ДОЛБИЛОВ, МИХАИЛ Д. Русский край, чужая вера: этноконфессиональная политика империи в Литве и Белоруссии при Александре II. Москва: Новое литературное обозрение, 2010. 1000 с.
У 19 томе БГА (2012) 
У жыцці кожнага вучонага надыходзіць момант, калі ён імкнецца падсумаваць свае навуковыя дасягненні. Тады ён і падступаецца да напісання ёмістай манаграфіі. У кнігу, падрыхтаваную такім чынам, укладвае ўсе свае веды, навуковы досвед і як мага лепш дэманструе назапашаныя за гады матэрыялы і выпрацаваныя тэорыі. Пры знаёмстве з манаграфіяй Міхаіла Далбілава якраз і складваецца ўражанне, што мы маем справу менавіта з такім творам.
На самым пачатку нашых разважанняў варта звярнуць увагу на наватарскае раскрыццё тэмы даследаванняў, а перш за ўсё на цікавы метадалагічны падыход да іх прадмета. Аўтар рэцэнзаванай манаграфіі ўважліва прааналізаваў пытанне ролі рэлігіі ў нацыянальнай палітыцы Расійскай імперыі ў ХІХ ст. Ён слушна заўважыў, што царская Расія, асімілюючы абшары, здабытыя пасля падзелу Рэчы Паспалітай, была вымушана змагацца з шэрагам праблем, якія не сустракаліся ў Расіі цэнтральнай. Заходнія ўскраіны засяляла насельніцтва, якое размаўляла на іншай, чым у цэнтры, мове, пры гэтым часта належала да “чужой веры”. Тым не менш, гэтыя землі Пецярбург у прынцыпе разглядаў як абшар “адвечна расійскі”, таму, пераўтвараючы “Крэсы Усходнія” ў “Заходні Край”, трэба было перш за ўсё ўдарыць па моцнай і незалежнай пазіцыі шляхты і каталіцкага клеру (як лацінскага, так і грэка-каталіцкага).
Прадмет падрабязных і нязвыкла шырокіх даследаванняў Міхаіла Далбілава – перш за ўсё этнаканфесійная палітыка на тэрыторыі сучасных Літвы і Беларусі. Гэта першае такое грунтоўнае даследаванне названай тэмы. Варта звярнуць увагу, што расійская нацыянальная палітыка шчыльна лучылася з палітыкай рэлігійнай. Праваслаўе тут было фарпостам расійскага нацыяналізму. Навяртанне ў праваслаўе мела не толькі рэлігійнае, але і палітычнае значэнне. Гэта было тым больш істотна, бо на нязвыкла разнастайным этнічна-рэлігійным памежжы цяжка было акрэсліць, каго можна залічыць да расійскай нацыі, а без такога размежавання ўлада не магла прасоўваць “расійскасць”, адначасова пераследуючы “лацінска-польскую прапаганду” ці іўдаізм. Як заўважыў аўтар, з пункту гледжання Пецярбурга найпрасцейшым крытэрыем была не мова, або паходжанне, а веравызнанне. У Паўночна-Заходным краі да асобаў “расійскага паходжання” залічвалі перш за ўсё праваслаўных вернікаў, і трэба зазначыць, што гэта былі не толькі ідэалагічныя, але і юрыдычныя пастановы[1].
Перыяд, аналізаваны М. Далбілавым, таксама не выклікае істотных заўваг. Панаванне Аляксандра ІІ – вяршыня агрэсіўнай нацыянальна-рэлігійнай палітыкі на заходніх ускраінах імперыі. У гэтым няма ніякіх сумненняў. Безумоўна, аўтар досыць добра паказаў этнаканфесійную палітыку, якая вялася таксама і ў ранейшыя часы. Звяртаючыся ў сваіх разважаннях да часоў Кацярыны ІІ, аўтар апісаў эвалюцыю расійскай рэлігійнай палітыкі, цікава і падрабязна абгрунтоўваючы свае высновы.
Несумненна, наймацнейшая частка рэцэнзаванай кнігі – база першакрыніц. Мы рэдка сустракаемся з даследаваннем, дзе так шырока выкарыстаны настолькі разнастайныя дакументы і навуковыя публікацыі, выдадзеныя практычна ва ўсім свеце. Без вялізных фінансавых выдаткаў і яшчэ большых намаганняў пры іх назапашванні і апрацоўцы стварэнне такой манаграфіі было б проста немагчымым. Варта звярнуць увагу на яшчэ адну рысу даследавання. Аўтар не толькі даў рады сабранаму матэрыялу, але ён пры гэтым не паддаўся ўплыву мовы першакрыніц, што бывае частай памылкай недасведчаных навукоўцаў, якія, працуючы з дакументамі пэўнай эпохі, несвядома ўжываюць тагачасную тэрміналогію.
Аналізуючы змест кнігі, варта адзначыць наступнае. Перш за ўсё вялікі плюс манаграфіі – цікавы і нязвыкла падрабязны аналіз этнаканфесійнай палітыкі Расійскай імперыі. Але з некаторымі тэзісамі аўтара нельга поўнасцю пагадзіцца. Найперш папрокі могуць выклікаць сцверджанні аб спробах насаджэння Кацярынай ІІ на расійскім грунце габсбургскага юзэфізму. Дзеянні аўстрыйскіх уладаў, як вядома, былі скіраваны ў бок падпарадкоўвання ўладзе Вены даволі незалежнай рыма-каталіцкай іерархіі – галоўным чынам польскай і венгерскай, якая не заўсёды сімпатызавала аўстрыйскай палітыцы. З аднаго боку, ліквідавалі шэраг законаў і быў парушаны аўтаномны статус Рыма-каталіцкай царквы, тым не менш, з другога боку, былі прызначаны пастаянныя выплаты для духавенства, якія забяспечвалі яму годны жыццёвы ўзровень. Гэта прынесла істотнае паляпшэнне жыццёвых умоваў пробашчаў з бедных парафій, а асабліва грэка-каталіцкіх ксяндзоў. Аўстрыйскія ўлады дбалі таксама пра падтрымку высокага ўзроўню рэлігійнага школьніцтва, каб яно адпаведна выхоўвала добрых духоўных правадыроў.
Цяжка шукаць падобныя дзеянні ў палітыцы Кацярыны ІІ у дачыненні да заходніх ускраін даўняй Рэчы Паспалітай. Перыяд яе панавання быў, як вядома, часам пераследу грэка-каталікоў на цяперашняй Украіне[2] і часам істотнага абмежавання іерархічнай структуры Рыма-каталіцкай царквы. Падобныя радыкальныя дзеянні былі не ўласцівы рэлігійнай палітыцы Габсбургскай манархіі.
Вядома, рэформы, якія праводзіліся ў абедзвюх дзяржавах, былі ў асноўным праявамі павелічэння бюракратычнага кантролю імперыі над свежазахопленым абшарам, выкліканымі жаданнем стабілізацыі шматнацыянальных і мультырэлігійных дзяржаўных арганізмаў. Аднак сродкі, якімі карысталіся абедзве дзяржавы, былі ўсё ж рознымі. Варта зазначыць, што расіяне не шукалі для сваіх дзеянняў натхнення за заходняй мяжой. Візантыйская мадэль цэзарапапізму існавала там, як вядома, на працягу стагоддзяў, а Праваслаўная царква была адной з галоўных ідэалагічных апор незвычайна разнастайнай дзяржавы[3].
Цяжка, аднак, пагадзіцца з тэзай, што юзэфінская рэлігійная палітыка перыяду Кацярыны ІІ паступова змянялася і з часам радыкалізавалася. Усё ж дзеянні царыцы былі, як мы згадвалі, нязвыкла рэпрэсіўнымі, і такая палітыка прыпынілася толькі часова пад час ліберальных эксперыментаў Аляксандра І. Мікалай І і Аляксандр ІІ вярнуліся да выпрацаваных раней прынцыпаў этнаканфесійнай палітыкі, узбагачаючы яе элементамі расійскага нацыяналізму, які быў малаістотны ў часы Кацярыны ІІ.
Этнаканфесійная палітыка Расійскай імперыі не была нічым надзвычайным, калі кінем позірк шырэй, на ўсю Сярэдне-Усходнюю Еўропу. Асаблівасць гэтага абшару – моцная сувязь дзяржаўнай ідэалогіі з рэлігіяй або радзей з рэлігіямі.
Слабасць мясцовай інтэлігенцыі і мяшчанства ды бяздарнасць і карупцыя, якая раз’ядала бюракратыю, вялі да таго, што часта ў рэлігійным абсягу выпрацоўваліся пэўныя нацыянальныя міфы. Народ шукаў у рэлігіі таго, чаго неставала ў дзяржаўнай ідэалогіі. Вакол рэлігіі гуртавалася таксама нацыянальнае жыццё этнасаў або народнасцяў, што знаходзіліся пад чужынскім прыгнётам. У Паўночна-Заходнім краі праваслаўе было істотным элементам фармавання мадэрнай нацыі[4].
Але існавала і іншая з’ява – палітызацыя рэлігіі, яе этнізацыя, або злучэнне з акрэсленым этнасам ці народам. Падобныя працэсы відавочныя ва ўсім Заходнім Краі і Каралеўстве Польскім, дзе насаджалася праваслаўе як элемент узмацнення расійскага нацыянальнага духу[5]. Перакананні адміністрацыі, што праваслаўныя вернікі – гэта лаяльныя царскія падданыя, вялі да спробаў дзяржаўнай падтрымкі праваслаўя. Зрэшты, у наш час расійская адміністрацыя ў пэўныя моманты вяртаецца да старых узораў і таксама бачыць у праваслаўі і (пэўнае новаўвядзенне) ісламе, элемент унутранай стабілізацыі дзяржавы[6].
Варта дадаць, між іншым, што этнізацыя рэлігіі мела вынікам палітызацыю спробаў духавенства, як рыма-каталіцкага, так і праваслаўнага. Абедзве гэтыя групы актыўна ўцягваліся ў “барацьбу за душы”, якая ў разуменні абодвух бакоў была таксама барацьбой за нацыянальную свядомасць. Пры гэтым праваслаўны клер не быў паслухмяным інструментам у руках адміністрацыі, часта менавіта з боку царкоўнай іерархіі выходзілі ініцыятывы і заахвочванні да пераследу каталікоў ці яўрэяў. Адміністрацыя не заўсёды з энтузіязмам вітала падобныя заклікі. Гэтая з’ява ўзмацнілася пасля 1905 г., калі праваслаўнае духавенства, уключна з іерархіяй, актыўна падтрымлівала і прапагандавала чарнасоценства.
Выдатна і цікава напісаная манаграфія Міхаіла Далбілава багатая рознымі меркаваннямі, вартымі ўвагі разважаннямі і тэзісамі; абмеркаванне ўсяго гэтага выходзіць па-за рамкі кароткай рэцэнзіі. Звернем увагу хіба што на яшчэ адзін цікавы аспект, а менавіта праблему расійскага “культуркампфу”. Многія даследчыкі да гэтай пары не адважыліся параўноўваць расійскую рэлігійную палітыку з бісмаркаўскім “культуркампфам”, а такое параўнанне можа быць надзвычай цікавым. У пэўным сэнсе гэта вынік пэўнай перадузятасці да асобы Ота фон Бісмарка, тыповай для сярэднееўрапейскай гістарыяграфіі. Сам аўтар падкрэслівае, што “мінскім русіфікатарам” у многім далёка было да Бісмарка, але ва ўласнай бітве за паству ў якасці суперніка яны мелі фенаменальны рост аўтарытэту папскай улады, што праявілася найбольш пад час пантыфікату Пія ІХ (603).
Ці было так на самай справе? Можна мець пэўныя сумненні. Фактычна, у адрозненне ад бісмаркаўскай Прусіі, у Расіі не ўводзіліся юрыдычныя акты, якія дыскрымінавалі чужыя канфесіі. Царызму было дастаткова шырока трактаванай барацьбы з “польска-лацінскай талеранцыяй”, з “прапагандай лютэранства”, з “ісламскай прапагандай”. “Жалезны канцлер” праводзіў сваю антырэлігійную палітыку, каб канчаткова аслабіць у саюзных краях аўстрыйскія ўплывы, якія атаясамліваліся з Рыма-каталіцкай царквой. Прускі нацыяналізм, моцна звязаны з пратэстантызмам, намагаўся ў прынцыпе – гэтаксама, як расійскі імперыялізм – стварыць гамагеннае, пратэстанцкае нямецкамоўнае грамадства. Параза намераў Бісмарка вымусіла яго часткова змяніць законы, якія дыскрымінавалі каталікоў. Расійцы не адмовіліся ад фарсіравання праваслаўя да канца існавання імперыі. Часткова лібералізаваць рэлігійныя законы вымусіла толькі цяжкое ўнутранае і знешняе становішча імперыі. У 1905 г. цар Мікалай ІІ выдаў указ аб “укрепления началъ веротерпимости”, эфектам якога быў пераход каля 250 тыс. асобаў, фармальна залічаных да праваслаўя, у каталіцызм. Пры гэтым у Віленскай губерні ў 1905–1909 г. каталіцызм прынялі 27 082, у Мінскай губерні – 16 124 асобы[7].
Зазначым, што ў той жа перыяд з праваслаўя ў лютэранства перайшло больш за 12 тыс. асобаў, а да ісламу вярнулася каля 50 тыс. асобаў. Таму трэба памятаць, што канцлер Ота фон Бісмарк, нягледзячы на пэўную адмоўную рэпутацыю, звязаную з яго постаццю, ніколі не “заахвочваў” каталікоў адміністрацыйнымі метадамі да змены канфесіі.
Пэўныя сумненні могуць выклікаць таксама сцверджанні аўтара адносна адмаўлення пераследу каталікоў часткай бюракратыі. Ён аргументуе, што такія паводзіны вынікалі з высокага месца каталіцызму ў неафіцыйнай іерархіі “чужых канфесій”. Падаецца, аднак, што гэта было матывавана іншымі прычынамі. Па-першае, рэпрэсіі маглі выклікаць масавыя пратэсты насельніцтва, а кожнае парушэнне парадку на абшары, адміністраваным пэўным чыноўнікам, магло быць прычынай яго адстаўкі з займанай пасады. Таму здаралася, што некаторыя губернатары не надта ахвотна “ўзмацнялі расійскасць” радыкальнымі метадамі, каб не нашкодзіць сваёй кар’еры. Па-другое, антыкаталіцкія рэпрэсіі як вынік маглі мець пратэсты польскай шляхты, якая распараджалася фінансавымі сродкамі і магчымасцямі, што гэтаксама маглі абарваць не адну паспяховую чыноўніцкую кар’еру.
Падсумоўваючы, трэба заўважыць, што праца Міхаіла Далбілава вызначаецца нязвыкла высокай навуковай вартасцю. Бездакорны інструментарый, жывая і цікавая мова, наватарскія тэзісы, абгрунтаваныя моцным падмуркам першакрыніц, сведчаць пра ўнікальнасць кнігі. Падрыхтоўка манаграфіі, несумненна, патрабавала велізарных высілкаў, энергіі і часу. Аўтар закрануў шэраг тэм, ігнараваных да гэтага часу гісторыкамі, якія займаліся падобнай праблематыкай. Усе названыя якасці даюць права сцвярджаць, што разгледжаная кніга стане абавязковай крыніцай ведаў для асобаў, якія прагнуць зразумець адміністрацыйнае закуліссе нацыянальна-рэлігійнай палітыкі не толькі на заходніх ускраінах імперыі, але і шырэй – ва ўсёй Усходняй Еўропе.
Люблін
Анджэй Шабацюк
[1] Расійская імперыя, праводзячы перамены, якія дыскрымінавалі польскае і яўрэйскае насельніцтва ды каталікоў, а з іншага боку, заахвочваючы “расійскасць”, ад самага пачатку сутыкнулася са шматлікімі праблемамі. Перш за ўсё тэрмін “асоба расійскага паходжання” быў сам па сабе вельмі недакладны, таму у другой палове ХІХ ст. Дзяржаўная дума даручыла распачаць працу над удасканаленнем гэтай фармулёўкі. У 1890 г. у Пецярбургу стварылі спецыяльную міжведамасную камісію, якая пасля разнастайных перыпетый прапанавала дакладнае акрэсленне згаданага выразу. На падставе яе пастановы міністр унутраных спраў атрымаў даручэнне інтэрпрэтаваць тэрмін “асоба расійскага паходжання” як акрэсленне асобы, што мела ад нараджэння расійскае грамадзянства і адначасова належала да праваслаўнай канфесіі. Падобную інтэрпрэтацыю гэтага тэрміна выкарыстоўвалі і ў штодзённіку Заходняга Камітэта ад 17 красавіка 1864 г., дзе было акрэслена, што пасады ў царскай адміністрацыі на тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю маглі займаць толькі асобы, якія належаць да праваслаўнай і лютэранскай канфесіі. Падобным чынам разгледзеў справу Камітэт у паведамленні ад 1 ліпеня 1878 г., у якім сцвярджалася, што дзяржаўную зямлю найлепшай катэгорыі мелі права набываць выключна асобы расійскага паходжання, якія адначасова былі і праваслаўнымі. Рэлігійны крытэрый ужываўся таксама ў патаемным распараджэнні ад 25 чэрвеня 1889 г., якое пастанаўляла, што ўсе адміністрацыйныя функцыі на пасляўнійных абшарах Каралеўства Польскага маглі займаць выключна асобы расійскага паходжання, пры гэтым праваслаўныя. Гл.: Pismo kierownika odrebnego referatu do spraw wyborow do Dumy Panstwowej Siergieja Kryzanowskiego do warszawskiego general-gubernatora Grigorija Skalona z 7 marca 1906 r., Archiwum Glowne Akt Dawnych, Kancelaria Warszawskiego Generala Gubernatora, Sygnatura 8860, k.41-43 v.
[2] Паводле падліку Вітальда Колбука, пратэстанцкая царква страціла ў тыя часы каля 2 млн вернікаў і ад 4 да 5 тыс. храмаў. Канец рэпрэсій надышоў толькі пасля неспадзяванай смерці імператрыцы. Гл.: W. Kolbuk, Trzy kasaty Unii Koscielnej 1795, 1839, 1875 – roznice i podobienstwa // Zeszyty Naukowe, KUL 1993, R34, N 1-2, s. 7-10; M. Radwan, Carat wobec Kosciola grekokatolickiego w zaborze rosyjskim w latach 1796–1839. Lublin, 2004. S. 21–212.
[3] Гл.: Б. Успенский, Царь и Патриарх. Харизма власти в России (Византийская модель и ее русское переосмысление). Москва 1998.
[4] Пра з’яву сакралізацыі этнасу / народа і этнізацыі рэлігіі гл.: R. Zanderowski, Religia a tozsamosc narodowa i nacionalizm w Europie Srodkowo-Wschodniej. Miedzy etnizacja religii a sakralizacja etnosu (narodu). Wroclaw 2011.
[5] Варшаўскі генерал-губернатар Іосіф Гурко ў адным з рапартаў, накіраваных Аляксандру ІІІ, маючы на ўвазе адносіны да ліквідацыі грэка-каталіцкай царквы ў Каралеўстве Польскім, падкрэсліваў, што дзякуючы высілкам груп уніяцкага духавенства, “сапраўдных прыхільнікаў народа”, якіх падтрымлівала ўлада, на абшарах Люблінскай губерні ўдалося вярнуць тамтэйшаму насельніцтву “штучна заглушаную свядомасць расійскага паходжання і накіраваць яе да адраджэння ў духу першапачатковай веры (праваслаўя. – А. Ш.) і расійскай нацыянальнасці”. Гл.: Najpoddanszy raport Josifa Hurki za 1881 rok [фрагменты чарнавіка] , AGAD, KWGG, sygn. 1773 k., 45 v-48. У іншай працы, выдадзенай з нагоды пяцідзесяцігоддзя “аб’яднання” з праваслаўем уніятаў Заходняга краю, аўтар Юрый Крачкоўскі выразна падкрэсліваў, што галоўнай мэтай гэтага акта было імкненне да “канчатковага выхавання ў духу праваслаўнай веры і расійскай нацыянальнай свядомасці аб’яднаных, каб гэтым шляхам дасягнуць найшчаслівейшага злучэння заходніх абшараў з Расіяй”. Гл.: Ю. Крачковский, Пятидесятилетіе возсоединенія западно-русскіхъ уніатов съ Православною Церковію. Вильна 1889, с. 111.
[6]A. Curanovic, The Religious Factor in Russia’s Foreign Policy. London – New York, 2012; S. T. Hunter, J. L. Thomas, A. Melikishvili. Islam in Russia. The Politics of Identity and Security. New York, 2004.
[7] РГИА, ф. 821, оп. 10, д. 267, к. 244.