VERKHOLANTSEV, JULIA. Ruthenica Bohemica: Ruthenian Translations from Czech in the Grand Duchy of Lithuania and Poland. Wien; Berlin: Lit, 2008 (Slavische Sprachgeschichte. Bd. 3). 215 S.
У 20 томе БГА (2013) 
Рэцэнзаваная праца належыць маладой даследчыцы, расійскай эмігрантцы з Масквы, якая ў 2004 г. абараніла ў Каліфарнійскім універсітэце (Лос-Анжэлес) кандыдацкую дысертацыю па тэме манаграфіі. Навуковым кіраўніком Верхаланцавай выступіў лінгвіст з сусветным імем, акадэмік РАН і РАЕН Вячаслаў Іваноў (цяпер выкладае ў ЗША). Праўда, раней ён не займаўся вывучэннем старажытнай мовы і пісьменства беларусаў і ўкраінцаў, хоць апошнім часам раптам звярнуў увагу і на гэтую сферу. Сведчаннем яго зацікаўленняў стаў пакуль адзіны аглядны артыкул пра моўную стракатасць ВКЛ, які тройчы публікаваўся (з неістотнымі адрозненнямі)[1].
Праца Ю. Верхаланцавай уяўляе сабой філалагічны аналіз чатырох перакладаў на старабеларускую / стараўкраінскую мову, выкананых з чэшскіх арыгіналаў. (Даследчыца абрала тэрмін руськая (Ruthenian) для наймення гэтай мовы (1, 2, 132), таму ён выкарыстоўваецца і далей.) Тры з гэтых перакладаў цяпер страчаны назаўжды і захаваліся толькі ў публікацыях: візіянерская “Кніга пра Таўдала-Рыцара”, эсхаталагічная гісторыя пра Сівілу-прарочыцу, біблійная кніга Тобіяша (Товіта). У поўным аб’ёме (і ў арыгінале) дайшоў толькі адзін помнік, самы буйны з абраных – пераклад Песні Песням, які, праўда, неаднаразова даследаваўся ў навуцы (П. Уладзіміравым, А. Флароўскім, А. Жураўскім, А. Аляксеевым і інш.).
Філалагічны аналіз гэтых перакладных помнікаў, кожнага паасобку, вядзецца ў працы па наступных аспектах: чэшскі арыгінал, тэхніка перакладу (хібы перакладу, яго варыятыўнасць (дублеты і варыянты), памылкі) і датаванне; лінгвістычны аналіз вынесены ў асобны раздзел. На характарыстыку тэхнікі кожнага перакладу прыпадае толькі некалькі дзясяткаў прыкладаў. Аналіз суправаджаецца таксама разглядам літаратурнай гісторыі помнікаў (паходжанне, змест), што мае вагу для вызначэння арыгінала і даты перакладу. Раней рукапісы з гэтымі перакладамі звязвалі з XVI ст. ці нават з XVII ст., аднак Ю. Верхаланцава датуе іх сярэдзінай ці 2-й паловай XV ст. (140), усяляк імкнучыся ўдаўніць гэтыя помнікі, аднесці на больш раннія часы. Але яе доказы слабыя.
Праца складаецца з прадмовы (з падзякамі, што тыпова для англасаксонскіх манаграфій), уводзінаў (1–17), сямі аналітычных раздзелаў, аддзела канчатковых заўваг (148–152), пяці дадаткаў (публікацыі руськіх перакладаў з іх чэшскімі ці лацінскімі арыгіналамі або царкоўнаславянскімі паралелямі), багатай бібліяграфіі (191–205) і аж чатырох паказальнікаў: крыніц (206–208), прадметнага паказальніка (209–212), паказальніка імёнаў (213–214) і геаграфічных назваў (215). Гэтыя паказальнікі – значны апарат для кнігі, дзе аналізу невялікіх помнікаў прысвечана толькі пяць раздзелаў на 88 старонках.
Уводзіны маюць кідкі загаловак: “Lingua Ruthena in Polonia Usitata” – ён запазычаны з правіненцыі позняга часу на адным з рукапісаў “Пакутаў Хрыстовых” (1). Аднак такі загаловак не зусім удалы: можна падумаць, што даследчыца збіраецца гаварыць пра тыя руськія тэрыторыі (Галіччыны і Падолля ці (пасля Люблінскай уніі) усёй Украіны), якія сапраўды ўваходзілі ў склад Польскага каралеўства. Аднак насамрэч ва ўводзінах яна гаворыць пра мову і пісьменства ўсяго ўсходнеславянскага насельніцтва ВКЛ і Рэчы Паспалітай (2). Шкада, што з Масквы (ці Лос-Анжэлеса) гэтая тэрыторыя ўсё яшчэ бачыцца толькі як “Polonia”. Аўтарка лічыць, што з канца XIV ст. Літва знаходзілася ў “палітычнай федэрацыі” з Польшчай (8), і гэта абумовіла рост ролі каталіцызму і польскай мовы. Апошняя, на яе думку, зрабілася ўплывовай мовай ва ўсіх сферах грамадскага жыцця ўжо напрыканцы XVI ст. (9). Даследчыца сцвярджае, што на працягу XV і XVI ст. паланізацыя ахапіла руськіх феадалаў, духавенства і заможнае мяшчанства (sic!), што польская мова карысталася ў русінаў высокім прэстыжам (9, 134). Але добра вядома, што ў XV ст. польская мова слаба ўжывалася ў пісьменстве самой Польшчы; якраз прэстыжнай (яшчэ ў 1-й палове XVI ст.!) там была (апрача лацінскай) чэшская мова (18–21, 137). Далей даследчыца абмяркоўвае моўныя погляды руськіх пісьменнікаў, разбіраючы шэраг цытат з некалькіх аўтараў канца XVI – XVII ст. (11–16). А чаму б не з XV стагоддзя, якому прысвечана манаграфія?
Першы раздзел (18–38) фактычна працягвае ўводзіны, але цяпер ён прысвечаны разгляду ролі чэшскай мовы ў моўнай гісторыі ВКЛ і Польшчы. Тут абмяркоўваецца прэстыж чэшскай мовы ў Польшчы, кантакты паміж чэхамі і русінамі, чэшскі ўплыў на мову галіцкіх грамат XIV–XV ст. і руськага перакладу Вісліцкага статута 1347 г., распасюджанне чэшскай Бібліі ў ВКЛ. Нарэшце даследчыца пераходзіць да тэмы харвацкіх глагаляшаў (27–38): апісвае запрашэнне ў 1347 г. глагаляшскіх манахаў-бенедыктынцаў імператарам Карлам IV у Прагу, у Эмаўскі манастыр, дзе распачалася славянская літургія, перасяленне адтуль у 1380 г. часткі глагаляшаў у Алешніцу (Сілезія) па запрашэнні Конрада ІІ, а ў 1390 г. і ў Кракаў (у манастыр на Кляпажы) па запрашэнні караля Ягайлы і яго першай жонкі Ядзвігі. Аднак славянская літургія ва ўсіх гэтых цэнтрах паступова заняпала, а глагаляшы або вярнуліся дадому, у Далмацыю, або паўміралі (36–37). Тым не менш, Ю. Верхаланцава (разам з некаторымі іншымі даследчыкамі) лічыць, што місія глагаляшаў на гэтым не занікла, што яны ўсталявалі кантакты з праваслаўнымі русінамі, вынікам чаго і сталі даследаваныя ёю тэксты. Доказаў гэтаму ў яе ніякіх, апрача агульных меркаванняў накшталт таго, што пераклады “маглі быць звязаныя з глагалічнымі манахамі” і “могуць служыць тэкстуальным сведчаннем празелітычнай дзейнасці каталіцкіх глагаляшаў” (37, таксама 148–149). Пры адсутнасці лінгвістычных і гістарычных доказаў даследчыца спрабуе знайсці хоць нейкую падтрымку гэтых ідэй у самых нечаканых месцах. Напрыклад, яна абмяркоўвае фрэску тыбуртынскай Сібілы на адной са сцен Эмаўскага манастыра (82–84), хоць ніякай сувязі з руськім перакладам “Сівілы” гэта не высвятляе.
Заканамернае пытанне, чаму глагаляшы ў сваёй місіі абралі нейкія перыферыйныя творы і чэшскія (а не харвацкія) арыгіналы, чаму ў руськіх перакладах няма і следу харватызмаў[2], не атрымала ў працы адказу. Таксама, як і пытанне, чаму русіны, якія шмат перакладалі з польскай і нават лацінскай мовы, не маглі перакласці чатыры невялікія тэксты з чэшскай мовы (пар. аб’ёмныя і блізкія па часе (пачатак XVI ст.) выданні Скарыны, заснаваныя на значным уліку чэшскіх крыніц). І ўжо зусім загадка, чаму для нескладаных перакладаў (выкананых праваслаўнымі, с. 49–50, 89, 149) спатрэбіўся ўдзел нейкіх каталікоў-глагаляшаў з Прагі, якія, дарэчы, не пакінулі ніякіх уласных перакладаў на чэшскую ці польскую мову. Больш верагодна тлумачыць выкарыстанне руськімі перакладчыкамі 2-й паловы XV – 1-й паловы XVI ст. чэшскіх арыгіналаў менавіта прэстыжам чэшскай мовы ў тагачаснай Польшчы. Пасля таго як у сярэдзіне XVI ст. гэты прэстыж страчваецца, знікае цікавасць да чэшскіх крыніц і ў Беларусі ды Украіне.
У другім раздзеле (39–51) аналізуецца руські пераклад Песні Песням (ён знаходзіцца ў зборніку № 558 Сінадальнага збору Дзяржаўнага гістарычнага музея ў Маскве). Даследчыца пацвярджае ранейшую выснову А. Аляксеева пра Падэраўскую Біблію 1432–35 г. (т. зв. 3-й рэдакцыі) як арыгінал перакладу (хоць з яе прыкладаў (40) можна зразумець, што ён усё ж быў здзейснены з нейкага пазнейшага спіса гэтай Бібліі). Раней руські рукапіс датавалі XVI ст. ці нават XVII ст., аднак у 1986 г. А. Турылаў аднёс яго ўзнікненне да канца XV ст. Філіграні паперы датуюцца 1460–80 гадамі (43, fn 6), спіс быў выкананы з нейкага антыграфа (43, 109), які Ю. Верхаланцава спрабуе датаваць аж 2-й чверцю ці сярэдзінай XV ст. (43–44). Аднак ён мог паўстаць і каля 1500 г.: зборнік змяшчае вызнанне веры мітрапаліта Іосіфа (напэўна, Балгарыновіча, пастаўленага ў 1497 г.). Асаблівую ўвагу даследчыцы прыцягнуў кантэкст рукапісу – у зборніку знаходзіцца шэраг перакладаў на руськую мову (жыцце Аляксея, чалавека Божага, і аповесць пра трох каралёў), а таксама пераклад каталіцкай імшы ў гонар Дзевы Марыі, апошні аўтарка манаграфіі (услед за Ф. Марашам) прыпісала глагаляшам на Кляпажы (44–48, 148). Адразу пасля тэксту мшы ў зборніку змешчана кірылічная транскрыпцыя некалькіх каталіцкіх малітваў. На думку даследчыцы, усё гэта не выпадкова і пацвярджае сувязь руськага перакладу Песні Песням з дзейнасцю ў Празе харвацкіх бенедыктынцаў. Cum hoc ergo propter hoc!
Трэці (52–69) і чацвёрты (71–85) раздзелы прысвечаны, адпаведна, перакладам гісторыі пра Таўдала-рыцара і аповеду пра Сівілу-прарочыцу. Зборнік, у якім знаходзіліся абодва гэтыя тэксты, ужо загінуў (ён паходзіў з пачатку XVI ст.), а ад гэтых перакладаў засталіся толькі публікацыі: ад першага – невялікія фрагменты (1881), ад другога – поўны тэкст (1898), аднак у гэтым выпадку ў вучоных бракуе непасрэднага чэшскага арыгінала. Таму даследчыца аддала ўвагу іншым перакладам (царкоўнаславянскаму, чэшскім) і лацінскай версіі гэтых твораў, а таксама іншым творам, што суправаджалі руськія пераклады ў гэтым зборніку. Ёй ўдалося зрабіць некалькі важных назіранняў. Услед за Я. Карскім Ю. Верхаланцава датуе ўзнікненне руськага перакладу “Сівілы” часам да 1492 г. (75–76, 78, 84–85). У пятым раздзеле (86–89) даследчыца ўдакладніла чэшскую крыніцу яшчэ аднаго страчанага помніка – руськага перакладу кнігі Тобіяша (застаўся толькі нязначны фрагмент у публікацыі Я. Карскага 1894 г.): гэта Літамержыцкая Біблія 1429 г.
У шостым раздзеле (90–117) аналізуецца мова разгледжаных руськіх перакладаў. Напачатку даследчыца апісвае асаблівасці руськай мовы, вызначыўшы яе паказальныя арфаграфічна-фаналагічныя, марфалагічныя, сінтаксічныя і нават некаторыя лексічныя рысы (91–98). Паводле іх далей у асобных падразделах вядзецца аналіз мовы перакладаў (праўда, толькі першых трох, паколькі фрагмент кнігі Тобіяша вельмі малы), кожнага паасобку. Аналіз палягае ў прывядзенні моўных прыкладаў на тую ці іншую з’яву, часам з кароткімі ўдакладненнямі ці абагульненнямі. Пры аналізе перакладу Песні Песням даследчыца параўноўвае яго рысы (пераважна сінтаксічныя) з перакладам Ф. Скарыны і перакладам Віленскага зборніка № 262 (100). У сваіх высновах Ю. Верхаланцава канстатуе моцны ўплыў чэшскай мовы арыгінала на пераклад.
У аналізе і высновах даследчыца не заўсёды карэктная. Так, у прэфіксе слова примогаше яна ўбачыла рэфлекс прасл. *ě > i, як ва ўкраінскай мове (пар. ц.-сл. прђмогаше), хоць у помніку (гэта гісторыя пра Таўдала) ёсць і премогалъ (110). Аднак ђ у ц.-сл. прђ— – гістарычна позняга паходжання, а ва ўкраінскай мове гэты прэфікс выступае як пре— (пресмачно, пресолодкий, преспокійний, претихо і пад.). Яшчэ вялікае пытанне, ці вымаўляўся ђ у гэтым прэфіксе тагачаснымі ўкраінцамі, якія ў чытанні царкоўнаславянскіх тэкстаў арыентаваліся на сваё вымаўленне, як і. Таму больш падстаў у примогаше бачыць кантамінацыю прэфіксаў пре— і при-, блізкіх па сваім значэнні, або іканне (неадрозненне е і і), што будзе ў дадзенай сітуацыі беларускай рысай. Гэта тым больш верагодна, што ў помніку шмат прыкладаў ужывання е замест ђ і няма выпадкаў блытаніны ы і и / і не пасля зацвярдзелых. Нярэдкія ў гэтым помніку (а таксама ў “Сівіле”) і прыклады кантамінацыі асноў дзеясловаў, што адзначае і сама даследчыца (напр. дозрети ‘ўбачыць’ пры оузрђли). Аднак тэматычны суфікс —и— ў дзеяслове повђдилъ яна абвясціла ўкраінізмам (110), як і ωтповђдилъ ў “Сівіле” (118), хоць з большай падставай гэта можа быць ужо згаданае іканне ці кантамінацыя асноў, пашыраная ва ўсіх руськіх помніках. І вось толькі гэтыя два прыклады, вельмі спрэчныя, дазволілі Ю. Верхаланцавай заявіць, што ў арфраграфіі “Таўдала” мяшаюцца беларускія і ўкраінскія рысы (117). А вось у высновах наконт мовы Песні Песням, дзе няма ніводнага, нават спрэчнага ўкраінізма, пра беларускую аснову гэтага помніка – ні слова (100–103, 109). Фактычна ўсе даследаваныя ў манаграфіі помнікі трэба акрэсліць як беларускія – паводле іх дыялектнай асновы. Але даследчыца зрабіла адваротную выснову: што ўсе пераклады адрозніваюцца паводле мовы (148).
Загана падыходу Ю. Верхаланцавай – ігнараванне самабытнасці руськай мовы (гэта толькі “калекцыя ідыялектаў і індывідуальных перакладаў”, с. 15). Сама руськая мова для яе – проста мяшанка ўсходнеславянскіх, польскіх і царкоўнаславянскіх элементаў (150–151), або горш за тое – проста кепска вывучаная польская мова (138). Так, яна лічыць, што мадэлі з прэфіксам з— пры корані вђд(ати) і з прэфіксам от— пры корані повђд(ати) – заходнеславянскія, паколькі іх няма ў “старажытных усходнеславянскіх дакументах” (145). Праўда, гэтыя дакументы (помнікі XII–XIV ст.) толькі геаграфічна ўсходнеславянскія, а фактычна яны – царкоўнаславянскія паводле сваёй мовы. У такой сітуацыі варта, можа, звяртацца да ўсходнеславянскіх дыялектаў і шукаць там наяўнасць тых або іншых мадэляў. Дарэчы, форма отповедати вядома ў беларускіх і ўкраінскіх граматах ужо з 1347 г.[3], так што калі гэта мадэль і запазычаная, то даволі даўняя. Але такія запазычанні Верхаланцава чамусьці не лічыць арганічным складнікам руськай мовы, затое лёгка навязвае ёй царкоўнаславянскія формы. Так, адштурхоўваючыся ад паказанняў ужо згаданых “дакументаў”, яна сцвярджае (145), што словы краль і цесарь – усходнеславянскія (sic!), а спалучэнне о речахъ – гэта “фанетычны пераклад” адразу з дзвюх моў (sic!), польскай і чэшскай, а ўсходнеславянскім адпаведнікам мусіла б быць форма о вещехъ (з архаічным канчаткам!). Як бачым, моўны аналіз каліфарнійскай даследчыцы часам спрэчны ці некарэктны; здаецца, што да даўняй руськай мовы яна падыходзіць з меркамі сучаснай рускай мовы з яе моцным царкоўнаславянскім кампанентам.
Гэтым жа абумоўлена і іншая загана падыходу Верхаланцавай – неадэкватная ацэнка тагачаснай перакладчыцкай тэхнікі. Руськія элементы, агульныя ці тоесныя з заходнеславянскімі, а таксама запазычанні, напр. кождого = každeho, оглядала = ohledala (40), в ритеръствђ = rytieřstvo, о речах ‘рэчы’ = řeč, пышныхъ = pyšný, досыт = dosyt (56), къ подобенъству = ku podobenství, погоршене = pohoršení, на панях або паннах = na paniech anebo na pannách (79), яна абвяшчае псеўдаперакладамі, фактычна лічачы недахопам перакладчыка, які не перадаў іх больш самабытнымі элементамі. Ацэньваць гэтыя пераклады з пазіцыі сучаснай тэорыі і практыкі перакладу агістарычна.
У цэлым Ю. Верхаланцавай пароблена значная праца, але вартасць яе моцна зніжаюць многія некарэктныя кваліфікацыі мовы і тэхнікі перакладу. У манаграфіі таксама адчуваецца пэўная даследчыцкая тэндэнцыйнасць. Аўтарка зыходзіла з ідэі, што даследаваныя ёю пераклады ўзніклі вельмі рана ў XV ст. і звязаны з глагаляшамі Эмаўса ці Кляпажа. Аднак у межах наяўнага ў яе матэрыялу пераканальна давесці гэта немагчыма.
Мінск
Ігар Клімаў
[1] Иванов В. В. Славянские диалекты в соотношении с другими языками Великого княжества Литовского // Славянское языкознание: XIII Международный съезд славистов (Любляна, 2003). Доклады российской делегации. Москва, 2003. C. 258–288; Иванов В. В. Славянские диалекты в соотношении с другими языками Великого княжества Литовского // Русская антропологическая школа: Труды / ред. кол.: В. В. Иванов [и др.]. Москва, 2004. Вып. 1; Иванов В. В. Языки, языковые семьи и языковые союзы внутри Великого княжества Литовского // Speculum Slaviae Orientalis: Muscovy, Ruthenia and Lithuania in the Late Middle Ages = Московия, Юго-Западная Русь и Литва в период позднего средневековья / Eds.: V.V. Ivanov, J. Verkholantsev. Mосква, 2005. C. 93–121 (UCLA Slavic Studies, New Series. Vol. 4).
[2] Скарачэнне ў руськіх помніках канчатка —ого / —аго як —ог / —аг – не харватызм (як мяркуе Ф. Мараш і з чым гатова пагадзіцца Ю. Верхаланцава, с. 47–48), а выпадковае супадзенне са скарачэннем —ог харвацкіх помнікаў, чаму спрыяе аднолькавая марфалагічная структура славянскіх ад’ектываў (пар. польск. teº < tego, oneº < onego).
[3] Этымалагічны слоўнік беларускай мовы. Мінск, 1978. Т. 1. С. 89.