Адамковіч, Аляксандр. Беларусы ў Літве ўчора і сёння. Кн. І. Вільня, 2010 (Андрэй Антонаў).
АДАМКОВІЧ, АЛЯКСАНДР. Беларусы ў Літве ўчора і сёння. Кн. І. Вільня: Таварыства беларускай культуры ў Літве, 2010. 200 с.
На першы погляд выданне выглядае вельмі грунтоўна, калі не сказаць — манументальна. Пазнака „Кніга І” дае падставы думаць, што аўтары маюць матэрыял не на адзін выпуск. Прадмову да кнігі напісала доктар навук загадчыца кафедры беларусістыкі Віленскага педагагічнага універсітэта Лілея Плыгаўка.
Сама кніга складаецца з дзвюх слаба звязаных паміж сабою частак. Першая — зборнік дакументаў па гіс торыі беларускага нацыянальнага руху ў Вільні і на Віленшчыне, выяўленых аўтарам-укладальнікам у Цэнтральным дзяржаўным архіве Літоўскай Рэспублікі. Другую частку склалі інтэрв’ю, якія ўзяў Аляксандр Адамковіч у беларусаў сённяшняй Вільні.
Тое, што Адамковіч вырашыў апублікаваць і зрабіць даступнымі дакументы з гэтай архіўнай установы, трэба вітаць. Дакументы ў кнізе разбіты на тэматычныя раздзелы: адукацыя, друк, палітычныя арганізацыі і да т. п. Яны павінны данесці да чытача дух часу міжваеннай Вільні, дапамагчы разабрацца ў хітраспляценнях штодзённасці гэтага важнага для фармавання беларускай нацыі перыяду.
Калекцыі Дзяржаўнага архіва Літоўскай Рэспублікі па шэ рагу прычын і сёння малавядомыя беларускім гіс то-рыкам, менавіта таму аўтар мог бы падаць кароткі аг ляд калекцый гэтай установы, так ці іначай звязаных з беларусістыкай. Такі аналітычны матэрыял толькі б упрыгожыў кнігу і на многія гады зрабіў яе каштоўным даведнікам для беларускіх гісторыкаў не аднаго пакалення.
Таксама ўкладальнік не знайшоў патрэбы і часу на тое, каб патлумачыць чытачам, чаму ён выбраў для публікацыі тыя ці іншыя дакументы і хоць бы ў агульных рысах праясніць іх паходжанне.
Кідаецца ў вочы даволі нечаканы метадычны падыход у справе публікацыі гістарычных дакументаў, які ўзяў на ўзбраенне публікатар. Рашэнне (даволі спрэчнае) іншамоўныя дакументы падаваць у перакладзе на беларускую мову можна яшчэ патлумачыць тым, што выдаўцам хацелася зрабіць кнігу больш масавай і даступнай для шырэйшага кола чытачоў. Але незразумела, чаму беларускія дакументы, напісаныя лацінскім алфавітам, трэба было абавязкова падаваць кірылічным пісьмом з дзіўнаватай пазнакай „тэкст напісаны лацінкай па-беларуску”. Мала таго, што „лацінка” не з’яўляецца ясна акрэсленым тэрмінам, дык за мінулае стагоддзе з беларускім алфавітам на базе лацінскага пісьма адбыліся некаторыя змены. Але чаму калі ў адным дакуменце ўжываюцца два алфавіты, то пазнакі пра гэта няма? (с. 59–60).
Трэба думаць, Адамковіч ганарыцца аб’ёмам сваёй перакладчыцкай працы. Ён сапраўды ўражвае. Але ад кніжкі ў мяне было б куды лепшае ўражанне, каб укладальнік улічыў, што пераклад — гэта не толькі падбор адпаведнікаў з адной мовы на другую, але таксама і некаторая праца па адэкватнай перадачы іншамоўных імёнаў уласных. Іначай на с. 102 у спісе падпісчыкаў „Нашай Волі” я ніколі не сустрэў бы экзатычнае прозвішча „Сусемігл”.
У тым, што ніхто з творчага калектыву не чуў пра Эдмунда Зузэміля (Susemihl) — аўтара „Нашай Нівы” і „Крывіча”, нямецкага шпіёна, цэнзара газеты „Homan”, сябра Ластоўскага — няма нічога страшнага. Хаця асабіста мяне гэтая акалічнасць насцярожвае. Але дзіўна, што ні ў кога ў калектыве, які рыхтаваў гэтую кнігу, не ўзнікла пытанняў пра транслітарацыю прозвішча жыхара нямецкага Кёнігсберга.
Выданне багата праілюстравана фотакопіямі з архіўных дакументаў, але думаю, што выдаўцам лепш было б устрымацца ад такога кроку. Простае параўнан не фо-такопіі і публікацыі выяўляе стаўленне да працы з боку Адамковіча. І назваць той падыход старанным ці карпатлівым ніяк не выпадае. Каб не быць галаслоўным, зраблю параўнальны аналіз копіі дакумен та і таго, што ў ім здолеў прачытаць архівіст. На с. 41 прыведзена фотакопія пасведчання, выдадзенага Раку-Міхайлоўскаму, а на с. 63 — расчытаны тэкст гэтага дакумента.
Адразу кідаецца ў вочы тое, што публікатар ва ўсім тэксце скараціў „год” на „г.”, што не зусім уласціва мове 20-х гадоў мінулага стагоддзя, і абышоўся без шапкі і подпісу дакумента, ніякім чынам не пазначыўшы скарачэння. У табліцы падаюцца іншыя разыходжанні паміж арыгіналам і копіяй.
| Фотакопія | Публікацыя |
| Паказчык | Ўладальнік |
| Аляксандра, | Аляксандра |
| Менскае Беларускае Гімназіі | Менскай беларускай гімназіі |
| да траўня | па траўня |
| Вучыцельскае Сэмінарыі ў Борунах | вучыцельскае семінарыі ў Барунах |
| Вучыцельскіх Дадатковых | вучыцельскіх дадатковых |
| да 10 верасьня | па 10 верасьня |
| Аркадзь Смоліч Старшыня Цэнтральнае Беларускае Школьнае Рады |
Старшыня Цэнтральнай Беларускай Школьнай Рады Аркадзь Смоліч |
Прыведзеныя недакладнасці выяўлены ў тэксце, які займае ў кнізе . старонкі. Я думаю, гэта цяжка назваць публікацыяй. Магчыма, „адаптаваны пераказ” будзе больш да кладнай дэфініцыяй. Застаецца толькі здагадвацца, да якой ступені супадаюць астатнія дакументы са сваімі копіямі.
Узнікае пытанне — ці шмат у такой „публікацыі” архіўнага дакумента карысці, напрыклад, даследчыкам? Ім жа ўсё роўна давядзецца ісці ў архіў, каб пераправерыць калегу. Наўрад ці гэта нармальна, бо калегі яльнасць у пер шую чаргу грунтуецца на даверы. А ў вы падку з Адам ковічам ніякіх падставаў для даверу не прасочваецца.
На вялікі жаль, сітуацыі не выправіў і другі раздзел выдання, у які ўвайшлі гутаркі Аляксандра Адамковіча з беларусамі-віленчукамі, цяперашнімі жыхарамі гістарычнай сталіцы. Калі да выбару герояў не можа быць заўваг, то змест гутарак, тое, якім чынам яны праведзены і якім чынам пададзены чытачу, выклікае сама менш здзіўленне.
Ва ўкладальніка не хапіла імпэту, каб кожнае інтэрв’ю праанансаваць кароткай біяграфіяй свайго суразмоўцы. Навошта? Ну хоць бы для таго, каб увесці чытача ў курс справы. Так ужо атрымалася, што імёны беларусаў-віленчукоў за межамі вузкага кола тутэйшых беларусаў практычна невядомыя.
У тым, што некаторыя інтэрв’юеры скарысталі гэтыя гутаркі як пляцоўку для самарэкламы, як месца, дзе можна паспрабаваць звесці старыя рахункі, я не бачу вялікай бяды. Урэшце, у кожнага сваё разуменне прыстойнасці. Але мне цяжка зразумець прычыны, па якіх гэтыя бясплённыя дыскусіі трапілі на старонкі кнігі. За межамі Вільні ўсе гэтыя даўнія і прынцыповыя спрэчкі паміж беларусамі — пусты гук. І публікацыя ў падтрымку таго ці іншага боку нічога прынцыпова не зменіць. Дык навошта пераводзіць паперу?
З другой часткі не вынікае, што Адамковіч адчувае сябе ўпэўнена ў жанры інтэрв’ю. Вялікай бяды ў гэтым няма. Навыкі прыходзяць з практыкай, досведам і крытычным асэнсаваннем вынікаў сваёй працы. Але калі ўжо так склалася, што апошнім пытаннем, зададзеным у размове, было „Дзе вы нарадзіліся?”, то, можа, усё ж не варта смяшыць чытача і ў публікацыі пакідаць яго апошнім. А трэба на паперы перанесці пытанне куды належыць, а менавіта на пачатак. Каб размова была зразумелай для чалавека, які ніколі не чуў ні пра Адамковіча, ні пра яго суразмоўцаў.
Застаецца яшчэ дадаць, што ў кнізе, арыентаванай на „навукоўцаў і краязнаўцаў”, адсутнічаюць персанальны і геаграфічны паказальнікі. Напэўна, апублікаваныя копіі і пераказы гістарычных дакументаў вельмі каштоўныя, патрэбныя для таго, каб уявіць, чым быў беларускі нацыянальны рух на Віленшчыне ў першай палове XX ст. Але пакарыстацца ўсім гэтым багаццем без навуковага апарату будзе цяжка.
Вільня
Андрэй Антонаў