Артур Высоцкі. Вынікі саветызацыі беларускіх і ўкраінскіх земляў ІІ Рэчы Паспалітай у 1939–1941 г. з перспектывы культурнага сутыкнення
Уступленне Чырвонай Арміі 17 верасня 1939 г. на ўсходнія землі тагачаснай Польшчы, сёння вядомыя як Заходняя Беларусь і Заходняя Украіна, запачаткавала тут ваеннае панаванне Саветаў і дало старт працэсу ўсебаковай саветызацыі, якая на практыцы ў той ці іншай ступені закранула кожнага тагачаснага жыхара гэтых мясцін. З сацыяльнага пункту гледжання саветызацыя азначала не толькі палітычную і прававую ўніфікацыю памянёных земляў з рэштай Савецкага Саюза, але і не ў меншай ступені (а можа, і перш за ўсё) выхаванне новага тыпу грамадзяніна, які пазней атрымаў азначэнне homo sovieticus. Як заўважае Рычард Пайпс, „адной з галоўных задач усіх дзяржаўных (г. зн. савецкіх. — А. В.) інстытутаў — ад прафсаюзаў да Чырвонай Арміі — стала прышчапленне грамадзянам камуністычнага светапогляду”[1]. Для гэтага новыя ўлады тут усімі сродкамі і метадамі стараліся паламаць ранейшыя сацыяльныя сувязі — у тым ліку сямейнага, рэлігійнага, этнанацыянальнага і грамадзянскага характару.
У артыкуле зроблена спроба адказаць на пытанне, якімі былі сацыяльныя вынікі захадаў, зробленых савецкімі ўладамі на заходнебеларускіх і заходнеўкраінскіх зем лях у 1939–1941 г., якою была рэакцыя мясцовага на-сельніцтва на структурныя і ідэалагічныя навацыі, а калі гэты працэс натыкаўся на перашкоды — то што было іх прычынай. Асаблівае месца ў адказах на гэтыя пы танні займае праблема сутыкнення культур, якая, як нам падаецца, у значнай ступені дазваляе зразумець эфектыўнасць палітыкі, рэалізаванай савецкім кіраўніцтвам.
Змест і практыка ўжывання паняцця сутыкнення культур склаліся ў польскай сацыялогіі і антрапалогіі ў працэсе рознабаковага даследавання ўсялякага роду кантактаў паміж адрознымі культурамі[2]. Сутыкненне культур можна акрэсліць як асаблівую разнавіднасць міжкультурнага кантакту, пад час якога ўзнікае процістаянне паміж асобнымі людзьмі і групамі людзей, што характарызуюцца істотна адрознымі культурнымі рысамі, якія ў сукупнасці вызначаюць іх своеасаблівую культурную тоеснасць. Міжкультурны кантакт, які падпадае пад азначэнне сутыкнення культур, адрозніваецца ад іншых тыпаў міжкультурнага кантакту сваёй адноснай раптоўнасцю і нечаканасцю, у большай ступені канфрантацыйным, чым памяркоўным характарам (хоць абодва гэтыя аспекты прысутнічаюць), а таксама тым, што ён датычыць хутчэй вялікіх сацыяльных пластоў (вялікіх груп людзей, грамадскіх класаў, а пры пэўных умовах нават цэлых сацыякультурных сістэм), а не асобных інцыдэнтаў, што вынікаюць са знаходжання аднаго чалавека або невялікай групы (скажам, сям’і) у чужародным культурным асяроддзі (напрыклад, у выніку працоўнай міграцыі або вучобы за мяжой). Пры гэтым сутыкненне культур, як і любая форма міжкультурных адносінаў, праяўляецца як на макра-, так і на мікрасацыяльным узроўні — то бок, хоць і датычыць вялікіх сацыяльных груп, на практыцы ўвасабляецца ў сукупнасці шматлікіх сацыяльных кантактаў на мікраўзроўні.
Погляд на падзеі 1939–1941 г., што разгортваліся на тэрыторыі сённяшніх Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны, з пункту гледжання сутыкнення культур дазваляе дадаткова ў дачыненні да цяперашняй гістарыяграфіі апісаць сацыяльныя адносіны, удзельнікамі якіх было як мясцовае (беларускае, украінскае, польскае, яўрэйскае, літоўскае), так і прышлае насельніцтва (прадстаўнікі іншых народаў, што жылі ў СССР).
Матэрыялам для артыкула паслужылі агульнадаступ ныя крыніцы. Першая іх група — гэта апісальныя матэрыялы, да якіх належаць манаграфічныя даследаванні гісторыкаў, прысвечаныя фактаграфічнайрэкан струкцыі ці ўсёй сукупнасці падзей 1939–1941 г. або толькі іх паасобных аспектаў. Другой групай, якая дала маг чымасць прыадкрыць успрыманне палітыкі са-ветызацыі ў тагачаснай грамадскай свядомасці, сталі першакрыніцы ў выглядзе рознага роду мемуараў, успамінаў і паведамленняў (усяго іх было выкарыстана каля 1,5 тысячы адзінак). Усе гэтыя першакрыніцы былі створаны праз пэўны час пасля падзей, што падлягаюць нашаму аналізу, але іх асноўную частку складае аўтабіяграфічны матэрыял, занатаваны ў канцы 1980-х — першай палове 1990-х г., які зберагаецца ва „Усходнім архіве” (далей УА) пры варшаўскім фондзе «Цэнтр „Хартыя”» (г. зн. успаміны, якія пісаліся ў якасці допісаў на шматлікія конкурсы мемуараў, абвяшчаныя ў 1989–1994 г.), а таксама ўспаміны, апублікаваныя ў масавых выданнях за межамі Польшчы (да 1989 г.) і ў самой Польшчы (пасля 1989 г.). Аналіз гэтых матэрыялаў быў праведзены біяграфічным метадам (метадам вывучэння асабовых дакументаў), які здаўна займае ў сацыялогіі трывалыя пазіцыі, а таксама ў адпаведнасці з канцэпцыяй гуманістычнага фактару, які ўяўляе сабой асноўную метадалагічную дырэктыву біяграфічнага метаду. Паводле гэтай дырэктывы, сацыяльныя з’явы трэба ўспрымаць праз прызму тых значэнняў, якія былі пашыраны сярод тых, хто гэтыя з’явы перажываў. У прапанаваным даследаванні мы адмовіліся ад гэтага крайне ідэалістычнага імператыву на карысць больш умеркаванай пазіцыі, якая падкрэслівае ролю гуманістычнага фактару як аднаго з аспектаў пазнаванай грамадскай рэчаіснасці, а не адзінага яе выразніка[3]. Асабовыя дакументы, выкарыстаныя ў да следаванні, служаць толькі для пазнання грамадскай свядомасці ў яе індывідуальным увасабленні, а не грамадскай рэчаіснасці ў цэлым, і тым больш не выступаюць у якасці асновы для фактаграфічнай рэканструкцыі закранутых падзей.
Ход саветызацыі і нацыянальная палітыка савецкіх уладаў
Прычыны і ход саветызацыі добра вядомы і належным чынам апісаны ў гістарычнай літаратуры[4]. Дзеля гэтага тут мы не будзем спыняцца на іх падрабязным разглядзе. Варта, аднак, падкрэсліць, што гэты працэс меў на мэце максімальна поўнае дастасаванне сацыякультурнай сістэмы, атрыманай у спадчыну ад Польшчы, да савецкага ладу. На практыцы гэта датычылася ўсіх без выключэнняў сфераў грамадскага жыцця. Аднак хоць саветызацыя і праводзілася паслядоўна, яе інтэнсіўнасць і скіраванасць не былі канстантай. Яны залежалі, у прыватнасці, ад дынамікі нацыянальнай палітыкі, што рэалізоўвалася савецкімі ўладамі на працягу 21 месяца „прысутнасці” на анексаваных тэрыторыях.
Нацыянальная палітыка, як і большасць іншых палітычных ініцыятыў, што рэалізоўваліся савецкай уладай у 1939–1941 г. на заходнебеларускіх і заходнеўкраінскіх землях, прынцыпова не адрознівалася ад таго, што было ў той час нормай ва ўсім Савецкім Саюзе. Тым не менш, з увагі на макраструктурную спецыфіку анексаванага рэгіёна і дынаміку змен у нацыянальным пытанні яна аператыўна карэктавалася і дастасоўвалася да актуальных палітычных патрэбаў Савецкай дзяржавы. Асноўным інструментам гэтай палітыкі было выкарыстанне міжнацыянальных канфліктаў, што засталіся ў спадчыну ад міжваеннай Польшчы[5].
У 1930-я г. у СССР усімі спосабамі намагаліся прапагандаваць так званы савецкі патрыятызм. Гэта павінна было прывесці да сцірання культурных і класавых адрозненняў як паміж паасобнымі рэспублікамі, так і ўнутры іх саміх, што ў выніку мусіла стварыць перадумовы для выхавання савецкага грамадзяніна і ўтварэння адзінай савецкай нацыі. Асновай гэтага працэсу было насаджэнне рускіх кадраў у мясцовых органах улады і войску, а таксама наданне прыярытэту рускай культуры. На думку маскоўскіх уладаў, гэта павінна было забяспечыць большую стабільнасць цэнтралізаванай дзяржавы і трываласць дыктатуры, чым у сітуацыі, пры якой будаўніцтва дзяржаўных інстытутаў абапіралася б толькі на мясцовыя кадры[6].
У спецыяльнай літаратуры найчасцей адзначаюцца тры фазы нацыянальнай палітыкі, якая рэалізоўвалася ў гэты перыяд савецкімі ўладамі на ўсходніх землях былой Польшчы[7]. Першая фаза працягвалася нядоўга, да лістапада 1939 г., характарызуючыся адносна лагодным стаўленнем да ўсіх нацыянальных груп. Чырвоная Армія ў сваім паходзе на захад, паводле афіцыйнай прапагандысцкай версіі, несла „вызваленне” не толькі беларусам і ўкраінцам, але і ўсім рабочым і сялянам, „прыгнечаным” капіталістычнай дзяржавай. Гэты перыяд характарызуецца тым, што савецкія ўлады імкнуліся падкрэсліць адзінства лёсу працоўных мас без увагі на іх нацыянальнасць[8]. Беларускія і ўкраінскія нацыяналістычныя лозунгі, а таксама эмансіпацыйныя адозвы, звернутыя да яўрэяў, якія тады сям-там з’яўляліся, мелі на мэце галоўным чынам прапагандысцкі эфект. Яны павінны былі стварыць уражанне сапраўднага вызвалення народных мас, а таксама, шляхам эксплуатацыі мясцовых міжнацыянальных канфліктаў, справакаваць да стыхійных актаў насілля супраць асобы і маёмасці, тым самым, у сваю чаргу, падкрэсліўшы рэвалюцыйны характар надыходзячых зменаў. Ужо напрыканцы верасня, аднак, пачаліся першыя планавыя, выконваныя на падставе загадзя падрыхтаваных спісаў, арышты нацыянальных дзеячаў усіх супольнасцяў[9].
У канцы лістапада — пачатку снежня 1939 г., пасля таго як завяршыліся ваенныя дзеянні і занятая тэрыторыя была больш-менш узята пад кантроль, становішча паасобных нацыянальных груп пачало мяняцца. Савецкія ўлады, якія ўзялі курс на тое, каб не зважаючы ні на што ўвесці тут новы сацыяльны парадак, пачалі знішчаць усялякія праявы былой польскай дзяржавы. З публічнай прасторы выціскалася польская мова, а чыноўнікі розных узроўняў і ведамстваў — пераважна палякі — пазбаўляліся сваіх пасадаў і замяняліся „ўсходнікамі” (дзяржслужачымі, прысыланымі з больш аддаленых раёнаў СССР) або прадстаўнікамі мясцовага беларускага, украінскага і яўрэйскага насельніцтва („вылучэнцамі”). Эканамічная эліта пазбаўлялася сваёй маёмасці. Цалкам знікла памешчыцтва, якое было амаль выключна польскім і больш чым любая іншая супольнасць на „ўсходніх крэсах” атаясамлівалася з польскасцю[10]. Палякі першымі зведалі масавыя арышты і сталі галоўнымі ахвярамі дзвюх першых хваляў дэпартацыі. З сакавіка 1940 г. пачасціліся выпадкі затрымання асоб, падазраваных у супрацоўніцтве з польскім падполлем. Не дзіва, што польскае насельніцтва ўспрымала ўсе гэтыя і шэраг іншых згаданых вышэй захадаў як антыпольскія, перажывала вострае пачуццё крыўды і лічыла сябе галоўнай ахвярай савецкай агрэсіі. Тым не менш, як піша Рафал Унук, „аналіз рэпрэсіўнай палітыкі Саветаў у дачыненні да нацыянальных меншасцяў паказвае, што тэрор у роўнай ступені датычыў і ўкраінскіх, яўрэйскіх, а таксама беларускіх эліт. <…> Усходні акупант змагаўся не з польскасцю як такой, а з польскай дзяржавай, а таксама з усімі праявамі польскага жыцця, што заставаліся па-за кантролем савецкай сістэмы. У той жа меры ён змагаўся і з несавецкай або антысавецкай дзейнасцю ўсіх іншых тамтэйшых нацыянальных груп”[11]. Падобнага меркавання прытрымліваецца і Войцех Сляшыньскі, для якога надзвычай жорсткая ў дачыненні да палякаў палітыка, рэалізаваная ў першы год акупацыі, вынікала не з непрыязнасці або нянавісці да канкрэтнага народа, а з процідзеяння „групе, якая палітычна і культурна дамінавала на крэсах усходніх”[12].
Адначасова разгарнулася палітыка беларусізацыі і ўкраінізацыі, якая, аднак, прадугледжвала ўключэнне абедзвюх нацыянальных культур у рэчышча агульнасавецкай інтэрнацыянальнай культуры, зводзячы іх да ўзроўню мясцовага фальклору. Як заўважае Мечыслаў Інглёт, „была запушчана ва ўжытак зручная ў прапагандысцкіх адносінах папулісцкая фармулёўка аб стварэнні даступнай для мас культуры — нацыянальнай паводле формы і сацыялістычнай паводле зместу. Кідаліся лозунгі аб апоры на літаратурную традыцыю ўсяго прагрэсіўнага чалавецтва”[13]. Але на практыцы зварот да нацыянальных культур, на думку Гжэгажа Грыцюка, азначаў пачатак шматступеннага працэсу, накіраванага на русіфікацыю ўкраінскага і беларускага насельніцтва[14]. Ужо ў пачатку 1940-х г. улады пачалі паступова адыходзіць ад лозунгаў беларусізацыі і ўкраінізацыі занятых тэрыторый. Аб гэтым сведчыла, у прыватнасці, паступовае змяншэнне колькасці „нацыянальных” школ на карысць рускамоўных, а таксама нацыянальны склад партыйных чыноўнікаў, прысыланых на акупаваныя абшары, якія найчасцей карысталіся рускай мовай, а не беларускай ці ўкраінскай[15]. Сярод галіцкіх украінцаў, як і сярод палякаў, амаль ад самага пачатку савецкай агрэсіі пераважала адназначна негатыўнае стаўленне да яе. У сваю чаргу, беларусы, яўрэі і ўкраінцы Валыні першапачаткова былі настроены да Саветаў прыязна. З цягам часу, аднак, і яны, пад уплывам шэрагу расчараванняў, турбот або незразумелых паводзінаў уладаў (для кожнай нацыянальнай групы іх набор крыху адрозніваўся), з вясны 1940 г. пачалі мяняць сваё стаўленне на негатыўнае і нават варожае[16].
Пачатак трэцяй фазы нацыянальнай палітыкі, рэалізаванай савецкімі ўладамі ў Заходняй Беларусі і Заходняй Украіне, датуецца сярэдзінай 1940 г., ён быў абумоўлены зменамі ў міжнародным становішчы. Пасля хуткага разгрому Францыі і акупацыі гітлераўскімі войскамі Румыніі ўсё больш рэальным выглядаў будучы канфлікт паміж дзвюма еўрапейскімі „звышдзяржавамі”. Тэрыторыя Польшчы магла стаць у гэтай сітуацыі полем бітвы, а яе былыя ўсходнія землі — непасрэдным тылам будучага фронту для Савецкага Саюза. У чэрвені 1940 г. Сталін пачаў вывучаць магчымасць стварэння ў СССР па-прасавецку настроеных польскіх узброеных сілаў[17]. Адначасова пачалі рабіцца захады, якія мелі на мэце выклікаць сімпатыі польскага насельніцтва на анексаваных тэрыторыях. Зноў адрадзілася ідэя, закінутая ў канцы верасня 1939 г., аб утварэнні ў будучыні Польскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (хутчэй за ўсё, на землях, якія меркавалася адваяваць у нацысцкай Нямеччыны). Пра паляпшэнне становішча палякаў у заходніх абласцях УССР і БССР сведчыла, у прыватнасці, спыненне масавых арыштаў і дэпартацый, з’яўленне польскамоўных савецкіх газет, пашырэнне доступу палякам да пасадаў у партыі, органах улады і адукацыі, павелічэнне колькасці пачатковых школ з польскай мовай навучання. Вялікай падзеяй сталі ўрачыстасці з нагоды 85-годдзя з дня смерці Адама Міцкевіча, якія прайшлі 25–26 лістапада 1940 г. пры шырокім (паводле ўказання зверху) удзеле мясцовых партыйных органаў. Савецкая прапаганда раптам памяняла вектар асвятлення польскай палітыкі, звыкла растлумачыўшы ранейшыя „пралікі” памылкамі шараговых членаў партыі[18]. Тым не менш, гэтая перамена не азначала нейкага радыкальнага павароту ў агульнай палітыцы ўладаў адносна палякаў, беларусаў і ўкраінцаў. Іх будучыня па-ранейшаму звязвалася выключна з вялікім савецкім народам і „мудрым кіраўніцтвам” з Масквы[19].
Сацыяльная дыферэнцыяцыя вынікаў саветызацыі
У дачыненні да працэсу саветызацыі цяжка было захаваць нейтральнасць. Ён датычыў усіх і ў той ці іншай ступені змушаў да канкрэтных дзеянняў. У канчатковым выніку кожны мусіў так ці інакш акрэсліць сваю пазіцыю ў дачыненні да гэтага працэсу. На змест, скіраванасць і выражанасць гэтых пазіцый уплывалі не толькі прамыя кантакты з савецкімі ўстановамі і людзьмі ва ўмовах акупацыі (гэтак польскае насельніцтва вызначала для сябе новую сітуацыю), але і фактары, якія папярэднічалі гэтым кантактам, — асабісты досвед; уяўленне пра царскую, а пазней савецкую Расію, якое перадавалася ў сем’ях з пакалення ў пакаленне або было здабыта са сродкаў масавай інфармацыі ці папулярнай у той час краязнаўчай літаратуры; афіцыйная антыбальшавіцкая прапаганда, якая вялася ўладамі міжваеннай Польшчы; нарэшце, спароджанае гэтымі і іншымі крыніцамі цэлае скопішча нацыянальна-этнічных стэрэатыпаў у дачыненні да народаў, прадстаўнікоў якіх у той час можна было сустрэць на саветызаваных тэрыторыях (як карэнных, так і прышлых). З пункту гледжання нацыянальнай дыферэнцыяцыі, хада і вынікі саветызацыі залежалі ад культурнай дыстанцыі, якая аддзяляла тую ці іншую культурную групу ад савецкасці як адмысловага тыпу сацыякультурнай сістэмы.
Грамадскае стаўленне да саветызацыі не было аднародным. З гэтага вынікала і неаднароднасць спароджаных ёю сацыяльных вынікаў. Іх дыферэнцыяцыі маглі спрыяць розныя фактары. У прапанаваных ніжэй разважаннях на гэтую тэму бяруцца пад увагу такія чыннікі, як узрост, тэрыторыя, сацыяльны статус у класавай структуры грамадства, а таксама нацыянальнасць. З прычыны ўжытага ў працы даследчага метаду адназначнае вызначэнне статыстычнай залежнасці паміж даследаванымі з’явамі і пералічанымі фактарамі не ўяўляецца магчымым. Тым не менш, назіранні, зробленыя ў час апрацоўкі сабранага эмпірычнага матэрыялу, дазваляюць зарыентавацца ў тэме і па меншай меры сфармуляваць зыходныя гіпотэзы, якія добра было б праверыць у іншых, прысвечаных гэтаму пытанню, даследаваннях з выкарыстаннем колькасных метадаў, што стварыла б глебу для статыстычных высноваў.
Хоць польскае насельніцтва ў пераважнай большасці амаль не мела цікавасці да культуры, якая ішла з усходу, і слаба паддавалася саветызацыі, гэтая канстатацыя будзе слушнай хіба ў дачыненні да дарослага насельніцтва. Аналіз узаемадачыненняў польскага насельніцтва з савецкай сістэмай сярэдняй і вышэйшай адукацыі сведчыць, што ўзрост, відаць, быў істотным фактарам пры выпрацоўцы стаўлення да савецкай культуры. Тут можна адзначыць наступную залежнасць: чым маладзейшы быў узрост вучня, тым большаю была яго ўспрымальнасць да новых савецкіх каштоўнасцяў, нормаў і мадэляў паводзінаў. Старэйшыя школьнікі, выхаваныя ў большай ступені ў даваеннай польскай культуры, лягчэй заўважалі кардынальна іншае аблічча савецкай сістэмы, слабей прасякаліся новымі каштоўнасцямі і з большым супраціўленнем прыстасоўваліся да змененых сацыяльных нормаў. У аналізаваных намі ўспамінах пра гэтую залежнасць сведчаць, у прыватнасці, больш частыя выпадкі пазітыўнай ацэнкі савецкай школы людзьмі, якія ў часе падзей былі малодшымі школьнікамі, тады як тыя, хто сустрэў саветызацыю ў старэйшым узросце, больш схільныя да выкрыцця ідэалагічных функцый савецкай сістэмы адукацыі, выказвання яўна негатыўных асабістых ацэнак, а таксама праяўлення меншай цікавасці да такіх праяваў пазашкольнай дзейнасці, як піянерскія і камсамольскія атрады. Што да польскіх студэнтаў, то сярод іх назіраліся ўсё больш масавыя выпадкі адмовы ад працягу навучання ў савецкіх інстытутах і ўніверсітэтах.
З праведзенага намі аналізу таксама вынікае, што тэрытарыяльны фактар, у сваю чаргу, прынцыпова не ўплываў ні на падатлівасць палякаў працэсу саветызацыі, ні на глыбіню ўспрымання імі культурнай адметнасці, якою характарызаваліся савецкі грамадскі лад і па водзіны паасобных яго прадстаўнікоў. Успаміны ў гэтых адносінах вельмі падобныя па сваёй прыродзе. Такая сітуацыя можа азначаць, што на ўсёй даследаванай тэрыторыі характар і ўзровень польскай самасвядомасці сярод жыхароў былі прыкладна аднолькавыя (г. зн. мелі мес ца культурная ўніфікацыя і аднастайны тып нацыянальнай тоеснасці). З іншага боку, гэта таксама сведчыць пра падабенства інстытуцыйных механізмаў і метадаў ука ранення савецкай сацыякультурнай сістэмы як у Заход няй Беларусі, так і ў Заходняй Украіне, а пазней і на Віленшчыне.
Уплыў класава-саслоўнага фактару на даследаваныя з’явы цяжка вызначыць. У цэлым можна канстатаваць, што польскае насельніцтва, і асабліва яго эліты (землеўласнікі, інтэлігенцыя), успрынялі прыход савецкіх войскаў і ўкараненне савецкай сацыякультурнай сістэмы з ярка выражанай варожасцю. Але былі і выключэнні, калі палякі ставіліся да савецкай дзяржавы з сімпатыяй. Як правіла, гэта датычыла прадстаўнікоў ніжэйшых слаёў грамадства або людзей, якія мелі трывалыя камуністычныя перакананні. Як можна меркаваць, тут большы ўплыў мелі эканамічныя і палітычныя фактары, чым нацыянальная ідэнтыфікацыя рэспандэнтаў. Палякі рабоча-сялянскага паходжання ў меншай ступені адчувалі на сабе негатыўныя вынікі савецкай палітыкі, а таму і больш прыхільна да яе ставіліся. Прадстаўнікі гэтых груп, падобна да інтэлігенцыі і памешчыкаў, таксама звярталі ўвагу на культурныя і цывілізацыйныя адрозненні. Тым не менш, сялян больш турбавалі эканамічныя вынікі сацыяльных зменаў. Вельмі часта яны адзначалі разрыў паміж прапагандай і рэальным функцыянаваннем савецкай эканомікі. Іх думкі пра акупацыю маюць у гэтым выпадку больш практычны, дзелавы, канкрэтны і адначасова менш ідэалагізаваны характар.
У асяроддзі інтэлігенцыі і памешчыкаў ацэнка саветызацыі была адназначна негатыўнай. Гэта тлумачылася як рэальнай пагрозай існаванню гэтых груп, аж да небяспекі фізічнай ліквідацыі, так і грамадска-палітычнымі (страта сацыяльнага статусу), эканамічнымі (страта матэрыяльнага базісу існавання — у першую чаргу гэта датычыла памешчыцтва), ідэалагічнымі (уціск польскасці) і культурнымі прычынамі. Інтэлігенцыя і памешчыкі больш за ўсіх астатніх адчувалі і выказвалі сваю культурную неадпаведнасць савецкай сістэме, брак разумення новых каштоўнасцяў і нормаў, а таксама пачуццё адчужанасці ў новых умовах.
Паводзіны буржуазіі і мяшчанства ўяўлялі сабой нешта сярэдняе паміж гэтымі пазіцыямі. Практычнасць, прадбачлівасць і ўменне рацыянальна ацаніць сітуацыю, уласцівыя гэтым слаям (асабліва буржуазіі), прымушалі іх абіраць стратэгію чакання, ісці на кампрамісы і лішне не пярэчыць уладам. Яны спадзяваліся, што страчаны бізнес удасца хутка аднавіць пасля рэстаўрацыі даваеннага становішча. Таму ў першую чаргу яны намагаліся зберагчы асабістую свабоду. Патрыятызм у гэтым выпадку трактаваўся больш утылітарна („халодны” патрыятызм), чым у асяроддзі інтэлігенцыі і памешчыкаў. Што ж да ўспамінаў, пакінутых прадстаўнікамі мяшчанства, то яны больш сканцэнтраваныя на штодзённым жыцці і ў іх наогул адсутнічаюць апакаліптычныя або нацыянальна-каталіцка-месіянскія матывы.
Напрыканцы варта дадаць, што неаднастайным было і стаўленне мясцовага насельніцтва да паасобных катэгорый савецкіх грамадзян. Самы вялікі страх, найбольшае пачуццё адчужанасці і неразумення абуджалі супрацоўнікі НКУС, а найменшае — чырвонаармейцы. Розная сацыякультурная дыстанцыя ў дачыненні да гэтых дзвюх катэгорый вынікала з рознасці іх функцый і звязаных з гэтым асацыяцый ды грамадскіх адносінаў. Нкусаўцы выклікалі панічны страх: яны ўвасаблялі рэпрэсіўнасць і чужароднасць савецкай сістэмы. Чырвонаармейцы, у сваю чаргу, звярталі на сябе ўвагу за кошт вонкавага непадабенства да „заходнікаў”, што найчасцей выклікала смех. Савецкія перасяленцы з усходу — „усходнікі” — знаходзіліся, як правіла, недзе паміж памянёнымі крайнімі катэгорыямі. У залежнасці ад сваіх функцый і ступені інтэграцыі ў мясцовае грамадства яны выклікалі здзіўленне, страх, смех ці абыякавасць.
Уплыў саветызацыі на беларускае, украінскае і яўрэйскае насельніцтва
Поруч з палякамі пры тых жа акалічнасцях падобным саветызацыйным уплывам падлягалі і прадстаўнікі іншых народаў — беларусы, украінцы, яўрэі (калі гаварыць пра самыя шматлікія). Нават беглы аналіз прысвечанай гэтай тэме літаратуры, пры аналагічных абмежаваннях наконт глыбіні разваг, дазваляе канстатаваць, што нацыянальны фактар накладаў выразны адбітак на стаўленне насельніцтва да тэрытарыяльнай анексіі Усходняй Польшчы, а пазней — да савецкага рэжыму і працэсу саветызацыі.
Да 17 верасня 1939 г. салдаты няпольскай нацы-янальнасці змагаліся з гітлераўскімі войскамі (пачынаючы з 1 верасня 1939 г., калі выбухнула вайна) у шэрагах Войска Польскага не горш за палякаў. Да таго часу не назіралася і ўзмацнення антыпольскіх выступленняў з боку нацыянальных меншасцяў. Гэтая сітуацыя змянілася пасля таго, як на ўсходнія землі ўступіла Чырвоная Армія. Сярод адступаючых на ўсход атрадаў Войска Польскага пачаліся ўсё больш шматлікія выпадкі дэзерцірства, а пасля таго, як ваенная параза польскай дзяржавы пачала выглядаць амаль непазбежнай, гэтая з’ява яшчэ больш узмацнілася і ахапіла ўсе нацыянальныя групы, у тым ліку і палякаў[20]. Адначасова пачаліся і ўсё часцейшыя выступленні прадстаўнікоў нацменшасцяў супраць польскага насельніцтва. Яны набывалі розныя формы — ад лагодных (напрыклад, адмова карміць салдат Войска Польскага або бежанцаў з Цэнтральнай Польшчы) да самых радыкальных (узброеныя напады, якія часам прымалі характар арганізаваных дыверсійных акцый). Пасля 11 верасня, адначасова са з’яўленнем ва Усходняй Галіччыне войскаў Вермахта, свае антыпольскія акцыі распачалі атрады Арганізацыі ўкраінскіх нацыяналістаў. Яны былі скіраваны галоўным чынам супраць бежанцаў, вайсковых асаднікаў і невялікіх груп салдат[21]. Пасля 17 верасня ажывіліся і баявыя ячэйкі Камуністычнай партыі Заходняй Украіны[22]. На беларускіх землях міжваеннай Польшчы антыпольскія выступленні арганізоўваліся і каардынаваліся, у прыватнасці, членамі Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі і Камуністычнай партыі Польшчы. Тут справа дайшла да нападаў, якія былі здзейснены разнастайнымі атрадамі „самаабароны”, так званымі „павязачнікамі” (ад чырвоных павязак на рукавах) і атрадамі часовай міліцыі ў некалькіх дзясятках пасёлкаў і мястэчак[23].
Яшчэ перад прыходам атрадаў Чырвонай Арміі ствараліся рэўкомы і рознага роду баявыя атрады, якія пераймалі ўладу ад імя Савецкага Саюза. Іх задачай было пасеяць хваляванні сярод ніжэйшых сацыяльных слаёў і ў той ці іншай ступені падрыхтаваць іх да новага ладу, які неўзабаве меўся запанаваць. Гэтаму спадарожнічалі забойствы і грабяжы, скіраваныя супраць „варожых народу” груп. Яны датычылі прадстаўнікоў мясцовай адміністрацыі, памешчыцтва і інтэлігенцыі. Знішчэнне ранейшай сацыяльна-інстытуцыйнай інфраструктуры ўтварала пустую прастору, якую павінен быў запоўніць новы, „справядлівы” грамадскі лад[24].
Стаўленне няпольскага насельніцтва да тэрытарыяльнай анексіі Усходняй Польшчы, а потым да савецкага праўлення і працэсу саветызацыі праяўлялася ў многіх сітуацыях, прадыктаваных логікай укаранення новага сацыяльнага парадку. Вобраз украінцаў, беларусаў і яўрэяў, які найбольш урэзаўся ў памяць палякам і найчасцей прысутнічае ў аналізаваных успамінах, можна падзяліць на чатыры галоўныя элементы. У гэты вобраз уваходзіла ацэнка паводзінаў памянёных груп насельніцтва пад час: 1) прыходу Чырвонай Арміі (у тым ліку і ацэнка іх стаўлення да прыходу Саветаў у цэлым); 2) кароткага перыяду „безуладдзя” паміж прыходам савецкіх войскаў, якому спадарожнічаў распад інстытутаў польскай дзяржавы, і ўтварэннем органаў новай улады, а таксама 3) перыяду панавання Саветаў і ажыццяўлення рэформаў. Чацвёртым складнікам згаданага вобраза была паступовая эвалюцыя стаўлення няпольскага насельніцтва да савецкай улады (канстатаваная палякамі не без злараднасці), якая адбыва лася ў ходзе ўкаранення савецкіх парадкаў за кошт іх параўнання з парадкамі польскімі.
Пачатак Другой сусветнай вайны і спрычыненае гэтым заняцце пасля 17 верасня 1939 г. тэрыторыі Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны савецкімі войскамі дало ўкраінцам, беларусам і яўрэям, што насялялі ўсходнія ваяводствы міжваеннай Польшчы, шанцы на рэалізацыю хоць бы мінімальных палітычных, сацыяльных і эканамічных правоў, якія ў пераважнай большасці ігнараваліся або аспрэчваліся ў імя інтарэсаў польскай дзяржавы. Кожная з памянёных груп выказвала свае надзеі па-свойму. У цэлым можна сказаць, што вылучэнне на першы план тых ці іншых пастулатаў залежала ад сацыяльнага складу кожнай меншасці: чым больш сярод яе прадстаўнікоў было сялян, тым больш у авангард выходзілі пытанні эканамічна-побытавога характару. У першую чаргу гэта датычыла беларусаў і валынскіх украінцаў. Што да ўкраінцаў з Галіччыны, дзе інтэлігенцыя была больш шматлікая, а нацыянальны рух — больш развіты, то сярод іх большую папулярнасць здабывалі лозунгі аб палітычна-нацыянальным „вызваленні”. У сваю чаргу, яўрэйскае насельніцтва — асабліва яго бяднейшыя слаі — з новай сітуацыяй звязвала надзеі на паляпшэнне побытавых умоваў і большы ўдзел у грамадскім жыцці (прасоўванне па сацыяльнай лесвіцы і спыненне дыскрымінацыі).
Становішча сельскага насельніцтва на ўсходніх землях міжваеннай Польшчы ў той час вызначалася такімі фактарамі, як культурная адсталасць, галеча, непісьменнасць, перанаселенасць вёсак, малазямелле, слабае развіццё прамысловасці, адносна нізкія закупачныя цэны на сельскагаспадарчую прадукцыю і г. д. Лічылася, што ўсё гэта было вынікам палітыкі, якая праводзілася польскімі ўладамі, і іх нежадання ісці на неабходныя рэформы, якія маглі б прывесці да павышэння жыццёвага ўзроўню насельніцтва ўсходніх земляў. Сярод сялян і найбяднейшых гараджан было досыць шмат тых, хто цвёрда верыў або сімпатызаваў камуністам.
З прычыны сацыяльна-эканамічных умоваў, у якіх існавалі нацыянальныя меншасці, а таксама нацыянальнай палітыкі, што праводзілася на ўсходніх землях у міжваенны перыяд, цяжка было чакаць ад украінскага, беларускага і яўрэйскага насельніцтва лаяльнага стаўлення да польскай дзяржавы ў крытычны момант, калі над ёю навісла пагроза. Прыход Чырвонай Арміі да ваў надзею на паляпшэнне жыццёвых і сацыяльных умо ваў, асабліва калі ўлічыць, што сярод многіх прадстаўнікоў няпольскіх груп насельніцтва дамінавала ўяўленне пра СССР як пра краіну, дзе рэалізуюцца прынцыпы сацыяльнай справядлівасці, дзе рабочыя і сяляне бяруць рэальны ўдзел у дзяржаўным кіраванні[25]. І, напрыклад, сярод беларусаў гэтага міфа не маглі перабіць ні вопыт летніх месяцаў 1915 г. (калі паўтара мільёна жыхароў заходніх губерняў Расійскай імперыі, амаль выключна праваслаўных, былі пераселены на ўсход, а цэлыя вёскі спалены перад наступленнем немцаў[26]), ні памяць пра некалькі месяцаў панавання савецкай улады ў 1919–1920 г. (калі рэгіён быў аб’ектам інтэнсіўнай эксплуатацыі), ні палітыка, рэалізаваная ў савецкіх рэспубліках у 1930-я г. (масавае знішчэнне інтэлігенцыі, арышты і ссылкі, гвалтоўная калектывізацыя вёскі).
Ва ўспамінах польскага насельніцтва захавалася досыць аднастайная карціна прыходу Саветаў. Паводле гэтых успамінаў, беларусы, украінцы і яўрэі віталі чырвонаармейцаў кветкамі і трыумфальнымі аркамі, частавалі іх садавіной, малаком і цукеркамі, а потым дапамагалі савецкім палітрукам і камісарам чыніць рэпрэсіі супраць палякаў і разам з імі ўкаранялі новыя грамадскія парадкі. У найбольшай ступені такі вобраз захаваўся за яўрэямі, у меншай — за беларусамі і ўкраінцамі.
Для польскага насельніцтва было відавочна, што „прыход Саветаў” — гэта акт агрэсіі, акупацыя іх дзяржавы. Палякі найчасцей не ўспрымалі савецкай прапаганды, якая малявала тагачасныя падзеі як „вызваленчы паход”, учынены дзеля абароны беларусаў і ўкраінцаў, прыгнечаных і эксплуатаваных польскімі памешчыкамі ды капіталістамі. Некаторыя рэспандэнты прытрымліваюцца думкі, што аналагічны пункт гледжання панаваў у той час і сярод няпольскага насельніцтва памянёных земляў[27]. Што да публічнай прасторы, то тут савецкая прапаганда паспяхова ўкараніла тэрміналогію, якая сцвярджала вызваленне Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі, і з таго часу паняцці „вызваленне”, а таксама „Заходняя Украіна” і „Заходняя Беларусь” набылі ў савецкай інтэрпрэтацыі гэтых падзей характар неаспрэчных аксіём.
На фактаграфічным узроўні цяжка адназначна ацаніць маштабы захопленага вітання Чырвонай Арміі няпольскім насельніцтвам. Сярод гісторыкаў па-ранейшаму ідуць гарачыя спрэчкі пра гэта. Больш спантанныя акты вітання атрадаў Чырвонай Арміі, як правіла, адбываліся бліжэй да польска-савецкай мяжы. Затое больш арганізаваны характар яны мелі ў населеных пунктах, размешчаных далей на захадзе, куды войскі прыходзілі пазней або нават праз некалькі дзён знаходжання ў дадзенай мясцовасці. Праходзілі яны, як правіла, паводле аднолькавага сцэнарыя і нярэдка былі аздоблены квяцістым цырыманіялам. Можна канстатаваць, што мерапрыемствы такога роду адбываліся перш за ўсё там, дзе раней існавалі структуры КПЗБ і КПЗУ. Пры гэтым варта падкрэсліць, што ў гарадах і мястэчках ядром камуністычных асяродкаў было яўрэйскае насельніцтва, а на вёсцы — беларускае і ўкраінскае. У залежнасці ад канкрэтнага месца арганізаваных урачыстасцяў пераважалі і праз гэта „кідаліся ў вочы” прадстаўнікі той ці іншай нацыянальнай меншасці. У дадатак да гэтага неабходна ўлічваць, што ў некаторых выпадках удзел у вітанні Чырвонай Арміі быў прымусовы або тлумачыўся кан’юнктурнымі прычынамі[28].
Што да пазіцыі яўрэйскага насельніцтва, то частка даследчыкаў, такіх, як Марэк Вяжбіцкі, Анджэй Сава, Войцех Сляшыньскі, Бен-Цыён Пінчук і Доў Левін, лічаць, што дэманстрацыя радасці сярод яўрэяў мела амаль паўсюдны характар. Іншай думкі прытрымліваюцца, напрыклад, Кшыштаф Ясевіч[29] і Анджэй Жбікоўскі, якія сцвярджаюць, што доля тых, хто праяўляў нейкі энтузіязм, была адносна нізкай, а ўяўленні пра паўсюднасць такіх паводзінаў сярод яўрэйскага насельніцтва сталі вынікам глыбокага ўкаранення стэрэатыпаў і належаць да польскай нацыянальнай міфалогіі, народжанай пры Саветах у 1939–1941 г.
У сваю чаргу, гаворачы пра стаўленне беларусаў да савецкай агрэсіі супраць Польшчы ў верасні 1939 г., трэба канстатаваць, што хоць і невялікі, але прыметны працэнт гэтага насельніцтва стаў на бок польскай дзяржавы. Перш за ўсё гэта датычыла тых, хто займаў чыноўніцкія пасады або служыў у якасці салдат і малодшых афіцэраў у Войску Польскім — гэта значыць асобаў, якія шчыльней былі звязаны з даваеннымі дзяржаўнымі інстытутамі. Другую катэгорыю прыхільнікаў Польшчы склала насельніцтва, якое перад вайной апынулася пад уплывам узмоцненай прапагандысцкай кампаніі ў антыбальшавіцкім духу (члены Корпуса абароны памежжа або — далей ад мяжы — польскіх патрыятычных арганізацый). Многія польскія інтэлігенты і памешчыкі знаходзілі дапамогу і сховішча сярод беларусаў. Большасць прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі і дзеячаў беларускага нацыянальнага руху занялі прасавецкія пазіцыі ў дачыненні да Чырвонай Арміі і савецкай улады. Аднак некаторыя з іх з самага пачатку не верылі ў добрыя намеры ды абяцанкі савецкіх уладаў і пакінулі Вільню адразу пасля ўступлення ў горад Чырвонай Арміі[30]. Тым не менш, „пераважная большасць беларусаў, — піша Яўген Мірановіч, — сустрэлі змену палітычнай сітуацыі з насцярожанасцю або абыякавасцю. Ні камітэты, што віталі савецкіх камандзіраў хлебам і соллю, ні дыверсійныя атрады не паўставалі самі сабою, стыхійна, а наступаючае савецкае войска сваім выглядам і паводзінамі выклікала хутчэй паўсюднае здзіўленне, а не энтузіязм”[31].
Падсумоўваючы наяўныя сведчанні, Рафал Унук прыйшоў да высновы, што „ў Галіччыне сярод тых, хто вітаў Чырвоную Армію, пераважала яўрэйскае насельніцтва. У паўночнай частцы Крэсаў з кветкамі, хлебам і соллю выходзілі перш за ўсё мясцовыя беларусы і яўрэі, у паўднёвай частцы Палесся і на Валыні — яўрэі і ўкраінцы. Шмат дзе значную долю сярод вітальнікаў складалі этнічныя палякі”[32].
Падзеі, якія адбываліся на працягу некалькіх дзён (а часам і даўжэй) — з моманту прыходу савецкіх войскаў і спалучанага з гэтым больш ці менш поўнага распаду ранейшых дзяржаўных структур да моманту ўсталявання адноснага кантролю над сітуацыяй з боку но вай улады, — вызначаліся цікавымі з’явамі з пункту гледжання сацыяльных адносінаў, што склаліся ў гэтым рэгіёне. Выявілася, што ранейшая (польская) сацыяльная сістэма мела для часткі мясцовага насельніцтва выключна прыгнятальніцкі характар. Так, крушэнне ранейшых грамадскіх парадкаў і юрыдычных нормаў прывяло да паўсюднага аслаблення сацыяльнай дысцыпліны, дало выхад назапашанай у грамадстве сацыяльнай напружанасці, пачуццям несправядлівасці і безнадзейнасці. Некаторыя людзі скарысталі перыяд „безуладдзя” для звядзення асабістых рахункаў і спагнання крыўдаў. Часам тагачасныя падзеі прымалі выгляд групавога высвятлення набалелых канфліктаў. У гэты перыяд меў месца цэлы шэраг нападаў на цывільнае насельніцтва, самавольных арыштаў, грабяжоў, разбояў, збіванняў і марадзёрства.
[Брэст] „Адразу ж пачалі ўтварацца групы — адны з намерам будаваць вітальныя брамы, другія — каб спагнаць свае асабістыя рахункі”[33];
[Ваколіцы Навагрудка] „Прыходзілі людзі з вёскі. Скакалі па фатэлях, насалоджваючыся ўсёдазволенасцю, тым, што цяпер настала іх чарга”[34];
[Навагрудак] „<…> пачынаецца, я б сказаў, сапраўдная жакерыя — наступ пэўных слаёў, якія ідуць у горад. Групы сялян, нярэдка ўзброеных, прыходзяць у горад нападпітку і робяць там што хочуць — пачынаецца паляванне на паліцэйскіх, на ўраднікаў, на вайскоўцаў”[35].
Ва ўспамінах польскага насельніцтва пераважае менавіта такая карціна падзей. Пры гэтым на першы план у ёй вылучаецца нацыянальная падаплёка. І хоць на цяперашнім этапе даследаванняў цяжка ўсе бакова прааналізаваць з’яву самасудаў на ўсходніх зем лях Польшчы ў верасні 1939 г., але ж удзел у іх укра інскага і беларускага насельніцтва на вёсцы, як і яў рэйскага ў гарадах, выглядае значным, хоць, вядома, далёка не ўсе прадстаўнікі гэтых народаў бралі актыўны ўдзел у актах насілля. Часам жа ў іх удзельнічалі і палякі. Многія вызваленыя з турмаў камуністычныя актывісты і сімпатызанты, украінскія і беларускія палітычныя, грамадскія і культурныя дзеячы, а такса ма простыя людзі нярэдка па ўласнай ініцыятыве ўтваралі „сялянскія рэвалюцыйныя камітэты” і потым уступалі ў склад афіцыйна абвешчаных народнай мілі цыі і працоўнай гвардыі. Гэтыя структуры, часта без загадаў павятовых або ваяводскіх часовых упраўленняў, праводзілі ў жыццё рашэнні, скіраваныя на ўвядзенне савецкіх парадкаў (напрыклад, пра парцэляцыю зямлі, канфіскацыю і падзел памешчыцкай або царкоўнай уласнасці). Ахвярамі нападаў і рэпрэсій былі сацыяльна-прафесійныя групы, абвешчаныя савецкай уладай „ворагамі народа” або звязаныя з інстытутамі польскай дзяржавы. У іх лік уваходзілі афіцэры і салдаты Войска Польскага, паліцэйскія, ураднікі, памешчыкі, вайсковыя асаднікі, святары, заможныя сяляне і мяшчане, купцы і фабрыканты, а таксама члены іх сямей. У пераважнай большасці пералічаныя сацыяльныя групы складаліся на гэтай тэрыторыі з асобаў польскай нацыянальнасці, хоць былі сярод іх і асобныя прадстаўнікі іншых нацыянальнасцяў. Вось чаму ў перыяд „безуладдзя” (як, зрэшты, і пазней) стваралася ўражанне, што на землях, занятых пасля 17 верасня 1939 г. Чырвонай Арміяй, мелі месца перш за ўсё этнічныя, а не класавыя канфлікты — хоць на самай справе ход канфліктаў вызначаўся найперш класавымі падзеламі, а ўжо на іх, як правіла, накладаліся і падзелы этнічныя. Як тлумачыць у дачыненні да беларускіх земляў Марэк Вяжбіцкі, „беднасць і сацыяльнае бяспраўе значнай часткі беларускага сялянства з аднаго боку, а з другога — магчымасць лёгкага ўзбагачэння за кошт больш заможных суседзяў <…> пры адначасовым знікненні польскага апарату прымусу і паблажлівым стаўленні савецкіх уладаў вялі да масавага ўдзелу насельніцтва ў грабяжах. Лініяй падзелу тут найчасцей выступала ступень заможнасці…”[36]. З гэтай прычыны ахвярамі грабяжоў рабіліся і заможныя сяляне незалежна ад іх нацыянальнасці.
Уяўляецца таксама, што большасць нападаў былі не столькі стыхійныя, колькі інспіраваныя, а то і проста арганізаваныя „баявымі атрадамі”, утворанымі мясцовымі камуністычнымі актывістамі[37]. Магчымасць спагнаць асабістыя рахункі, а таксама ўзбагаціцца за кошт ахвяр нападаў у гэтым выпадку выступала як стымул і адначасова ўзнагарода за ўдзел у канкрэтных акцыях. З гэтай прычыны поруч з перакананымі камуністамі і іх прыхільнікамі (сярод якіх пераважала моладзь) досыць вялікі ўдзел у іх бралі і прадстаўнікі найбольш маргіналізаваных слаёў грамадства, а таксама беднаты, для якіх адкрывалася магчымасць (вядома, за выключэннем зусім ужо адпетых злачынцаў) рэабілітацыі ў вачах новай улады або хуткага і адносна лёгкага павышэння свайго сацыяльнага статусу.
Стаўленне вяскоўцаў, якія ўдзельнічалі ў самасудах, да канкрэтных „крыўдзіцеляў” залежала не толькі ад сацыяльнага і прафесійнага становішча ахвяраў, але і ад таго, як апошнім удавалася ў папярэднія часы „наладзіць стасункі з вёскай”.
„Там, дзе той ці іншы землеўласнік, той ці іншы памешчык не ўмеў у свой час паладзіць з вёскай, дзе стаўленне да сялян было жорсткае і несправядлівае, — там здараліся нярэдка і трагічныя рэчы”[38].
Вядома, аднак, што не заўсёды добрых адносінаў з сялянствам было дастаткова для памешчыкаў, каб пазбегнуць грабяжоў, пабояў ці нават смерці, пра што сведчыць наступнае паведамленне з ваколіц Гродна:
«Непадалёк ад швагравага маёнтка быў маёнтак адной кабеты. Яна вельмі добра абыходзілася з усімі. Заснавала ў сябе школу, бальнічку. Яе работнікі, парабкі ды і ўсе навакольныя сяляне не ведалі бяды. Яна сказала сялянам: „Вы ж заступіцеся за мяне, бо я была добраю да вас”. Яны ж на гэта адказвалі: „Так, пані была добрая, але лепей уцякай, пані, бо будзем плакаць, але будзем рэзаць”»[39].
Перыяд панавання савецкай улады ў 1939–1941 г. — гэта перш за ўсё грунтоўная і энергічная рэарганізацыя амаль усіх элементаў грамадскага жыцця, мэтаю якой было ўкараненне прынцыпаў сацыялістычнай дзяржавы. Ва ўспамінах польскага насельніцтва адыход ад польскасці практычна ва ўсіх сферах грамадскага жыцця ацэньваецца ў катэгорыях нацыянальнай трагедыі, якая пакінула пасля сябе не меншую траўму, чым падзеі верасня 1939 г., якія прадэманстравалі сапраўднае стаўленне прадстаўнікоў іншых тутэйшых народаў да польскай дзяржаўнасці. Савецкая ўлада радыкальна відазмяніла сацыяльную стратыфікацыю, якая паспела была замацавацца на гэтых землях. Гэтыя пераўтварэнні заключаліся, асабліва ў першыя месяцы, перш за ўсё ў паніжэнні сацыяльнага статусу былых эліт — пераважна палякаў, — пры адначасовым узвышэнні прадстаўнікоў ніжэйшых паверхаў сацыяльнай іерархіі, г. зн. рабочых і сялян. У першую чаргу гэта датычыла беларусаў, украінцаў і яўрэяў, а ў меншай ступені закранала і частку найбяднейшых палякаў.
Для сельскага насельніцтва палітыка савецкіх уладаў мела найперш эканамічнае значэнне. У параўнанні з ідэалагічнымі пытаннямі сялян куды больш хвалявалі праблема падзелу канфіскаваных зямельных угоддзяў, аб’ёмы грамадскіх работ і збожжанарыхтовак, а пазней — калектывізацыя вёскі. Беларускасць і ў крыху меншай ступені ўкраінскасць зводзіліся да сферы рэгіянальнага фальклору — як і ва ўсходніх частках абедзвюх рэспублік. Нацыянальная мова адукацыі, якая панавала ў пачатковых і няпоўных сярэдніх школах, паступова замянялася рускай мовай (апошняя адпачатку дамінавала ў апошніх класах сярэдняй школы і педагагічных вучылішчах). Аналагічны працэс адыходу ад беларускасці і ўкраінскасці назіраўся і ў сферы кіроўных кадраў, якія ва ўсё большай колькасці прыбывалі з усходу. Асноўную масу гэтых кадраў складалі саветызаваныя партыйныя работнікі, якія нярэдка рускай мовай валодалі значна лепш, чым беларускай ці ўкраінскай[40].
На першым этапе ўстанаўлення савецкай улады адбылося адчувальнае паляпшэнне матэрыяльнага становішча сельскага насельніцтва, у асноўным дзякуючы таму, што знікла неабходнасць плаціць падаткі, зні зі лі ся цэны на прамысловыя тавары, а попыт на сельска гаспадарчую прадукцыю вырас за кошт раскватараваных чырвонаармейцаў і ўсходнікаў. Аднак ужо праз некалькі месяцаў выявілася неэфектыўнасць савецкай эканомікі. Асабліва балючай і расчаравальнай для сель скага насельніцтва ўсіх нацыянальнасцяў аказалася ў тэорыі добраахвотная, а на практыцы прымусовая калетывізацыя сельскай гаспадаркі. Яна азначала адчужэнне ўласных зямельных надзелаў на карысць калгасаў — прадпрыемстваў, як з цягам часу выявілася, абы-як арганізаваных і кіраваных, дзе сістэматычнай з’явай стала марнатраўства і крадзяжы. У выніку ўсяго гэтага заняпала сама культура сялянскай працы. Досыць хутка высветлілася, што савецкая рэальнасць надзвычай далёкая ад вобразаў, маляваных прапагандай, а таму цяжкае матэрыяльнае становішча правакавала да параўнанняў з даваеннай рэчаіснасцю. Апроч таго, мясцовае насельніцтва мела ўсё больш нагод і магчымасцяў для кантактаў з усходнікамі. З назіранняў і гутарак няцяжка было атрымаць агульнае ўяўленне пра рэальную сітуацыю ў СССР, а часам і даведацца пра падрабязнасці, якія выклікалі шок (рэпрэсіі, голад, шматгадовыя прысуды за крадзяжы прадуктаў харчавання, гвалтоўная калектывізацыя і г. д.).
Змена палітычнай улады спарадзіла сярод няпольскага насельніцтва ўсеагульныя спадзевы на рэформы ў грамадстве і паляпшэнне эканамічнага і палітычнага становішча. Аднак напрыканцы 1940 г. распачатая барацьба з кулацтвам, узмоцненая калектывізацыя, паступовая русіфікацыя школьніцтва, сістэмнае выцясненне з грамадскага жыцця рэлігіі, арышты і дэпартацыі прадстаўнікоў пэўных сацыяльных груп, а таксама шмат якія іншыя рэпрэсіўныя акцыі (арышты дзеячаў нацыянальнага і камуністычнага руху[41], забароны пэўных сялянскіх звычаяў[42]) урэшце спрычыніліся да заўважнага росту нездаволенасці савецкай уладай з боку ўкраінскага, беларускага і яўрэйскага насельніцтва. Нездаволенасць сялян праяўлялася ў непрыкрытай, а часам і дэманстрацыйнай лаянцы і крытыцы на адрас савецкай улады, у невыкананні даведзеных нормаў нарыхтоўкі збожжа і іншай сельскагаспадарчай прадукцыі, ва ўхіленні ад грамадскіх работ або, прынамсі, імітацыі іх выканання[43].
Ва ўспамінах палякаў факт змянення настрояў няпольскага насельніцтва не толькі не застаецца без увагі, а нават падкрэсліваецца. Бо гэта пацвярджала абгрунтаванасць іх моцных засцярог перад новай уладай і несправядлівасць панесеных крыўдаў, не кажучы пра тое, што было важкім аргументам супраць савецкай агрэсіі і на карысць адбудовы польскай дзяржаўнасці.
Успаміны пра перагляд беларусамі, украінцамі і яўрэямі свайго стаўлення да савецкай акупацыі, убачаны з пункту гледжання палякаў, надзіва падобныя паводле сваёй структуры і афарбоўкі. Ва ўсіх іх апісваецца, як слабеў першапачатковы энтузіязм па меры раскрыцця сапраўднага аблічча савецкага „раю” і грамадзяне самых розных нацыянальнасцяў ды сацыяльных станаў пачыналі тужыць па даваеннай Польшчы. Большасць гэтых апісанняў набывалі анекдатычны характар.
У дачыненні да беларусаў сярод польскага насельніцтва быў папулярны погляд, што „першая савецкая акупацыя адвярнула беларусаў ад камунізму”[44]. Адзін з аўтараў, які прыгадвае тагачасныя падзеі, характарызуе гэтае меркаванне як досыць трапнае, а ў якасці яго абгрунтавання прыводзіць папулярную ў тыя часы думку:
«Праз нейкія паўгода-год пасля прыходу на „крэсы” Саветаў пачалі хадзіць такія размовы: „Палякі нас апалячвалі дваццаць гадоў, апалячыць не маглі, а Саветы ў адзін год апалячылі”. І так было»[45].
Прыведзенае вышэй меркаванне знаходзіць пацвярджэнне ў яшчэ адным анекдоце, а дакладней, гумарыстычнай бытавой замалёўцы:
«У Навагрудку расказвалі пра адну бабу, трошкі, можа, ненармальную, якая аднаго разу выйшла на вуліцу ў такой вялікай падранай спадніцы і з кольцам каўбасы на шыі. То яе пытаюць: „Ці ж ты звар’яцела?” А яна адказвае: „Гэта панскае ярмо”, — то бок каўбаса, і, паказваючы на дзіравую спадніцу, дадае: „А гэта ваша свабода”»[46].
Аўтар, які расказаў пра гэты выпадак, далей робіць такія высновы наконт стаўлення беларускага насельніцтва да савецкай дзяржавы:
«То бок гэты беларускі народ, з якога, урэшце, і мае сякія-такія прашчуры паходзяць, таксама мае сваю мудрасць, як і кожны іншы народ. <…> Яны выдатна разумелі, наколькі ўсё тое, што здарылася, не адпавядала прапагадзе, якую ім падсоўвалі. І ў якую яны верылі. Вось адкуль былі тыя кветкі, якімі абсыпалі савецкія танкі сямнаццатага і васямнаццатага верасня, і тыя натоўпы, якія выходзілі па-святочнаму прыбраныя, тым болей што была нядзеля. Пазней савецкія салдаты пыталіся: „Што ж гэта, самі буржуі выйшлі нас сустракаць?” — „Якія буржуі?” — адказвалі ім на гэта. „Ну, такія прыбраныя”. Мы тлумачылі: „Але ж гэта простыя вяскоўцы”. — „Як так, гэта ў вас вяскоўцы ходзяць у такіх строях?” І гэта былі факты. Гэта зусім не нейкая антыпрапаганда, проста так было. Таму што для многіх савецкіх салдат сутыкненне з нашым узроўнем — далёка не найвышэйшым, тым больш на крэсах, далёкіх усходніх крэсах, дзе гэты цывілізацыйны ўзровень быў, праўду сказаць, прымітыўны, „трэцегатунковая Польшча”, — усё ж для іх гэта было шокам, было адкрыццём”[47].
Нягледзячы на ўсё вышэйсказанае, нельга сцвярджаць, што перамена настрояў няпольскага насельніцтва з прасавецкіх на антысавецкія і ў пэўнай ступені нават на прапольскія была масавай з’явай. Як паказвае (у да чыненні да беларускага насельніцтва) Яўген Мірановіч, «дасягненні савецкай улады ў 1939–1941 г. на Беласточчыне па-рознаму ацэньваліся беларускім насельніцтвам. Ацэнкі залежалі ад уласнага досведу канкрэтных жыхароў, сямей, вёсак. У дадатак да ўсяго гэты перыяд быў надта кароткі, што не дазволіла многім беларусам заняць адназначную пазіцыю ў дачыненні да новай рэальнасці. <…> Гэта была „руская ўлада, з якою мірыліся як з процілегласцю ўлады польскай — непрымальнай для беларускіх сялянскіх мас. Хоць сюды і нахлынулі „саветы” і „бязбожнікі”, нітрохі не падобныя на даўнейшую расійскую адміністрацыю, усё ж і яны не выглядалі абсалютнымі чужынцамі. Яны размаўлялі хоць і на незразумелай паводле лексікі, але ўсё ж на „сваёй”, „рускай” мове. Прадстаўнікі гэтай улады не мелі „панскіх” манер — наадварот, многія з іх лаяліся і паводзілі сябе акурат як мясцовыя сяляне»[48].
Пачуццё адчужанасці ад савецкай рэчаіснасці, як відаць, не такое вялікае ў беларусаў, у трохі большай ступені было ўласціва яўрэям і ўкраінцам, а асабліва іх элітам. Як і ў выпадку палякаў, сярод няпольскага насельніцтва стаўленне да саветызацыі таксама шмат у чым залежала ад месца, займанага тым ці іншым чалаве кам у сацыяльнай іерархіі, — чым вышэйшае яно было, тым мацней адчувалася чужароднасць савецкай культуры[49].
У калектыўнай памяці палякаў захаваўся досыць адназначны вобраз няпольскага насельніцтва ў час прыходу Саветаў. Палякі, якія, як правіла, вызначаліся вельмі высокім узроўнем нацыянальнай самасвядомасці, найчасцей ацэньвалі інстытуты польскай дзяржавы не ў класавых (як, напрыклад, беларусы), а ў нацыянальных катэгорыях. Таму гэтыя ацэнкі мелі надзвычай эмацыянальны характар і былі звязаны з абвінавачаннямі іншых народаў у здрадзе і спрыянні знішчэнню поль скасці. Сярод розных этнічных груп, якія насялялі зем лі былой Усходняй Польшчы, найгорш ацэньваліся палякамі паводзіны яўрэяў, потым — беларусаў і ўкра інцаў. Савецкая нацыянальная палітыка, вынікам якой, асабліва на першым этапе, было прыніжэнне статусу польскасці і рост уплыву іншых нацыянальных груп, прычынялася да рознай ацэнкі савецкага праўлення з боку польскага і няпольскага насельніцтва. Калі ж высветлілася, што ўся гэтая палітыка ў любых сваіх праявах была скіравана толькі на саветызацыю занятых тэрыторый, беларусы, украінцы і яўрэі пачалі ў большай ступені праяўляць негатыўнае стаўленне да савецкіх парадкаў і тых, хто іх праводзіў у жыццё. Тым не менш, перыяд савецкага панавання ў 1939–1941 г. прывёў да значнага пагаршэння ўзаемаадносінаў паміж палякамі з аднаго боку і яўрэямі, украінцамі ды беларусамі з другога, а таксама прадэманстраваў наяўнасць істотных разыходжанняў (а то і супярэчнасцяў) паміж імі ў цэлым шэрагу эканамічных, сацыяльных і палітычных пытанняў. Пашыраны на ўсё няпольскае насельніцтва негатыўны вобраз зрабіўся адным з міфаў часоў „першых Саветаў”, які захаваўся ў гістарычнай свядомасці палякаў аж да цяперашніх часоў. Асабліва ён выявіўся пасля таго, як 22 чэрвеня 1941 г. пачалася гітлераўска-савецкая вайна і фронт неўзабаве шпарка рушыў на ўсход. У той час мелі месца даволі шматлікія акты помсты палякаў, скіраваныя супраць прадстаўнікоў тых ці іншых даваенных нацыянальных меншасцяў, асабліва ж супраць канкрэтных асоб, якія адыгралі актыўную ролю ў антыпольскіх акцыях у верасні 1939 г.
Якія структурныя фактары паслужылі прычынай розных адносінаў мясцовага насельніцтва да саветызацыі? Як можна меркаваць, стаўленне палякаў, украінцаў, беларусаў і яўрэяў да савецкага ладу залежала ад веравызнання супольнасці, яе класавай структуры, а таксама ад ступені ўсведамлення сябе як нацыі. На гэты апошні фактар уплывалі, зрэшты, два папярэднія. На абшарах Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, пачынаючы з XIX ст., працэсы нацыятварэння шпарчэй ішлі сярод тых народаў, якія прытрымліваліся каталіцкага, а не праваслаўнага веравызнання, а таксама тых, якія валодалі больш „поў най” сацыяльнай структурай, у тым ліку мелі развіты слой нацыянальнай эліты (у першую чаргу інтэлігенцыі). У цэлым, калі значна спрасціць карціну, можна канста таваць, што большая прыхільнасць да саветызацыі, асаб ліва на яе першапачатковых этапах, была ўласціва тым супольнасцям, якія характарызаваліся меншай куль тур най дыстанцыяй у дачыненні да савецкай сацыякультурнай сістэмы. І наадварот, дзе культурная дыстанцыя была большая — там расла непрыязнасць, неразуменне і варожасць у дачыненні да савецкай улады. Фактарамі, якія працавалі на змяншэнне памянёнай дыстанцыі, бы лі праваслаўе (у беларусаў, валынскіх украінцаў), перавага ў сацыяльнай структуры сялянства (у беларусаў і ўкра інцаў), а таксама нізкі ўзровень нацыянальнага развіцця (у беларусаў і валынскіх украінцаў). У сваю чаргу, фактарамі, якія павялічвалі гэтую дыстанцыю, былі ка та ліцызм (у палякаў), развіты слой эліты ў структуры гра мадства (у палякаў і ў меншай ступені ў галіцкіх украінцаў), а таксама высокі ўзровень нацыянальнай самасвядомасці (зноў жа ў палякаў і ў меншай ступені ў га ліцкіх украінцаў). Прыхільнасць да саветызацыі з боку част кі яўрэяў вызначалася адносна высокай пашыранасцю сярод іх камуністычных поглядаў і сімпатый, а таксама маг чымасцю дабіцца ў новай дзяржаве куды большых кар’ ерных пазіцый, чым гэта было ў даваеннай Польшчы.
Выглядае, што тыя самыя фактары прадвызначылі і перамену ў стаўленні да Савецкага Саюза і яго палітыкі ў больш позні перыяд. Праваслаўнае беларускае і ўкраінскае насельніцтва нярэдка лічыла польскую дзяржаву чужым для сябе ўтварэннем. Ад часоў польска-савецкай вайны 1920 г. яно чакала прыходу войскаў з усходу — пасланцоў іншай, як лічылася, праваслаўнай, дзяржавы. Між тым прыход 17 верасня 1939 г. Чырвонай Арміі і ўсталяванне савецкай улады пацягнулі за сабой уціск рэлігіі, ліквідацыю прыватнай уласнасці і нават пераслед за ідэйныя камуністычныя перакананні. Гэта былі асноўныя прычыны, па-рознаму важкія для кожнай няпольскай супольнасці, у выніку якіх нарастала расчараванне і мянялася стаўленне да савецкай дзяржавы і савецкага ладу.
Прычыны нетрываласці саветызацыі
У цэлым можна канстатаваць, што вынікі саветызацыі аказаліся зусім не такія, якіх чакалі савецкія ўлады, асабліва ў дачыненні да польскага насельніцтва[50]. Нетрываласць саветызацыі, як можна меркаваць, была прадвызначана некалькімі фактарамі. Першы з іх датычыў часу, на працягу якога ўкараняліся змены, і тэмпаў іх ажыццяўлення. Пачатак нямецка-савецкай вайны (а дакладней, гітлераўская акупацыя саветызаваных земляў) перапыніў нядаўна запачаткаваны працэс. Паводле першапачатковай задумы, саветызацыя далучаных земляў мелася быць максімальна глыбокая, але ж пры гэтым павінна была ісці адносна павольна і паступова, а не так рэзка (прынамсі спачатку), як гэта мела месца, напрыклад, пры літуанізацыі Віленшчыны, пры спробах украінізацыі Заходняй Украіны рэспублі канскімі ўладамі (што добра відаць на прыкла дзе Львоўскага ўніверсітэта) або ў выпадку палітыкі, якую праводзілі гітлераўскія ўлады. Бо савецкія ўлады, урэшце, не кіраваліся вартасцямі, тыповымі для нацыянальных рухаў, і былі далёкія ад характэрнага для апошніх радыкалізму пры ўтварэнні дзяржаўна-нацыянальных інстытутаў. Яны не мелі на мэце дасягнуць этнічна-культурнай аднастайнасці, характэрнай для нацыянальных дзяржаваў, а таму не збіраліся, напрыклад, цалкам выкасоўваць польскасць з грамадскага жыцця; замест гэтага ім неабходна было паступова дабіцца падпарадкавання, кантролю і ўніфікацыі, уласцівых таталітарнаму рэжыму камуністычнай дзяржавы. Пераўтварэнні, спрычыненыя саветызацыяй, мусілі быць больш павольныя (чым, напрыклад, літуанізацыя), таму што павінны былі азначаць змены ў грамадскай свядомасці мясцовага насельніцтва, а не толькі і выключна фармальныя перамены або трансфармацыю сацыяльнай структуры. У канчатковым выніку сацыякультурная сістэма на беларускіх і ўкраінскіх землях міжваеннай Польшчы мусіла набыць такі самы выгляд, як ва ўсіх астатніх частках Савецкага Саюза. Умовы, пры якіх адбывалася паглынанне новых тэрыторый, — недахоп кадраў і слабасць інфраструктуры, боязь выклікаць празмерныя хваляванні з боку насельніцтва (напрыклад, у выпадку калектывізацыі) — былі дадатковымі прычынамі таго, што ўкараненне новай сістэмы на месца старой рэалізоўвалася ў некаторых сферах грамадскага жыцця паступова (напрыклад, у адукацыі[51]). Улічваючы непрацягласць ажыццяўлення гэтага працэсу, перапыненага пачаткам нямецка-савецкай вайны, цяжка зрабіць канчатковыя высновы наконт паспяховасці выбраных метадаў і ўспрымальнасці да іх мясцовага насельніцтва.
Другім фактарам, які прадвызначыў нетрываласць саветызацыі, была недастаткова добрая падрыхтоўка савецкіх кадраў і адносна высокі ўзровень іх „разбэрсанасці”. Гэта ў роўнай ступені датычыла як тых, хто прыбываў сюды з аддаленых раёнаў Савецкага Саюза („усходнікаў”), так і работнікаў, набіраных з мясцовага насельніцтва („вылучэнцаў”). Як канстатуе Уладыслаў Банусяк, «нягледзячы на тое, што партыйны апарат сістэматычна разбудоўваўся, а на акупаваныя землі накіроўваліся ўсё новыя і новыя работнікі, тут нават праз паўтара года пасля анексіі назіралася куды больш, чым у „старых” раёнах, хібаў у рабоце партыйных, дзяржаўных і следчых органаў. Магчыма, менавіта тэрытарыяльная спецыфіка, прыхільнасць людзей да іншага тыпу гаспадарання і кіравання, а таксама расчараванне жыхароў акупаваных земляў у „савецкай рэчаіснасці” прыводзілі да таго, што чарговыя групы актывістаў так і не маглі дасягнуць поспеху ў „саветызацыі” насельніцтва, а ў дадатак да гэтага паддаваліся дэмаралізацыі»[52].
Нетрываласць саветызацыі, асабліва ў дачыненні да палякаў, была звязана і з сутыкненнем культур, якому прысвечаны наш артыкул. Дыстанцыя паміж вартасцямі, нормамі і ўзорамі паводзінаў кожнай з культур (польскай і савецкай) была настолькі вялікая, што польскае насельніцтва, нават перад абліччам усеагульнага і татальнага тэрору, перад пагрозай ссылак, арыштаў, расстрэлаў і г. д., аказвала працэсу саветызацыі актыўны супраціў. Яно лічыла новыя парадкі незразумелымі, ірацыянальнымі і безнадзейнымі з пункту гледжання рэалізацыі хоць бы першарадных інтарэсаў уласнай культурнай групы. Падобнае стаўленне было і да савецкіх культурных вартасцяў — яны не мелі вялікай прывабнасці ў вачах большасці палякаў, часта былі занадта недаступныя для іх разумення; іх сустракалі з крытыкай, насмешкай, у найлепшым разе з абыякавасцю. У канчатковым выніку польскае насельніцтва слаба ўспрымала гэтыя вартасці і тым больш не прасякалася імі. Навязаная палякам сацыякультурная сістэма ўспрымалася імі як чужая іх ментальнасці і не прыдатная для задавальнення іх патрэб. Іх уражвалі ўласцівыя савецкай сістэме паказуха, успрыманне адукацыі, навукі, мастацтва і культуры ўсяго толькі як інструментаў для прасоўвання камуністычнай ідэалогіі, назойлівае выхаванне ў духу інтэрнацыяналізму і савецкага патрыятызму замест патрыятызму нацыянальнага і гонару за свае нацыянальныя традыцыі, дый наогул адмаўленне нацыянальных і рэлігійных каштоўнасцяў, — з чаго вынікала і непазбежнае прыніжэнне польскіх нацыянальных вартасцяў у рамках новай сістэмы. Асноўнымі бенефіцыярамі апошняй сталі іншыя нацыянальныя і этнічныя групы (найперш беларусы, украінцы, яўрэі, літоўцы і рускія). Польскае насельніцтва атрымлівала ў ёй статус нацыянальнай меншасці. Апрача таго, цяж ка было зразумець такі парадак рэчаў, пры якім арга ні зацыйныя і чалавечыя высілкі, найчасцей адарваныя ад рэальных патрэбаў грамадства і меркаванняў яго ка рысці, былі разлічаны найперш на прапагандысцкі эфект, прычым сам змест прапаганды нярэдка карэнным чынам разыходзіўся з навакольнай рэчаіснасцю. Зусім ма ла ахвоты мелі палякі мірыцца і з такімі асаблівасцямі но вай сістэмы, як разгалінаваная бюракратыя, адмова ад ранейшых звычаяў і традыцый, жорсткая цэнтраліза цыя і па дзенне прэстыжу ранейшай сацыяльнай эліты. Агулам кажучы, рэалізацыя асноватворнай мэты савецкай сістэмы, якою была „як мага хутчэйшая — найлепей у межах аднаго пакалення — поўная перамена менталітэту грамадзян і іх адаптацыя да шаблонаў камуністычнага ладу”[53], сутыкнулася з сур’ёзнай перашкодай у выглядзе культурнай несумяшчальнасці польскага насельніцтва з насельніцтвам савецкім і з савецкай сацыякультурнай сістэмай.
У выніку кантакту з савецкай культурай адбыўся рост нацыянальнай і культурнай самасвядомасці яго ўдзельнікаў, а таксама рост усведамлення культурных адметнасцяў уласнай і чужых культурных груп. Чым большым было пачуццё культурнай адрознасці ад савецкага ладу, тым больш гэтая з’ява праяўлялася на ўзроўні грамадскай свядомасці. Гэтая выснова датычыць як мясцовага (польскага, беларускага, украінскага, яўрэйскага і г. д.), так і прышлага (савецкага) насельніцтва. У дачыненні да польскага насельніцтва атрыманыя ў выніку праведзенага аналізу аўтабіяграфічнага матэрыялу элементы культурнай адметнасці на фоне савецкай рэчаіснасці 1939–1941 г. можна супаставіць з пэўнымі рысамі савецкай сістэмы, выкарыстоўваючы для гэтага як сацыялагічную тэрміналогію, так і тэрміналогію, ужываную ў метадалагічных даследаваннях, прысвечаных пытанням савецкага і камуністычнага ладу. Такая спроба пададзена ў табліцы[54].
На заканчэнне варта заўважыць, што, хоць палітыка савецкіх уладаў улічвала і паспяхова выкарыстоўвала для ўласных мэтаў міжнацыянальныя канфлікты і макрасацыяльную спецыфіку занятых тэрыторый, няўвага да культурнай адметнасці мясцовага насельніцтва (асабліва польскага) вяла да неэфектыўнасці ў працэсе ўсталявання фармальных і нефармальных пра ві лаў па во-дзінаў, навязвання патрэбных пазіцый і каштоўнасцяў. Вось чаму выбраныя меры аказаліся непрыдатнымі для здзяйснення задуманых планаў па куль турнай перабудове падпарадкаваных супольнасцяў. У гэтым сэнсе савецкія ўлады і сам Сталін, як можна меркаваць, занадта паспяшаліся залічыць насельніцтва ўсходніх земляў міжваеннай Поль шчы (у тым ліку і палякаў) да блізкіх сабе культурных груп[60].
Пераклад Сяргея Петрыкевіча
[1] Pipes R. Rosja bolszewikow. Warszawa, 2005. S. 337.
[2] Падрабязней пра гэта гл.: Wysocki A. Problematyka zderzenia kultur w socjologii i antropologii // Annales UMCS. Sectio I. Philosophia — Sociologia. 2008, vol. XXXIII. S. 23–41.
[3] Гл. развагі на гэтую тэму: Babiński G. Metodologia a rze-czywistość społeczna. Dylematy badań etnicznych. Kraków, 2004. S. 54.
[4] Напрацоўкі польскай гістарыяграфіі на тэму падзей 1939–1941 г. на былых усходніх тэрыторыях (якія ў Польшчы зазвычай называюць „першай савецкай акупацыяй”), нягледзячы на далёка не поўнае раскрыццё архіўных першакрыніц, на сёння трэба прызнаць істотнымі.
[5] Гл.: Śleszyński W. Okupacja sowiecka na Białostocczyźnie 1939–1941. Propaganda i indoktrynacja. Białystok, 2001. S. 259.
[6] Гл. тамсама. С. 273.
[7] Hryciuk G. Polacy we Lwowie 1939–1944. Życie codzienne. Warszawa, 2000.
[8] Wnuk R. „Za pierwszego Sowieta”. Polska konspiracja na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej (wrzesień 1939 — czerwiec 1941). Warszawa, 2007. S. 32.
[9] Wierzbicki M. Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-białoruskie na ziemiach północno-wschodnich II RP pod okupacją sowiecką (1939–1941). Warszawa, 2007. S. 51–52; Śleszyński W. Okupacja sowiecka… S. 262.
[10] Гл.: Jasiewicz K. Zagłada polskich Kresow. Ziemiaństwo polskie na Kresach Północno-Wschodnich Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką 1939–1941. Studium z dziejów zagłady dawnego narodu politycznego. Warszawa, 1998.
[11] Wnuk R. „Za pierwszego Sowieta”… S. 32.
[12] Śleszyński W. Okupacja sowiecka… S. 260.
[13] Inglot M. Polska kultura literacka Lwowa lat 1939–1941. Ze Lwowa i o Lwowie. Lata sowieckiej okupacji w poezji polskiej. Antologia utworów poetyckich w wyborze. Wrocław, 1995. S. 153.
[14] Hryciuk G. Polacy we Lwowie… S. 98–99. Гл. таксама: Wnuk R. „Za pierwszego Sowieta”… S. 27.
[15] Śleszyński W. Okupacja sowiecka… S. 263.
[16] Mironowicz E. Ludność białoruska Białostocczyzny wobec władzy radzieckiej w latach 1939–1941 // Społeczeństwo białoruskie, litewskie i polskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939–1941 / Red. Giżejewska M., Strzembosz T. Warszawa, 1995. S. 251–253; Wierzbicki M. Polacy i Żydzi w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach północno-wschodnich II RP pod okupacją sowiecką (1939–1941). Warszawa, 2007. S. 189; Sowa A. L. Stosunki polsko-ukraińskie 1939–1947. Kraków, 1998. S. 123; Motyka G. Białorusini a Ukraińcy wobec władzy komunistycznej na Kresach Wschodnich II RP w latach 1939–1941 // Studia z dziejów okupacji sowieckiej (1939–1941). Obywatele polscy na kresach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacja sowiecką w latach 1939–1941 / Red. Strzembosz T. Warszawa, 1997. S. 49–60.
[17] Гл.: Dębski S. Między Berlinem a Moskwą. Stosunki niemiecko-sowieckie 1939–1941. Warszawa, 2003. S. 357; Jasiewicz K. Zagłada polskich Kresow… S. 161–162.
[18] Гл.: Boćkowski D. Władza radziecka wobec Polakow, Żydów i Białorusinów na Białostocczyźnie 1939–1941 w świetle dokumentów partyjnych // Polacy — Żydzi — Białorusini — Litwini na północno-wschodnich ziemiach Polski a władza radziecka (1939–1941). W kręgu mitów i stereotypów / Red. Gnatowski M., Boćkowski D. Białystok, 2005. S. 61–84.
[19] Śleszyński W. Okupacja sowiecka… S. 259–265.
[20] Sowa A. L. Stosunki polsko-ukraińskie… S. 74–76.
[21] Hryciuk G. Zmiany ludnościowe i narodowościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1939–1948 // Przemiany narodowościowe na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1931–1948 / Red. Ciesielski S. Toruń, 2003. S. 149–150; Torzecki R. Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej. Warszawa, 1993.
[22] Падобнага роду выступленні адбыліся, у прыватнасці, у Перамышлі, Стрыі, Драгобычы, Падгорцах, Барыславе, Трускаўцы, Мікалаеве, Даліне, Калушы, наваколлях Жыдачава, Варохты, Жабыні. Гл.: Sowa A. L. Stosunki polsko-ukraińskie… S. 80–96.
[23] Такія падзеі мелі месца, у прыватнасці, у Гродне, Азёрах, Індуры, Верцялішках, Вілейцы, Волпе, Сапоцкіне, Зэльве, Ваўкавыску, Астрыне, Дзятлаве, Дзярэчыне, Іванаве, Гарад цы, Драгічыне і Пінску. Гл.: Wnuk R. „Za pierwszego Sowieta”… S. 20; Wierzbicki M. Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-białoruskie na ziemiach północno-wschodnich II RP pod okupacją sowiecką (1939–1941). Warszawa, 2007. S. 129–190; Grzelak Cz. Kresy w czerwieni: agresja Związku Sowieckiego na Polskę w 1939 roku. Warszawa, 1998. S. 211–213; Motyka G. Białorusini a Ukraińcy wobec władzy komunistycznej na Kresach Wschodnich II RP w latach 1939–1941 // Studia z dziejów okupacji… S. 49–60.
[24] Jasiewicz K. Zagłada polskich Kresow… S. 85–92; Wnuk R. „Za pierwszego Sowieta”… S. 21.
[25] Wierzbicki M. Polacy i Białorusini… S. 10.
[26] Mironowicz E. Białoruś. Warszawa, 2007. S. 28–29.
[27] Krechowiecki A. Okupacja sowiecka we Lwowie w latach od wejścia Armii Czerwonej we wrześniu 1939 roku do wkroczenia wojsk niemieckich w czerwcu 1941 roku, mps // AW II/1585. K. 28.
[28] Wierzbicki M. Polacy i Żydzi w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach północno-wschodnich II RP pod okupacją sowiecką (1939–1941). Warszawa, 2007. S. 147–149.
[29] Апошняя публікацыя гэтага даследчыка, праўда, мае ўжо крыху іншы тон: Jasiewicz K. Rzeczywistość sowiecka 1939–1941 w świadectwach polskich Żydow. Warszawa, 2009.
[30] Iwanów M. Sprawa przynależności Wilna i problemy naro do-wościowe na Białorusi // Społeczeństwo białoruskie… S. 85–92.
[31] Mironowicz E. Białoruś… S. 149.
[32] Wnuk R. „Za pierwszego Sowieta”… S. 20. Тамсама бібліяграфія, што датычыць вышэйпамянёных спрэчак.
[33] Bręgosz S. Wspomnienia emigracyjne, rkps // AW II/1756/J. K. 2.
[34] Brzezak J. Relacja, mps // AW I/62. K. 1.
[35] Bułhak H. Relacja, mps // AW I/70. K. 15–16.
[36] Wierzbicki M. Polacy i Białorusini… S. 136.
[37] Такі тэзіс вылучае, у прыватнасці, Марэк Вяжбіцкі і дае яму паважнае абгрунтаванне, прыводзячы ў якасці довадаў, сярод іншага, сацыяльны склад нападнікаў, схему іх дзеянняў, стаўленне савецкіх уладаў да падобных актаў гвалту, нарэшце — ролю камуністычных арганізацый і дыверсійнай дзейнасці СССР на тэрыторыі Польшчы перад вайной. Гл. тамсама. С. 142–145, 220–243.
[38] Bułhak H. Relacja… K. 35. Іншы аўтар, пішучы пра вёску Бабры Лідскага павета (Навагрудчына), прыгадвае, што мясцовае праваслаўнае беларускае насельніцтва пад час прыходу Саветаў паводзіла сябе „вельмі прыстойна; бацька заўсёды ім дапамагаў, часта бываў сватам на вясковых вяселлях. Маці раней была санітаркай, дык таксама часта спрыяла людзям медыцынскімі парадамі, дапамагала ў розных сітуацыях”. Аўтарка падкрэслівае, што бацька дапамагаў толькі тады, калі беларусы „прасілі па-польску”, а яны „ўмелі размаўляць па-польску, бо ў вёсцы была польская школа”. Гл.: Ficner-Szostak M. Relacja, mps // AW I/159. K. 1.
[39] Skinderowa E. Wspomnienia, mps // AW II/1422/2K. K. 13.
[40] Śleszyński W. Okupacja sowiecka… S. 260–263.
[41] Вось як пра гэта піша Тадэвуш Баркоўскі, у 1939 г. настаўнік польскай мовы з Гродна: «Знамянальным для Саветаў быў лёс мясцовых камуністаў. Пасля прыходу рускіх мясцовыя камуністы, пераважна беларусы, атрымалі кіраўнічыя пасады. Але недзе праз месяц іх усіх арыштавалі і вывезлі. У 1941 г. я сустрэў аднаго з іх, вызваленага немцамі. Ён пераказаў мне тое, што яму сказалі ў вочы: „Вы сваю справу зрабілі, але вы хвалілі Савецкі Саюз за грошы. Вы не верыце ў камунізм, а таму паедзеце „да белых мядзведзяў”. Яго збіраліся вывезці, але гэтаму перашкодзілі немцы. Апынуўшыся на волі, ён кляў Саветы апошнімі словамі і, як мне здавалася, нарэшце сёе-тое зразумеў. Але пасля паўторнага прыходу Саветаў зноў прасякнуўся да іх любоўю і нават дабіўся сабе нейкай пасады». Гл.: Borkowski T. Relacja, mps // AW I/1152. K. 4–5.
[42] Казіміра Сакалоўская, памешчыца з-пад Вільні, звяртае ўвагу на рэакцыю беларускага насельніцтва на ўведзеную забарону галашэнняў: «Асабліва непрыхільна быў сустрэты загад, паводле якога жанчынам забаранялася лямантаваць. Прымірыцца з такой забаронай ім было надта складана, бо ў цяжкім бязрадасным жыцці беларуса існуе патрэба „галасіць” — у форме спеву ці плачу — пры кожнай нагодзе, як радаснай, так і сумнай. Дзікім, прарэзлівым лямантам, у якім чуваць нараканне, прарываўся зазвычай зацісканы ў сабе душэўны боль, набрынялая ўнутры бяссільная роспач ад немагчымасці нешта змяніць». Гл.: Sokołowska K. Pożegnanie Kresow, mps // AW II/1430/2K. K. 64–65.
[43] Mironowicz E. Białoruś… S. 146–171; Wierzbicki M. Polacy i Białorusini… S. 359–378.
[44] Bułhak H. Relacja… K. 26–27.
[45] Тамсама. К. 29.
[46] Тамсама.
[47] Тамсама. К. 29–31.
[48] Mironowicz E. Białorusini w Polsce 1944–1949. Warszawa, 1993. S. 85.
[49] Гл.: Klaczko L. 20 miesięcy w czerwonym Lwowie, mps // AWII/692. K. 2–3; Lanckorońska K. Wspomnienia wojenne. 22 IX 1939 — 5 IV 1945. Kraków, 2001. S. 41.
[50] Нетрываласць гэтых працэсаў была відавочная не толькі ў свядомасным плане (у плане ацэнкі новай рэчаіснасці), але і ў сферы аб’ектыўных з’яў. Асабліва гэта датычыць удзелу палякаў у рабоце савецкіх афіцыйных установаў, а таксама ў сацыяльным ахопе руху супраціўлення, калі разумець яго шырока.
[51] Варта падкрэсліць, што з гэтай прычыны ніхто з вучняў і студэнтаў любога ўзросту не паспеў прайсці поўнага цыкла савецкага навучання і выхавання.
[52] Bonusiak W. Polityka ludnościowa i ekonomiczna ZSRR na okupowanych ziemiach polskich w latach 1939–1941 („Zachodnia Ukraina” i „Zachodnia Białoruś”). Rzeszow, 2006. S. 80.
[53] Śleszyński W. Okupacja sowiecka… S. 491.
[54] Пералічаныя ніжэй рысы сацыяльна-культурных сістэм (культур), узятыя са штодзённых назіранняў за паводзінамі Саветаў і функцыянаваннем савецкага грамадскага ладу, зробленых палякамі ў 1939–1941 г., вядома, не вычэрпваюць усіх рысаў савецкасці і тым больш польскасці. Урэшце, дакладна акрэсліць спецыфіку ўсёй сацыяльна-культурнай сістэмы як цэлага, незалежна ад прасторавага і часавага кантэксту, не так і проста.
[55] Chałubiński M. Komunizm i socjalizm // Encyklopedia socjologii. T. 2. Warszawa, 1999. S. 54–55.
[56] На гэта звяртае ўвагу, напрыклад, Ян Томас Грос у прадмове да адной з першых публікацый, прысвечаных успамінам палякаў (у тым ліку і дзяцей) пра часы першай савецкай акупацыі. Гл.: „W czterdziestym nas Matko na Sybir zesłali…” Polska a Rosja 1939–1942 / Wybor i oprac. Grudzińska-Gross I., Gross J. T. Kraków, 2008. S. 75–81.
[57] Pipes R. Kultura jako propaganda // Rosja bolszewikow. Warszawa, 2005. S. 302–360.
[58] Waszkiewicz J. Diagnoza: sowieckość // Magazyn Polski na Uchodźstwie. 2006. № 9.
[60] Абгрунтаваннем такога тыпу мыслення пра Польшчу можа быць, напрыклад, папулярнае ў Расіі з XVIII ст. выслоўе: „Курица не птица, Польша не заграница”.