БЕЛАРУСКІ ГІСТАРЫЧНЫ АГЛЯД
НАВУКОВЫ ЧАСОПІС

Бендин, Александр Ю. Проблемы веротерпимости в Северо-Западном крае Российской империи (1863—1914). Минск: БГУ, 2010. — 439 с.


У наступным нумары (том 19, 2012) Бендин, Александр Ю. Проблемы веротерпимости в Северо-Западном крае Российской империи

Аляксандр Бендзін, аўтар грунтоўнай, напісанай на багатым дакументальным матэрыяле манаграфіі, паставіў сабе на мэце прааналізаваць праблему рэлігійнай талерантнасці на тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю ў перыяд ад паўстання 1863—1864 г. да пачатку Першай сусветнай вайны (1914). Намер гэты быў вельмі амбіцыйны — куды больш амбіцыйны, чым гэта можа падацца з тэксту самой манаграфіі. Рэч у тым, што апошняя засяроджваецца ў першую чаргу на ўзаемаадносінах каталікоў і праваслаўных. Няшмат можна з яе даведацца пра жыццё іўдзейскай, пратэстанцкай ці мусульманскай суполак, гэтак жа як і пра дзяржаўную палітыку ў дачыненні да гэтых груп. Тым не менш, нельга аспрэчыць, што каталіцка-праваслаўныя стасункі знаходзіліся ў той перыяд у цэнтры ўвагі расійскіх імперскіх уладаў, а таму, зразумела, выклікалі найбольшую колькасць спрэчак і эмоцый.

Падбор першакрыніц і літаратуры, выкарыстаных аўтарам, таксама вымагае пэўнай долі крытыкі. З аднаго боку, аўтар яўна не пашкадаваў сіл на апрацоўку ўражальнага аб’ёму гістарычных матэрыялаў, галоўным чынам з архіваў і бібліятэк Расіі, Беларусі і Літвы. Аднак якраз адбор прааналізаванай вузкаспецыяльнай літаратуры, тагачаснай прэсы і першакрыніц выклікае сур’ёзныя заўвагі. Нават калі аўтар збіраўся засяродзіцца выключна на аналізе каталіцка-праваслаўных стасункаў у перыяд 1863—1914 г., ён мусіў бы звярнуцца да багатай польскамоўнай літаратуры, прысвечанай гэтай тэматыцы, да польскай прэсы, мемуараў і г. д. Часам жа можна заўважыць прагалы нават і сярод разгледжанай рускамоўнай літаратуры; так, па-за ўвагай аўтара застаўся аналіз высокапастаўленага чыноўніка Міністэрства ўнутраных спраў Дзмітрыя Чыхачова, які дэталёва апісвае рэлігійна-нацыянальную палітыку царскіх уладаў у дачыненні да Паўночна-Заходняга краю: Чихачевъ Д. Вопросъ о розпольяченiи Костела. Въ прошломъ и настоящемъ. С.-Петербургъ, 1913.

Яшчэ горшую сітуацыю можна канстатаваць у дачыненні да агляду сучаснай літаратуры, прысвечанай пытанню верацярпімасці ў Расійскай імперыі ў другой палове XIX — пачатку XX ст. Варта згадаць прынамсі некаторыя значныя публікацыі, пра якія няма гаворкі ў манаграфіі:

1) рускамоўныя:
— Сафонов А. Свобода совести и модернизация вероисповедного законодательства Российской империи в начале XX века. Тамбов, 2007;
— Лукьянов С. Веротерпимость как принцип религиозной политики в России (XVI—XX вв.). М., 2007; Западные Окраины Российской империи / Под ред. Долбилова М., Миллера А. М., 2007. С. 179—202;
— Алексеева C. Святейший Синод в системе высших и центральных государственных учреждений пореформенной России 1856—1905 гг. СПб., 2003;
— Дорская А. Свобода совести в России: Судьба законопроектов начала ХХ века. СПб., 2001;
— Верт П. Трудный путь к католицизму. Вероисповеднаяпринадлежность и гражданское состояние после 1905 года // Lietuvos katalikų mokslų akademijos metraštį. 2005. T. 26;
— Сталюнас Д. Роль имперской власти в процессе массового обращения католиков в православие в 60-е годы XIX столетия // Lietuvos katalikų mokslų akademijos metraštį. 2005. T. 26. P. 307—346;
— Сталюнас Д. Может ли католик быть русским? О введении русского языка в католическое богослужение в 60-х годах XIX века // Русская империя в зарубежной историографии. Работы последних лет / Под ред. Миллера А. М., 2005. С. 570—582;

2) англамоўныя:
— Weeks T. Between religion and nationality. Attempts to introduce Russian in the Catholic Churches of the “Northwest Provinces” after 1863 // Miedzy Odrą i Dnieprem. Wyznania i Narody. Cz. 2 / Red. Stegner T. Gdańsk 2000;
— Staliunas D. Making Russians. Meaning and Practice of Russification in Lithuania and Belarus after 1863. Amsterdam—New York, 2007;
— Rodkiewicz W. Russian Nationality Policy in the Western Provinces of the Empire (1863—1905). Lublin, 1998;

3) нямецкамоўныя:
— Tuchtenhagen R. Religion als minderer Status. Die Reform der Gesetzgebung gegenüber religiösen Minderheit in der verfaßten Gesellschaft des Russischen Reiches 1905—1917. Frankfurt am Main, 1995.

Тым не менш, сам выбар храналагічных рамак (1863—1914) і геаграфічных межаў аналізу выглядае цалкам абгрунтаваным. Фактычна ў гэты перыяд няўзброеным вокам можна назіраць карэнныя змены ў канфесійнай палітыцы імперыі, нарастанне ксенафобскіх і нацыяналістычных настрояў. У аснове гэтага ляжала ў першую чаргу жаданне пацыфікаваць узбунтаваныя правінцыі і ўзмацніць там расійскі дух. Варта дадаць, што аналагічныя з’явы мелі месца і на тэрыторыі Каралеўства Польскага, дзе маштаб праваслаўна-каталіцкіх канфліктаў быў яшчэ большы.

Але трэба адзначыць, што на тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю становішча было куды больш складаным. Акурат тут у 1839 г. адбылася гвалтоўная ліквідацыя структур Грэка-каталіцкай царквы. Як і ў Каралеўстве Польскім у 1875 г., рэпрэсіўным акцыям, скіраваным супраць грэка-каталікоў, спадарожнічаў пераслед рымска-каталіцкіх вернікаў. Варта выразна падкрэсліць, што на самай справе пасля 1863 г. мы маем справу з ужо трэцяй хваляй антыкаталіцкіх рэпрэсій, якія ў XIX ст. закранулі Паўночна-Заходні край. Першая хваля барацьбы з польскасцю і Каталіцкай царквой — гэта перыяд пасля Лістападаўскага паўстання 1830 г. Тады пачалося масавае закрыццё рымска-каталіцкіх касцёлаў, а асабліва кляштараў, якія нярэдка перадаваліся Праваслаўнай царкве. Другая хваля — гэта 1839 г., калі нядаўнія падзеі паўтарыліся. Трэцяя хваля — гэта непасрэдна гады пасля паўстання 1863—1864 г. У гэты перыяд на тэрыторыі Заходняга краю ў каталікоў было адабрана 359 касцёлаў; толькі ў Гродзенскай губерні каталікі страцілі 74 храмы[1]. Варта было б акрэсліць гэтыя праблемы хоць бы ва ўступе да манаграфіі.

Акурат праз гэта напрошваецца і неабходнасць параўнання канфесійнай ды нацыянальнай палітыкі ва ўсім Заходнім краі, Каралеўстве Польскім[2] і на тэрыторыі прыбалтыйскіх земляў[3]. Магчыма, варта было б замахнуцца і на раскрыццё спецыфікі рэлігійнай палітыкі ў межах Паўночна-Заходняга краю на фоне агульнай рэлігійнай палітыкі Расійскай імперыі ў другой палове XIX — пачатку XX ст.[4].

Аналіз зместу манаграфіі таксама прыводзіць да пэўных роздумаў. Сур’ёзныя сумненні могуць выклікаць, у прыватнасці, тэзісы аўтара наконт юрыдычных аспектаў функцыянавання “Талеранцыйнага ўказа” ад 17 красавіка 1905 г., і ў першую чаргу — яго абвінавачанні на адрас рымска-каталіцкага кліру, якому прыпісваецца ўяўны “прававы нігілізм”. Пачнём, мабыць, з асноватворных рэчаў. У Расійскай імперыі пераход з праваслаўя ў каталіцызм быў дазволены ўказам ад 17 красавіка 1905 г. (які ніколі не быў фармальна зменены ці скасаваны), што варта станоўча падкрэсліць. Паводле гэтага ўказа, для змены веравызнання не патрабавалася нічыёй згоды, а было дастаткова толькі волі паўналетняй асобы (старэйшай за 21 год). Распараджэнні арцыбіскупа віленскага Эдварда фон Ропа, як і іншых рымска-каталіцкіх біскупаў, не былі праявай юрыдычнага самаўпраўства, бо яны ніякім чынам не датычыліся прававых аспектаў пераходу. Тэзіс аўтара аб “дваяўладдзі”, якое існавала на тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю, — паралельным функцыянаванні распараджэнняў свецкіх і духоўных уладаў — не адпавядае фактычнаму стану рэчаў. Распараджэнні касцельнай іерархіі, якія пазней у скажоным святле асвятляліся расійскай прэсай, адносіліся выключна да духоўных аспектаў пераходу з аднае веры ў другую. Яны толькі вызначалі кананічныя нормы, абавязковыя да выканання патэнцыяльным канвертытам, які паводле ўласнай волі, як і прадугледжвалася ўказам ад 17 красавіка 1905 г., наважваўся прыняць каталіцызм. Распараджэнні арцыбіскупа фон Ропа і іншых іерархаў дзейнічалі, зрэшты, праз увесь астатні час існавання Расійскай імперыі і нават пасля 1918 г.

Дадамо, што ўлады Рымска-каталіцкай царквы, каб пазбегнуць абвінавачанняў у “празелітызме” ці “лацінска-польскай прапагандзе”, якія тым не менш, як мы ведаем, не прымусілі сябе чакаць, наклалі на кожнага, хто хацеў змяніць веру, патрабаванне падаць двух сведкаў, якія б маглі пацвердзіць добраахвотны характар пераходу (па аналогіі з працэдурай узяцця касцельнага шлюбу).

Што ж датычыць, у сваю чаргу, цыркуляра міністра А. Булыгіна ад 18 жніўня 1905 г., дык варта падкрэсліць, што ён быў выдадзены ў парушэнне расійскага заканадаўства. Згодна з указам ад 17 красавіка 1905 г., усе распараджэнні, якія датычыліся працэдуры змены веравызнання, а таксама ўсе дапаўненні ў адпаведныя заканадаўчыя акты павінны былі разглядацца Дзяржаўным Саветам[5], аднак толькі пасля кансультацый з зацікаўленымі бакамі, у прыватнасці з Каталіцкай царквой і пратэстанцкімі суполкамі. Але гэтак не сталася. Пытанне было разгледжана Камітэтам міністраў у рэчышчы падрыхтаванай дакладной запіскі міністра А. Булыгіна, а прынятае рашэнне не было пазбаўлена пэўных супярэчнасцяў. Камітэт ухваліў увядзенне “часовых прынцыпаў” рэгістрацыі рэлігійнай канверсіі — пры той, аднак, умове, што яны не будуць інтэрпрэтавацца як “зброя ў барацьбе з прапагандай чужой веры”, а будуць мець на мэце толькі наданне акту пераходу “юрыдычнай формы”[6]. Вядома, на самай справе ўсё выйшла наадварот — цыркуляр А. Булыгіна стаў якраз інструментам, закліканым ускладніць змену веравызнання. Пад націскам праваслаўных колаў у гэты дакумент было ўведзена патрабаванне абавязковага месячнага “пераконвання” патэнцыяльных канвертытаў, г. зн. заахвочвання іх да захавання вернасці праваслаўю. Гэтая пастанова аніяк не закранала аспектаў “юрыдычнай формы” актаў канверсіі і яўна супярэчыла духу Талеранцыйнага ўказа.

Вось чаму ўзнікае пытанне, ці не былі беспадстаўнымі абвінавачанні каталікоў у антызаконнай дзейнасці — абвінавачанні, якія інспіраваліся, што варта падкрэсліць, перш-наперш іерархамі Праваслаўнай царквы. Праблема, аднак, куды больш складаная, бо, каб ацаніць пазіцыю рымска-каталіцкага духавенства, мы мусім усвядоміць сабе не толькі яго няпростае прававое становішча, але і стаўленне імперскай адміністрацыі да масавага пераходу ў каталіцызм людзей, якія дагэтуль хіба што фармальна належалі да праваслаўных вернікаў. Рэлігійныя хваляванні ў Заходнім краі і Каралеўстве Польскім былі спрычынены перш за ўсё нядбайным заканадаўствам, якое кожны чыноўнік мог інтэрпрэтаваць па-свойму. Так, вельмі неадназначным было разуменне тэрміна “паўналецце”, ужытага ва ўказе ад 17 красавіка 1921 г. Толькі ў 1909 г. Міністэрства ўнутраных спраў дало ясныя тлумачэнні, што паўналетнімі неабходна лічыць тых, каму споўніўся 21 год (у расійскім праве існавала некалькі разнавіднасцяў паўналецця). Падобныя спрэчкі ішлі і вакол згаданага міністэрскага цыркуляра ад 18 жніўня 1905 г., а дакладней — вакол пытання, ці азначае невыкананне яго прадпісанняў несапраўднасць акта канверсіі. Міністэрства ўнутраных спраў некалькі гадоў прытрымлівалася пазіцыі, што акт канверсіі ажыццяўляецца выключна на падставе палажэнняў Талеранцыйнага ўказа. Згодна з тэкстам цыркуляра ад 18 жніўня 1905 г., той ці іншы губернатар не меў права не даць згоды на акт канверсіі ў выпадку, калі прэтэндэнт выканаў усе патрабаванні, прадугледжаныя ўказам ад 17 красавіка 1905 г. Абавязкам губернатара была толькі каардынацыя ўнясення змен у дакументы цывільнага стану і іншыя афіцыйныя запісы.

Вось чаму невыкананне цыркуляра ад 18 жніўня 1905 г. нельга трактаваць як “прававы нігілізм” лацінскага духавенства. Па-першае, расійскія ўлады прызнавалі акты канверсіі, здзейсненыя ў адпаведнасці з указам ад 17 красавіка 1905 г. без выканання фармальнасцяў, прадугледжаных цыркулярам ад 18 жніўня 1905 г.; па-другое, першапачатковай задачай цыркуляра было толькі вырашэнне праблемы рэгістрацыі змены веравызнання ў афіцыйных дакументах. Толькі ў ходзе пазнейшага паступовага пераасэнсавання палажэнняў цыркуляра ён ператварыўся ў перашкоду для канвертытаў, якія хацелі фармалізаваць свой пераход у іншую веру. Такім чынам, “нігілізм” узнікаў тады, калі скажалася інтэрпрэтацыя булыгінаўскага цыркуляра, які ў спрошчаным разуменні некаторых чыноўнікаў і праваслаўнага духавенства нібыта меўся абмяжоўваць свабоду перамены веравызнання. Але фармальна гэта было не так. Толькі пастановай ПравячагаКіраўнічага? Кіроўнага? А можа, можна апусціць слова Правячага? Сената ад 16 лютага 1910 г. было вырашана, што невыкананне прадпісанняў булыгінаўскага цыркуляра цягне за сабой непрызнанне акта канверсіі. Больш за тое, гэтыя прадпісанні былі пашыраны і на тых, хто паспеў перайсці ў каталіцызм да выдання цыркуляра ад 18 жніўня 1905 г. — у адпаведнасці з указам ад 17 красавіка 1905 г.[7]. Тым самым Сенат парушыў укаранёны яшчэ ў антычныя часы прынцып — “закон не мае адваротнай сілы”. Зрэшты, праз некалькі гадоў само Міністэрства ўнутраных спраў прызнала, што памянёная пастанова Правячага Сената супярэчыла элементарным прынцыпам права[8].

Аналізуючы функцыянаванне цыркуляра ад 18 жніўня 1905 г., варта заўважыць, што ён дадаткова накладаў на ахвотных памяняць веравызнанне даволі істотныя выдаткі. Так, калі фармалізаваць свой пераход да Каталіцкай царквы хацела цэлая “неслухмяная” сям’я, то агульная сума падаткаў, пошлін за замену метрык, пасведчанняў і казначэйскіх марак нярэдка была роўна гадавому даходу парабка (каля 40 рублёў). Бедныя сем’і, якія наважваліся на змену веравызнання, нярэдка прасілі ў каталіцкіх святароў, каб тыя ўпісалі іх у парафіяльныя кнігі, не паведамляючы пра гэта свецкім уладам. Калі потым такія людзі прымалі ў касцёле сакрамэнты, ксяндза абвінавачвалі ў “празелітызме” ці “лацінска-польскай прапагандзе” і каралі штрафам у памеры не менш як трэці гадавых даходаў (100 рублёў) ці звальненнем з парафіі. Большасць абвінавачанняў, якія праваслаўнае духавенства прад’яўляла каталіцкім святарам, датычыліся адпраўлення сакрамэнтаў над “незарэгістраванымі”. Вось чаму закіды аўтара манаграфіі наконт “сродкаў прымусу” і “фальсіфікацый”, ужываных каталіцкім клірам у “празелітычнай” дзейнасці, мякка кажучы, не адпавядаюць рэальнасці.

У Каралеўстве Польскім, дзе маштаб пераходу ў каталіцызм пасля прыняцця Талеранцыйнага ўказа быў у некалькі разоў вышэйшы, а каталіцка-праваслаўныя ўзаемаадносіны — значна горшыя, таксама з’яўляліся аналагічныя вельмі рэзкія абвінавачанні на адрас лацінскага духавенства, якія зыходзілі найчасцей ад прадстаўнікоў Праваслаўнай царквы. Каб ахарактарызаваць гэтыя абвінавачанні, прывяду толькі кароткі фрагмент тайнага ліста варшаўскага генерал-губернатара К. Максімовіча да обер-пракурора Найсвяцейшага Сінода К. Пабеданосцава ад 7 чэрвеня 1905 г.: “Ужо больш як месяц чую з усіх бакоў скаргі, у якіх гаворыцца, што праваслаўнае насельніцтва Холмшчыны і Падляшша церпіць ад гвалту (з боку. — А. С.) каталікоў. Вядома, ніводная такая скарга не застаецца без праверкі. Расследаванні праводзіліся з вялікай стараннасцю, аднак большасць звестак пра факты, якія нібыта мелі месца, не толькі не пацвердзіліся, але і выявіліся цалкам фальшывымі”[9]. Вось чаму, маючы на ўвазе хоць бы гэты ліст, трэба правяраць праўдзівасць крыніц, на якіх грунтуюцца нашы высновы, перш чым адназначна ацэньваць дзейнасць рымска-каталіцкага духавенства ў Паўночна-Заходнім краі.

У кантэксце гэтых звестак сцверджанне, што “частка рымска-каталіцкага духавенства, уключаючы і іерархію, выявілася не гатовай да ўвядзення рэлігійнай свабоды… і імкнулася да выкарыстання яе ў сваіх вузкаканфесійных і нацыянальных інтарэсах, нярэдка парушаючы пры гэтым нормы права і хрысціянскай маралі” (с. 401), з’яўляецца спрэчным. Архіўныя крыніцы не пацвярджаюць гэтых сумнеўных гіпотэз; больш за тое, з іх паўстае зусім іншая карціна. Тут і там з дакументаў Міністэрства ўнутраных спраў, а таксама з рапартаў, рыхтаваных чыноўнікамі па спецыяльных даручэннях пры гэтым міністэрстве, можна бачыць, што хутчэй якраз праваслаўная іерархія не магла змірыцца з рэформай рэлігійнага заканадаўства[10]. Сам факт адыходу людзей ад праваслаўя ўспрымаўся праваслаўным духавенствам як атака на царкву. Духавенства гэтае было таксама не гатова да самастойнай місіянерскай працы сярод сваіх прыхаджан, бо за доўгія гады прывыкла да штучнага ўтрымання вернікаў ва ўлонні царквы пры дапамозе адміністрацыйных і паліцэйскіх сродкаў. Жаданне вярнуць апеку паліцэйскіх і адміністрацыйных органаў было прычынай масавых, часта абсалютна беспадстаўных, скаргаў на каталіцкі клір. Указ ад 17 красавіка 1905 г. паспрыяў таксама радыкалізацыі пазіцый праваслаўнай іерархіі і духавенства Заходняга краю, прадстаўнікі якіх актыўна ўдзельнічалі ў падкрэслена антыкаталіцкіх і антыяўрэйскіх чарнасоценных арганізацыях. Такое становішча вельмі моцна адбілася на міжрэлігійных стасунках у Заходнім краі.

Прычыны і вынікі гэтай з’явы, гэтак жа як і стаўленне іерархіі Праваслаўнай царквы да планаў увядзення свабоды веравызнання (радыкальны супраціў), павінны былі б стаць прадметам падрабязнага разгляду ў асобным раздзеле. Варта было б таксама акрэсліць ролю заходнерасійскіх з’ездаў царкоўных брацтваў, якія на працягу 1908—1910 г. адбыліся ў Кіеве, Мінску і Вільні, а таксама стаўленне да пытання свабоды сумлення з боку тых праваслаўных іерархаў, святароў і актывістаў, што ўдзельнічалі ў іх. Вядома, варта згадзіцца з аўтарам у тым, што Рымска-каталіцкая царква ў XIX ст. лічыла праваслаўных вернікаў “схізматыкамі”. І гэта не пачэсная старонка ў яе гісторыі. Дадамо, аднак, што кожны выпадак такіх выказванняў сурова караўся царскімі ўладамі. Прадстаўнікі Праваслаўнай царквы, у сваю чаргу, называлі каталікоў “ерэтыкамі” і маглі рабіць гэта цалкам беспакарана.

Варожасць каталіцкіх “нізоў” да праваслаўя і рускасці не была выключна плёнам дзейнасці польскіх нацыяналістычных асяродкаў, шляхты ці казаняў рымска-каталіцкага духавенства. Куды ў большай ступені паспрыяла ёй непрадуманая рэлігійная палітыка ўладаў Расійскай імперыі ў Заходнім краі і Каралеўстве Польскім. Адной з праяў такой палітыкі было навязванне каталікам рускай мовы ў дадатковых набажэнствах, а таксама адабранне ў іх храмаў, пра што мы ўжо згадвалі. Варта заўважыць, што з некалькіх сотняў касцёлаў, адабраных у каталікоў Заходняга краю ў XVIII—XIX ст., вярнуць удалося толькі некалькі. Трэба таксама дадаць, што ніводзін з касцёлаў, перададзеных царкве, не быў у той час вернуты каталікам, што не магло не паўплываць на іх стаўленне да праваслаўя і праваслаўнага духавенства.

Варта згадзіцца з аўтарам, што пытанне выкарыстання роднай мовы ў сферы рэлігійнай асветы было вельмі цесна звязана з праблемай польска-расійскіх узаемаадносінаў. Бясспрэчна, што беларусы, літоўцы і латышы паланізаваліся ў каталіцкіх касцёлах, але гэта была добраахвотная паланізацыя, у адрозненне ад навязанай урадам русіфікацыі. Расійскія ўлады выкарыстоўвалі спрэчкі ва ўлонні Рымска-каталіцкай царквы і падтрымлівалі латышскія, літоўскія, беларускія і рускія плыні ў іх барацьбе супраць польскіх груповак[11]. Першапачаткова каталікі самі маглі выбіраць, на якой мове будзе праводзіцца рэлігійнае навучанне іх дзяцей, але хутка ўлады адышлі ад гэтай ідэі і родная мова вучняў пачала вызначацца школьнымі радамі, а часам і школьнымі інспектарамі. Гэтыя пастановы супярэчылі не толькі літары і духу ўказа ад 17 красавіка 1905 г., але і Маніфесту ад 17 кастрычніка 1905 г.

Напрыканцы, магчыма, трэба выступіць з адной метадалагічнай заўвагай. Аналізуючы пытанне верацярпімасці на тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю, варта было б дакладна акрэсліць такія тэрміны, як “упартыя ў лацінізме”, “лацінская прапаганда” і “празелітызм”. У выпадку першага тэрміна справа выглядае досыць простай, бо ўпартымі трэба прызнаць усіх тых, хто лічылі сябе катaлікамі, сілай прыпісанымі да праваслаўя. Варта, аднак, падкрэсліць, што на тэрыторыі Расійскай імперыі можна гаварыць не толькі пра “ўпартых у лацінізме”, але і пра ўпартых у лютэранстве, ісламе, будызме ці нават язычніцтве. Ва ўсякім разе, становішча ў Заходнім краі ці Каралеўстве Польскім не было ў гэтым плане нейкім выключным. Азначэнне “лацінская прапаганда”, гэтак жа як і “празелітызм”, не з’яўляецца выразна акрэсленым, што дапамагло гэтым фармулёўкам стаць зручнымі аргументамі, ужыванымі праваслаўнымі пры дыскрэдытацыі каталікоў — як у XIX ст., так і сёння. У XXI ст. не варта ўжываць такую тэрміналогію, асабліва ў навуковым дыскурсе, паколькі яна супярэчыць нормам рэлігійнай талерантнасці. Нельга сёння і забараняць рэлігійным суполкам весці місіянерскую дзейнасць — аргумент пра “кананічнасць тэрыторый” не можа сур’ёзна ўспрымацца добра выхаваным гуманістам. Аб празелітызме можна гаварыць толькі ў сітуацыі, калі мы маем справу з агрэсіўнай дзейнасцю рэлігійных суполак, аб гвалтоўным перацягванні ў сваё ўлонне вернікаў іншых канфесій. У XIX ст. гвалт у пытаннях веры праяўлялі не каталікі, а Праваслаўная царква, прычым пры значнай падтрымцы дзяржавы — згадаем казус ліквідацыі ўніяцкай царквы ў заходніх губернях у 1839 г., ліквідацыю уніі ў Каралеўстве Польскім у 1875 г., а таксама балючае пытанне “мяшаных шлюбаў”. Варта было б пра гэта згадаць.

Цяжка таксама не сказаць некалькі слоў пра сам Талеранцыйны ўказ, які хоць і ўводзіў свабоду веравызнання — але няпоўную. На праблемы гэтай палавіністай рэформы звярталася ўвага яшчэ ў пачатку XX ст. Цікавую думку на гэтую тэму выказаў, у прыватнасці, прафесар Томскага ўніверсітэта М. Рэйснер, які сцвярджаў, што захаванне манаполіі праваслаўнай “рэлігійнай прапаганды” можа знішчыць планы ўкаранення рэлігійнай талерантнасці: “Там, дзе толькі адна царква мае манаполію на вышэйшую ісціну, там, дзе кожная пропаведзь павінна замаўкаць перад абліччам праваслаўнага місіянера, а ўсе рэлігійныя суполкі павінны маўчаць, з усёй глыбінёй адкрываючыся чужому для іх вучэнню, — там няма верацярпімасці, няма нават раўнапраўя рэлігійных суполак. Толькі Праваслаўная царква мае права вучыць усе народы імперыі сваёй ісціне”[12].

З часам царскія ўлады абмежавалі і гэтую няпоўную свабоду. Здарылася гэта, аднак, не таму, што каталікі практыкавалі гвалт і нецярпімасць у дачыненні да Праваслаўнай царквы. Манархічныя групоўкі былі моцна аслаблены ўплывам сацыялістаў, а таму, імкнучыся захаваць уладу, не маглі надта налягаць на ўвасабленне ў жыццё заканадаўчых ініцыятыў, востра крытыкаваных кансерватарамі. Пятру Сталыпіну патрабавалася падтрымка правага крыла для ажыццяўлення сваіх, часта непапулярных, рэформаў. Цаной абмежавання свабоды сумлення яму ўдалося рэалізаваць шэраг істотных з пункту гледжання Расійскай імперыі змен.

Нягледзячы на ўсе гэтыя заўвагі, трэба, аднак, прызнаць манаграфію спадара Аляксандра Бендзіна надзвычай каштоўным, важкім укладам у гістарычным дыскурсе на тэму каталіцка-праваслаўных адносінаў у Заходнім краі. Яе асноўная вартасць – глыбокі і абаперты на шырокую крынічную базу навуковы аналіз. З гэтага пункту гледжання рэцэнзаваная праца рашуча вылучаецца на фоне іншых публікацый, што закраналі падобную тэматыку. Яна ўтрымлівае шмат невядомых раней фактаў, якія праліваюць святло на прыроду расійскай нацыянальна-рэлігійнай палітыкі на тэрыторыі Заходняга краю; асабліва цікавым выглядае аналіз палітыкі Пецярбурга адносна ўжывання польскай мовы ў дадатковых набажэнствах, а таксама рэлігійнай навукі ў школах з мясцовымі мовамі навучання.

Рэцэнзаваная праца характарызуецца вельмі высокім даследчыцкім узроўнем, аўтар надзвычай добра прааналізаваў архіўныя крыніцы, што датычаць закранутай тэмы; відаць, што ён старанна пералапаціў гару архіўных дакументаў. З некаторымі тэзісамі аўтара можна, вядома, не згадзіцца, але прагрэс гуманітарных навук грунтуецца перш за ўсё на змястоўнай і глыбокай дыскусіі, спалучанай з павагай да сваіх апанентаў.

Як і кожны плён чалавечай працы, рэцэнзаваная публікацыя не з’яўляецца ідэальнай, аднак спецыялісты, якія прафесійна цікавяцца тэматыкай міжканфесійных стасункаў на заходніх ускраінах Расійскай імперыі, гэтак жа як і аматары, што прагнуць пазнаёміцца з заблытанай гісторыяй гэтых зямель, могуць знайсці ў ёй шмат цікавых і новых звестак.
Люблін

Анджэй Шабацюк

З польскай пераклаў Сяргей Петрыкевіч


[1] Справка о числе упраздненныхъ за вторую половину XIX в. р. к. церквей и часовенъ. Май 1908 г. // РГИА. Ф. 821. Оп. 150. Д. 139. К. 55—55а.
[2] Першым такую спробу зрабіў Т. Вікс у працы: Weeks. T. Nation and State in Late Imperial Russia. Nationalism and Russification on the western frontier. Illinois, 1996.
[3] Рэлігійная сітуацыя на тэрыторыі прыбалтыйскіх земляў была дэталёва прааналізавана ў працы: Ryan D. C. The tsar’s faith: Conversion, religious politics, and peasant protest in imperial Russia’s Baltic periphery, 1845—1870. Los Angeles, 2008.
[4] Такая спроба была зроблена, у прыватнасці, у працы: Of religion and empire: missions, conversion, and tolerance // Tsarist Russia / Ed. Geraci R. P., Khodarkovsky M. Illinois, 2001.
[5] Полное собрание законовъ Российской Империи. Собрание Третье, т. 25—190. Отд. I. С-Петербург, 1908. С. 260—261.
[6] Об изменении законоположений, касающихся перехода из одного исповедания в другое (28 февраля 1907 г.) // Католическая Церковь накануне революции 1917 года / Сборник документов. Ред. М. Радван. Люблин, 2003. С. 153.
[7] Копiя съ копiи Решенiя Уголовнаго Кассаціоннаго Департамента Правительствующего Сената 1910 годъ // ЛвІА. Ф. 1010. Оп. 1. № 1779. К. 14—16в.
[8] Пояснительная записка о “незарегистрированныхъ” 1917 г. // РГИА. Ф. 821. Оп. 10. Д. 57. К. 5.
[9] Ліст варшаўскага генерал-губернатара да обер-пракурора Свяцейшага Сінода ад 7 чэрвеня 1905 г. // РГИА. Ф. 797. Оп. 75. От. II. Ст. 3. Д. 161. К. 77.
[10] Рапортъ чиновника особыхъ порученiй МВД Т. Н. Тарановскаго изъ 10 мая 1913 г. // РГИА. Ф. 821. Оп. 150. Д. 169. К. 51—54; Справка чиновника особыхъ порученiй А. Петрова, 1910 г. // РГИА. Ф. 821. Оп. 10. Д. 209. К. 181—184.
[11] РГИА. Ф. 821. Оп. 128. Д. 36.
[12] Рейснеръ M. Государство и верующая личность. Сборникъ статей. СПб., 1905. С. 422.

Наверх

Тэгі: , ,