай гарадской грамады — інсцэніравалі ў адпаведнай публічнай працэсіі, якая прайшла па гарадскіх вуліцах, фікцыю канфесійнага адзінства Польска-Літоўскай дзяржавы. Нават „схізматыкі», адзначаецца ў паведамленні, у вялікай колькасці з’явіліся на ўрачыстасць[93].
У 1668 г. парэшткі Язафата былі ўрачыста перавезены ў адваяваны ад маскавітаў Полацк. Пры гэтым, як паведамляецца ў адным з тагачасных дакументаў, „уплывовае панства, шляхта Полацка і Віцебска ды іншы люд паводле святога прыкладу віленскіх ваяводаў везлі на сабе, без коней, трыумфальную павозку, на якую было пакладзена святое цела блажэннага архіепіскапа, і так давезлі яе да кафедральнага сабора»[94]. Стылістычная сродкі і інтэрактыўны метад, пераняты з кантэксту каталіцкіх працэсій, а таксама адназначна ўзорная віленская працэсія дапамаглі надаць уніяцкай інсцэніроўцы на вуліцах Полацка форму сакральнай публічнасці. Трэба адзначыць, што і ў гэтай працэсіі ў гонар Язафата бралі ўдзел рымска-каталіцкія саноўнікі. Язафат быў абвешчаны ўніяцкім святым, і адначасова ён ушаноўваўся ў такой якасці і рыма-каталікамі.
Сойм, што сабраўся ў 1669 г., адзначыў у Кракаве ў прысутнасці караля дзень святога Язафата[95]. Інстытуалізацыя Кунцэвіча ў ролі дзяржаўнага святога Вялікага Княства і Кароны тым самым афіцыйна пашыралася, перш чым атрымала ў 1673 г. у сойме фармальнае палітычнае прызнанне.
Пасля вайны афіцыйнае ўшанаванне Язафата ў форме працэсій узмацнялася і ў Полацку. У1685 г. задакументавана, што ў дзень святога Язафата ў Полацку адбылася працэсія, у якой узялі ўдзел больш за 400 чалавек[96]. Гэты сакральны прасторавы праект сутыкнуўся, аднак, з адкрытым супрацівам: паведамлялася, што праваслаўныя так „падрыхтавалі» мост, што ён праламаўся пад працэсіяй уніятаў і каталікоў[97]. Урачыстасці, якія праводзіліся сумесна ўніятамі і езуітамі[98], зноў і зноў давалі ў міжканфесійнай ці міжцаркоўнай сакральнай публічнасці нагоды для канфліктаў[99]. Ужо ў 1682 г. праваслаўныя палачане абвінавачваліся ў тым, што яны, „пагарджаючы клопатам пра гонар святога пакутніка Язафата», пагражалі мітрапаліту смерцю[100]. У той час як каталікі ўсходняга і лацінскага абрадаў ператварылі пакутніцкую смерць Язафата ў супольны стрыжань сваёй канфесійнай ідэнтычнасці ў рамках каталіцкай уніі, праваслаўныя гуртаваліся ў канфесійным процістаянні на аснове аргументаў, якія апраўдвалі забойства Язафата.
Ушанаванне парэшткаў Язафата пасля 1660 г.
Уяўленні, якія вернікі спалучалі з целам Язафата, прывялі пасля вайны да яшчэ шырэйшага распаўсюджвання пакланення ягоным парэшткам. Ушанаванне парэшткаў Язафата набыло такія памеры, што, як паведамляў епіскап холмскі ў 1664 г. у Рым, „цела яго памяншаюць часцінка па часцінцы тыя, хто забірае гэтыя часцінкі сабе з прычыны набожнасці»[101]. Нягледзячы на такое рассейванне парэшткаў, магіла Язафата ў Полацку стала ў XVII ст. адным з самых галоўных месцаў паломніцтва ў Рэчы Паспалітай[102]. Пры гэтым кола яго ўшанавальнікаў па-ранейшаму не абмяжоўвалася русінамі грэчаскага абраду.
У 1673 г. Ісаак Маліноўскі, патэр рымска-каталіцкага ордэна прапаведнікаў, апублікаваў у Вільні актуалізаваны ў параўнанні з кнігай Сушы і яшчэ большы паводле памераў зборнік паведамленняў пра цуды святога[103]. Пачынаючы з 1677 г. у адным з францысканскіх касцёлаў Перамышля захоўваліся перададзеныя ўніяцкім афіцыялам праваслаўнага епіскапа перамышльскага і магнатам рымска-каталіцкага веравызнання Анджэем Максіміліянам Фрэдрам чырвоная манжэта і чырвоны атласны літургічны ўбор Язафата. Вернікі ўшаноўвалі гэтыя прадметы адзення як рэліквіі, надзеленыя гаючай сілай. У мностве такіх актаў ушанавання гэтыя рэчы сталі новым цэнтрам крышталізацыі культу Язафата[104].
Калі на пачатку 1690-х г. паўстала задача перацягнуць праваслаўнага епіскапа перамышльскага Інакенція Вінніцкага ў унію, то сярод умоў, якім афіцыял епіскапа і папскі нунцый у Польшчы, а таксама прапаганда надавалі вялікае значэнне, было ўшанаванне памяці Язафата. Там, дзе належалі да уніі „ўвесь клір або частка, увесь манастыр або частка», ад іх патрабавалася „адпаведна звычаю ўніятаў (iuxta morem unitorum) святкаваць дзень святога Язафата»[105]. Словы пра „звычай уніятаў» сведчаць аб успрыманні ўтрываленай канфесійнай практыкі ўшанавання. Язафат павінен быў тут служыць медыумам клерыкальнай ідэнтычнасці. Частыя напаміны сведчаць пра тое, што ўвасаблялася ў жыццё гэтая ідэя не найлепшым чынам.
Ушанаванне Язафата як святога-цудатворцы цяпер ужо і з пункту гледжання ўніяцкага духавенства ў першую чаргу належала да дзяржаўнага кантэксту[106]. Услаўленне Язафата не стала першачаргова стрыжнем самастойнай уніяцкай, грэка-каталіцкай канфесійнай ці царкоўнай ідэнтычнасці. Яго культу наканавана было ўмацавацца ў канкурэнцыі з рымска-каталіцкімі культамі і процістаяць праваслаўнай супольнасці, якая таксама дэманстравала новую канфесійную ідэнтычнасць. Акрамя таго, да яго звярталіся, ставячы ў палітычны кантэкст, і рыма-каталікі.
Заключэнне
Такім чынам, ушанаванне Язафата ўжо ў першыя гады пасля яго смерці перасягнула канфесійныя і абрадавыя, а таксама саслоўныя і этнічныя межы і ўсталявалася ў мностве гарадоў і вёсак ва ўсіх русінскіх землях. Да сярэдзіны XVII ст. уніяцкія святары, якія — як і езуіты — ушаноўвалі Язафата пад знакам ўсёабдымнай каталіцкасці, падавалі прашэнні аб яго кананізацыі. Паведамленнямі пра цуды, якія яны нібыта назіралі, культ Язафата падтрымлівалі і шматлікія прадстаўнікі шляхты рымска-каталіцкага веравызнання, з якіх толькі частка мела русінскія карані. Калі з праваслаўнай перспектывы сёння гэтых канвертантаў называюць паланізаванымі „адшчапенцамі», якія „не мелі ні сувязі ca сваім народам, ні ўласнай культуры»[107], то іх шматлікія камунікатыўныя акты ў падтрымку культа Язафата можна разглядаць як выступленні за паляпшэнне інтэграцыі „ўласнай культурнай супольнасці» ў рымска-каталіцкі кантэкст Рэчы Паспалітай.
Язафат яўна стаў для іх сродкам камунікатыўнага ўмацавання ўласнай калектыўнай транскультурнай ідэнтычнасці. Яна належала да кантэксту польска-літоўскай дзяржаўнасці і абапіралася як на русінскую, так і на рымска-каталіцкую аснову. Ва ўзаемадзеянні, стрыжнем якога быў працэс беатыфікацыі, інсцэніравалася ўніверсальная сакральнасць Язафата. Яе трэба было пацвярджаць, у прыватнасці, шанаваннем Язафата іўдзеямі, а таксама перанавяртаннямі ў каталіцызм, якія прыпісваліся Язафату. Таксама і на публічных святкаваннях у Вільні з нагоды яго беатыфікацыі Язафат толькі ў другую чаргу выкарыстоўваўся для ўмацавання аб’яднанай канфесійнай „субыдэнтычнасці» — больш важнай была яго роля як медыума ўсёахопнай каталіцкай уніі.
Часткова яшчэ пад час Патопу, але больш пасля яго рымска-каталіцкія епіскапы і свецкія магнаты выкарыстоўвалі Язафата як дзяржаўна-палітычны і каталіцкі сродак інтэграцыі, не праводзячы розніцы паміж вернікамі рымска-каталіцкага і грэцкага абраду. Шляхецкая і духоўная хрысціянская эліта шматнацыянальнай дзяржавы павінна была сімвалічна аб’яднацца ва ўслаўленні Язафата. Так Язафат як святы заступнік дзяржавы быў уключаны ў больш шырокі кантэкст. Гэтая эскалацыя значнасці ўслаўлення Язафата цалкам перакрывала першапачатковае рэлігійнае каталіцка-ўніяцкарусінскае ўшанаванне яго памяці. Хоць у прашэннях уніяцкіх ерархаў і праглядаецца ўсведамленне ўласнай канфесійнай ідэнтычнасці, але ўшанаванне Язафата як святога-цудатворцы цяпер ужо і з уніяцка-русінскага пункту гледжання заставалася ўпісаным у дзяржаўны кантэкст.
Такім чынам, культ Язафата спачатку толькі ў абмежаванай меры стаў стрыжнем самастойнай уніяцкай, грэка-каталіцкай канфесійнай або царкоўнай ідэнтычнасці. Урэшце,і сам праектпэўнай„ecclesiaRuthenica»ўмежахусёахопнай каталіцкай уніі заставаўся геаграфічна надзвычай шырокім. Да XVIII ст. ён ахопліваўусю тэрыторыю рассялення ўсходніх славян — гэта значыць і часткі царскай імперыі[108]. Толькі пасля правалу прашэнняў культ Язафата пачаў больш служыць стабілізацыі царкоўнай уніі і ў гэтым камунікатыўным кантэксце стаў адным з вызначальных для яе зместу.
Падагульняючы, трэба падкрэсліць транскультурную перспектыву. Яна паказвае, як культ Язафата вызначаў і ствараў русінскія культурныя і канфесійныя формы, а таксама праекты польскай і рымска-каталіцкай дзяржаўна-палітычнай і канфесійнай ідэнтычнасці.
Пераклад Галіны Скакун
[1] Niendorf M. Koexistenz, Konfrontation, Synkretismus. Aspekte des Kulturkontaktes in Heiligenkulten des Großfürstentums Litauen // Litauen und Ruthenien. Studien zu einer transkulturellen Kommunikationsregion (15.-18. Jahrhundert) / Lithuania and Ruthenia. Studies of a Transcultural Communication Zone (15th-18th Centuries. Hg. v. Stefan Rohdewald, Stefan Wiederkehr und David Frick. Wiesbaden, 2007. P. 303-330. Гістарычныя назвы ў гэтым артыкуле перадаюцца адпаведна іх напісанню ў афіцыйнай мове дзяржаў, да якіх належала тэрыторыя. Выключэнне — славянскія назвы на тэрыторыі сучаснай Літоўскай Рэспублікі. Назвы гарадоў пры наяўнасці нямецкага варыянта напісання прыводзяцца ў гэтым варыянце.
[2] Brüning A. Die andere Seite der Union von Brest — Ablehnung der Union und orthodoxe Ukrainer // 400 Jahre Kirchenunion von Brest (1596-1996). Hg. v. Hans-Joachim Torke. Berlin, 1998. P. 18-29.
[3] Dylągowa H. Unia brzeska — pojednanie czy podziaі? // Unia brzeska. Geneza, dzeje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich. Hg. v.Ryszard Јužny, Franciszek Ziejka und Andrzej Kępiński. Kraków, 1994.S. 45-53; Plokhy S. The Cossacks and Religion in Early Modern Ukraine.Oxford, 2001. P. 92 і наст.; Actą S. C. de Propaganda Fide Ecclesiam Catholicam Ucrainae et Bielarusjae spectantia. Hg. v. Ahanasius G. Welykyj. Romae, 1953-1955. У 5 т., тут т. 1: (1622-1667). С. 9 і наст.
[4] Plokhy S. The Cossacks and Religion… P. 93.
[5] Rohdewald S. „Vom Polocker Venedig». Kollektives Handeln sozialer Gruppen einer Stadt zwischen Ost- und Mitteleuropa (Mittelalter, frühe Neuzeit, 19 Jh. Bis 1914). Stuttgart, 2005. P. 276-293.
[6] Plokhy S. The Cossacks and Religion… P. 92 і наст.
[7] Спашлемся толькі на новыя публікацыі: Unia brzeska. Hg. v. Łužny, Ziejka, Kępiński; Dylągowa H. Dzieje Unii Brzeskiej 1596-1918. Warszawa, 1996; Four Hundred Years Union of Brest (1596-1996). A Critical Re-evaluation; Acta of the Congess Held at Hernen Castle, the Netherlands //March 1996. Hg. v. Wil van den Bercken und Bert Groen. Leuven, 1999; З гісторыі ўніяцтва ў Беларусі (да 400-годдзя Брэсцкай уніі) / Пад рэд.М. В. Біча, П. А. Лойкі. Мінск, 1996 ; Gudziak, Borys A. Crisis and Reform.The Kyivan Metropolitanate, the Patriarchate of Constantinople and theGenesis of the Union of Brest. Cambridge (MA), 1998; Брестская уния1596 г. и общественно-политическая борьба на Украине и в Белоруссии в конце XVI — первой половине XVII в. / Под ред. М. В. Дмитриеваи др. Ч. 2: Брестская уния 1596 г. Исторические последствия события.М., 1999; Mironowicz A. Prawosławie i unia za panowania Jana Kazimierza. Białystok, 1996; Марозава С. Уніяцкая царква ў этнакультурным развіцці Беларусі (1596-1839 гады). Гродна, 2001.
[8] Brüning A. Confessio Orthodoxa und europäischer Konfessionalismus —einige Anhaltspunkte zur Verhältnisbestimmung // Russische und ukrainische Geschichte vom 16.-18. Jahrhundert. Hg. v. Robert O. Crummey, Holm Sundhausen und Ricarda Vulpius. Wiesbaden, 2001. P. 207-221 ;Brüning A. „Unio non est unitas». Polen-Litauens Weg im konfessionellen Zeitalter (1569-1648). Wiesbaden, 2008. Па асобных прадстаўніках гл. найперш: Frick D. Meletij Smotryc’kij. Cambridge (MA), 1995; Sysyn F. E. Between Poland and the Ukraine. The Dilemma of Adam Kysil, 1600-1653. Cambridge (MA), 1985.
[9] Самая падрабязная біяграфія Кунцэвіча: Guépin A. Saint Iosaphat archevéque de Polock, martyr de l’unité catholique et l’Eglise grecqueunie en Pologne. Poitiers-Paris, 1874. У 2 т. Менш падрабязна — Hofmann G. Ruthenca. II. Der hl. Josafat // Orientalia Christiana Periodica, т. 3, часткова т. 2/12 (1925), p. 173-239. Літаратура аб працэсах яго беатыфікацыі і кананізацыі: S. Josaphat — Hieromartyr. Documenta Romana Beatificationis et Canonizationis. Hg. v. Ahanasius G. Welykyj. Romae, 1952-1967. У 3 т. [ніжэй — DR]. Параўн. таксама: Der Katechismus des hl. Josaphat, Märtyrer-Erzbischof von Polotzk // Der christliche Osten 15 (1960). P. 92-101.
[10] Пра „нашага святога пакутніка ЯЗАФАТА КУНЦЭВІЧА <…>, які аддаўсваё жыццё за справу хрысціянскага адзінства і за адзінства нашага беларускага народу». Пануцэвіч В. Сьв. Язафат, Архіяп. Полацкі, 1623-1963. Чыкага, 1963. С. 3.
[11] Krajcar J. Saint Josaphat and the Jesuits of Lithuania // Miscellanea inhonorem S. Josaphat Kuncevycz Analecta OSBM 2/2/6 (1967). P. 75-84; Wawryk M. De festo S. Josaphat in Ecclesia Rutheno-Ucraina // Тамсама.С. 171-183.
[12] Пра Кунцэвіча як аднаго з „найвялікшых сыноў украінскага народа»: Соловій М., Великий А. Святий Йосафат Кунцевич, його життя и доба. Торонто, 1967. С. ХІ. У біяграфіі не згадваюцца — за выключэннем двух сказаў — намаганні польскіх святароў рымска-каталіцкай канфесіі па кананізацыі Язафата ў перыяд з 1667 да 1680 г. Тамсама.С. 357.
[13] Gil A. Kult Jozafata Kuncewicza i jego pierwsze przedstawienia ikonowe wRzeczypospolitej (do połowy XVII wieku). Zarys problematyki // Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej XVI-XVII wieku. Zbiór studiów. Hg. v. DEMS. Lublin, 2005. S. 65-72. У гэтым выданні таксама гл.: Kempa T. Czymęnczeńska śmierć arcybiscupa Jozafata Kuncewicza przyczyniła się dorozwoju unii brzeskiej na obszarze archidiecezji połockiej? // Тамсама.С. 93-105.
[14] Topolska M. B. Spoіeczeństwo i kultura w Wielkim Księstwie Litewskim od XV do XVIII wieku. Poznań — Zielona Góra, 2002. S. 154.
[15] Wünsch Th. Das rämische Modell einer Kirchenunion mit der Orthodoxieund sein Architekt, Johannes Sacranus von Auschwitz (Oświкcim (1443-1527) // Roczniki historyczne. № 74 (2008). S. 83-112; Ozorowski E. Ekleziologia Unicka w Polsce w latach 1596-1720 // Wiadomości Kościelne Archidiocezji w Białymstoku. № 4/4 (1978). S. 51-112; № 5/1 (1979). S. 47-106, тут 54.
[16] Іканаграфічныя аспекты не разглядаюцца. Да гэтага пытання гл.:A. Kult Gil Jozafata Kuncewicza.
[17] Крытычнае стаўленне да парадыгмы канфесіяналізацыі, напр., у: TheFormation of Clerical and Confessional Identities in Early Modern Europe.Hg. v. Wim Jans und Barbara Pitkin. Leiden — Boston, 2006 (Dutch Reviewof Church History, 85).
[18] З мікрагістарычнай перспектывы: Volkland F. Konfession, Konversionund soziales Drama. Ein Plädoyer für die Ablösung des Paradigmas der’konfessionellen Identität’ // Interkonfessionalität — Transkonfessionalität — binnenkonfessionelle Pluralität. Neue Forschungen zur Konfessionalisierungsthese. Hg. v. Kaspar von Greyerz et al. Heidelberg, 2003. P. 91-104.
[19] von Greyerz et al., Interkonfessionalität.
[20] Hasluck F. W. Christianity and Islam under the Sultans. New York, 1929 (Reprint 1973). У 2 т., тут т. 1. C. 68 і наст.
[21] Наконт узаемазалежнасці „розных відаў капіталу» гл.: Bourdieu P. Raisons Pratiques. Sur la théorie de l’action. Paris, 1994. P. 56.
[22] DR. Т. 1. С. 126; DR. Т. 2. С. 275.
[23] Тамсама. Т. 2. С. 277 і наст.
[24] Susza J. Cursus vitae et certamen martyrii В. Josaphat Kuncevicii <…> calamo Jacobi. Susza <…>. Editio nova, emendatior et auctior curante Joanne.Martinov, Parisiis, 1865. P. 106 і наст.
[25] DR. Т. 2. С. 277 і наст.
[26] Guépin A. Saint Josaphat… Т. 2. С. 367-369; Susza J. Cursus vitae… P. 133 інаст.; Gil A. Kult Jozafata Kuncewicza… S. 65.
[27] DR. Т. 2. С. 331 і наст.; Gil A. Kult Jozafata Kuncewicza… S. 68.
[28] Цэлая група полацкіх уніяцкіх духоўных асоб і шаноўных прадстаўнікоў свецкага насельніцтва засведчыла, што, прыехаўшы з Полацка ў Віцебск амаль праз тыдзень пасля смерці Язафата, яны знайшлі цела з анёльскім выразам твару. DR. Т. 2. С. 278, 339 і наст.
[29] Rohdewald S. „Vom Polocker Venedig»… P. 315 і наст.
[30] Тамсама. С. 304.
[31] Са ста цудаў, апісанне якіх апублікаваў Суша ў Дадатку да Vita Josafats у 1665 г., 58 мелі непасрэднае дачыненне да Полацка. Толькі ў васьмі выпадках назіральнікамі былі члены магістрата ці прадстаўнікі полацкай радавой эліты, у тым ліку чатыры жанчыны. Susza J. Cursus vitae… P. 108-140.
[32] Epistolae Josephi Velamin Rutskyj Metropolitae Kioviensis Catholici (1613-1637). Hg. v. Theodosius T. Haluščynskyj und Athanasius G. Welykyj. Romae, 1956. P. 220-222.
[33] DR. Т. 1. С. 148; Susza J. Cursus vitae… P. 120.
[34] DR. Т. 1. С. 171 і наст.; Susza J. Cursus vitae… P. 120 і наст.
[35] DR. Т. 1. С. 172.
[36] Susza J. Cursus vitae… P. 127.
[37] Rohdewald S. „Vom Polocker Venedig»… P. 287, 321-324.
[38] Epistolae Josephi Velamin Rutskyj, hg. v. Haluščynskyj und Welykyj… Т. 1.С. 211-223, тут 222. Параўн.: Korsak R. Bischof von Halyč: DR. Т. 1, с. 76,171; Susza J. Cursus vitae… P. 118; Guépin A. Saint Josaphat… Т. 2. С. 143.
[39] Susza J. Cursus vitae… P. 123; DR. Т. 2, с. 301, 351; а таксама: DR. Т. 1,с. 293; Guépin A. Saint Josaphat… Т. 2. С. 144-146.
[40] DR. Т. 2. С. 348; Susza J. Cursus vitae… P. 117-126.
[41] Susza J. Cursus vitae… P. 133 і наст.
[42] Тамсама. С 138.
[43] Вось некаторыя з іх: Чартарыйскі, Заслаўскі, Сангушка, Хадкевіч, Сапега, Пац, Тышкевіч. Параўн.: Dylągowa H. Dzieje Unii Brzeskiej…P. 21.
[44] Susza J. Cursus vitae… P. 111, 116 і наст., 125-133.
[45] Тамсама, 136.
[46] Са спасылкай на Susza: Gil A. Kult Jozafata Kuncewicza… S. 65.
[47] Susza J. Cursus vitae… P. 133-135.
[48] Krajcar J. Saint Josaphat and the Jesuits of Lithuania…
[49] DR. Т. 1. С. 8-17, тут 16. Аналагічна: Тамсама. С. 85^ DR. Т. 2. С. 298.
[50] Тамсама. Т. 2. С. 193-196.
[51] Тамсама. С. 126.
[52] DR. Т. 2. С. 124, 211 і наст., 218, 244, а таксама: 178,183,184, 241, 262,292; DR. Т. 3. С. 78.
[53] Тамсама. Т. 3. С. 262.
[54] Тамсама. Т. 2. С. 130.
[55] Тамсама. С. 25.
[56] DR. Т. 3. С. 129.
[57] Frick D. Meletij Smotryc’kyj…; Susza J. Jakobus: Saulus et Paulus Ruthenaeunionis, sanguine B. Josaphattransformatus sive Meletius Smotriscius. Hg.v. Joannus Martinov. Bruxellis, 1864 (першае выданне 1665 г.)
[58] Epistolae Josephi Velamin Rutskyj, hg. v. Haluščynskyj, Welykyj. Т. 1. С. 97-99.
[59] Тамсама; апроч таго, гл.: DR. Т. 1. С. 18 і наст.
[60] Epistolae Josephi Velamin Rutskyj, hg. v. Haluščynskyj, Welykyj. Т. 1.С. 195; Frick D. Meletij Smotryc’kyj… P. 102-110.
[61] DR. Т. 1.С. 202 і наст.
[62] Параўн. таксама: Litterae Nuntiorum Apostolicorum Historiam Ucrainae illustrantes (1550-1850). Hg. v. Athanasius G. Welykij. Romae, 1959-1977. У 14 т. Т. 5. С. 62 і наст.
[63] DR. Т. 2. С. 208.
[64] Тамсама. С. 221.
[65] Epistolae Josephi Velamin Rutskyj, hg. v. Haluščynskyj, Welykyj. Т. 1.С. 272-277.
[66] Тамсама. С. 293 і наст.
[67] Тамсама. С. 285.
[68] Guépin A. Saint Josaphat… Т. 2. С. 35 і наст.
[69] DR. Т. 1. С. 58-61.
[70] Susza J. Cursus vitae… P. 104 і наст.
[71] Rostowski S. Lituanicarum societatis Jesu historiarum libri decem. Hg, v. Joanne Martinov. Parisiis — Bruxellis, 1877. P. 332.
[72] Параўн. з Севільяй: Webster S. V. Art and Ritual in Golden Age Spain. Sevillian Confraternities and the Processional Sculpture of Holy Week. Princetown, 1998. P. 85-87.
[73] Krajcar J. Saint Josaphat and the Jesuits of Lithuania… P. 77, 79.
[74] Rohdewald S. „Vom Polocker Venedig»… P. 287-289.
[75] Rohdewald S. Der Magistrat als (trans-) konfessionaler Akteur: Orthodoxe,Unierte, Katholiken, Juden und der Polacker Stadtrat im 17. Jahrhundert // Litauen und Ruthenien, hg. v. Rohdewald, Frick, Wiederkehr. P. 137-163,тут 144-146.
[76] Gil A. Kult Jozafata Kuncewicza… S. 70.
[77] Krajcar J. Saint Josaphat and the Jesuits of Lithuania… P. 77.
[78] Harasiewicz M. Annales Ecclesiae Ruthenae, gratiam et communionemcum Sede Romana habentis, ritumque Graeco-Slavicum observantis, cumsingulari respectu ad dioceses ruthenas Leopoliensem, Premisliensem et Chelmensem. Leopoli, 1862. P. 336.
[79] Harasiewicz M. Annales Ecclesiae Ruthenae… P. 337.
[80] Susza J. Cursus vitae… P. 139 і наст. Ягонае апісанне грунтуецца, у прыватнасці, на пададзеным у Рым прашэнні Паўла Сапегі аб кананізацыі Язафата ад 7 снежня 1664 г.: DR. Т. 3. С. 169 і наст. Да 1660 г.: Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae. Hg. v. Augustin Theiner. Romae, 1860-1864. У 4 т. Т. 3: 1585-1696. С. 591; Guépin A. Saint Josaphat… Т. 2. С. 397 і наст; Harasiewicz M. Annales Ecclesiae Ruthenae… P. 346; Litterae Episcoporum Historiam Ucrainae illustrantes (1600-1900). Hg. v. Athanasius G. Welykyj. Romae, 1971-1981. У 5 т. Т. 2: 1641-1664. С. 333.
[81] DR. Т. 3. С. 143 і наст. Таксама гл.: Litterae Episcoporum, hg. v. Welykyj. Т. 2. С. 238-240. Лаканічныя звесткі пра часовую сувязь Косткі з Кунцэвічам гл.: Krajcar J. Saint Josaphat and the Jesuits of Lithuania… P. 84.
[82] DR.Т.3.С. 145-151.
[83] Тамсама. С. 166-168.
[84] Тамсама. С. 172-174.
[85] Lulewicz H. Skład wyznaniowy senatorów świeckich Wielkiego Księstwa Litewskiego za panowania Wazów // Przegląd Historyczny. 1977. № 68.S. 425-445, тут 443.
[86] DR. Т. 3. С. 175 і наст.
[87] Тамсама. С. 152-158.
[88] Epistolae Metropolitarum Kioviensium Catholicorum Raphaelis Korsak,Antonii Sielava, Gabrielis Kolenda (1673–1674). Hg. v. Athanasius G. We Sielava, Gabrielis Kolenda (1673–1674). Hg. v. Athanasius G. Welykyj. Romae, 1956. P. 302-325, тут 305. Параўн. Litterae Episcoporum, hg. v. Welykyj. Т. 2. P. 326.
[89] Параўн.: Dylągowa H. Dzieje Unii Brzeskiej… S. 25.
[90] Volumina Legum. Prawa, konstytucje i przywileje Królewstwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego i wszystkich provincyj należących. Hg.v. J[ozafat] Ohryzko. S.-Peterbutg, 1859-1889. У 9 т. Т. 5. С. 89; GuépinA. Saint Josaphat… Т. 2. С. 415-420; DR. Т. 3. С. 271.
[91] У 1677 г. сойм зацвердзіў гэтае рашэнне і спасылаўся на яго. Гл. Volumina Legum. Т. 5. С. 263.
[92] Żochowski C. Colloquium Lubelskie między zgodą y niezgodą. Leopoli, 1680. S. 53 і наст., цыт. паводле: Wawryk M. De festo S. Josaphat… P. 172.
[93] Monumenta Ucrainae Historica. Hg. v. Andreas Šeptyckyj. Т. 3. Romae, 1966. P. 287-289. Падрабязна: Michmievicz B. Rosa avtvmnalis coelomanibus schismaticorum inserta <…>. [Wilna], 1667.
[94] Stebelski I. Dwa wielkie światła na horyzoncie Połockim. Wilno, 1781-1782. У 2 т. Т. 2. С. 291; Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae. Hg. v.Theiner. Т. 3. С. 594 і наст; Guépin A. Saint Josaphat… Т. 2. С. 413.
[95] Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae, hg. v. Theiner. Т. 3. С. 594 і наст.; Guépin A. Saint Josaphat… Т. 2. С. 418-420.
[96] Supplicationes Ecclesiae Unitae Ucrainae et Belarusjae. Hg. v. Athanasius G. Welykyj. Romae, 1960-1965. У 3 т. Т. 1:1600-1699. С. 271.
[97] Тамсама; Zaіęski S. Jezuici w Polsce. Kraków, 1900-1906. У 5 т. Т. 4/1:Kolegia i domy założone za Królów Zygmunta Augusta i Stefana Batorego,1564-1588. С. 206 і наст.
[98] Krajcar J. Saint Josaphat and the Jesuits of Lithuania… P. 84.
[99] Löther A. Prozessionen in spätmittelalterlichen Städten. Politische Partizipation, obrigkeitliche Inszenierung städtischer Einheit, Köln — Weimar — Wien, 1999. P. 335 і наст.
[100] Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской, хранящихся в Центральном архиве в Витебске / Сост. А. Сазонов. В 32 т. Т. 6. С. 266 и след.
[101] DR. Т. 3. С. 171; Параўн.: Litterae Episcoporum, hg. v. Welykyj. Т. 2. С. 255-260.
[102] Guépin A. Saint Josaphat… Т. 2. С. 367; Epistolae Metropolitarum Kiovensium Catrholicorum Cypriani Zochovskyj, Leonis Slubicz Zalenskyj, Georgii Vynnickyj (174-1713). Hg. v. Athanasius. G. Welykyj. Romae, 1958. P. 47-49; Wawryk M. De festo S. Josaphat… P. 171-175.
[103] [Malinowski I. D.] Korona złota nad głową zranioną b. m. Iozaphata Kuncewicza, arcybiscupa Połockiego. Wilno, 1673. Тут немагчыма паказаць шматлікія дадаткі ў параўнанні з кнігай Сушы і адрозненні ад яе. Параўн.: Guépin A. Saint Josaphat… Т. 2. С. 423.
[104] Балык І. І. З історії омофора і нарукавниці св. Йосафата // Miscellanea in honorem S. Josaphat Kuncevycz Analecta OSBM 2/2/6 (1967). P. 151-170; Sroca A. Relikwie Świкtego Jozafata Kuncewicza w kościele Franciszkanów-Reformatów w Przemyślu // Polska — Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa. Hg. v. Stanisław Stępien. Przemyśl, 1990-2000. У 5 т. Т. 2, 1994. С. 109-118.
[105] Congregationes Particulares Ecclesiam Catholicam Ucrainae et Bielarusje spectantes. Hg. v. Athanasius. G. Welykyj. Romae, 1956. Т. 1: 1622-1728. С. 107-116; Litterae С de Propaganda Fide Ecclesiam Catholicam Ucrainae et Bielarusje spectantes. Hg. v. Athanasius. G. Welykyj. Romae, 1955. Т. 2: 1670-1710. С. 183-185; Bobryk W. Duchowieństwo unickej diecezji chełmskiej w XVIII wieku. Lublin, 2005. S. 168 і наст.; Балик Б. З історії культу Святого Іосафата в Перемиській епархії (XVII-XVIII cт.) // Analecta OSBM 2/2/8/1-4 (1973). С. 1-55; Acta S. C. De Propaganda Fide, hg. v. Welykyj. Т. 2: 1667-1710. С. 101-103; Litterae Episcoporum, hg. v. Welykyj. Т. 3: 1665-1690. С. 317-321.
[106] Epistolae Metropolitarum Kiovensium Catrholicorum Cypriani Zochovskyj, hg. v. Welykyj. P. 35 і наст.
[107] Mironowicz A. Prawosławie i unia… S. 264.
[108] Kulczynski I. Specimen ecclesiae Ruthenicae. Ab origine susceptae fidei ad nostra usque tempore in suis capitibus. Paris, 1733 (рэпрынт Farnborough, 1970). P. 141.