Канфесіі на Беларусі (канец XVIII—XX ст.) (Віктар Фядосік)
Канфесіі на Беларусі (канец XVIII—XX ст.) / В.В.Грыгор’ева, У.М.Завальнюк, У.І.Навіцкі, А.М. Філатава. Навук. рэд. У.І.Навіцкі. Мінск: ВП „Экаперспектыва“, 1998. 340.
Аб’ектыўнасць даследавання — вось, бадай што, галоўная рыса гэтага цікавага і грунтоўнага выдання. Перыяд, абраны аўтарамі для даследавання (ад пачатку падзелу Рэчы Паспалітай і да сучаснасці) — надзвычай складаны і дынамічны ў гістарычным лёсе Беларусі. Нельга сказаць, што ён не вывучаўся. Шмат прац па асобных аспектах гісторыі канфесій на Беларусі было выдадзена да 1917 г. Аднак іх характэрнымі рысамі былі канфесійная прадузятасць, палітызaванасць аўтарскіх канцэпцый. У часы панавання марксісцкай парадыгмы пытанням рэлігійнай гісторыі Беларусі аддавалася мала ўвагі, а калі яны ўсё ж такі разглядаліся, то рабілася гэта (за рэдкім выключэннем) з пазіцый атэізму, нярэдка ваяўнічага. Рэцэнзаванае выданне — фактычна, першая спроба абагульняльнага нарыса па гісторыі канфесій на Беларусі з канца XVIII ст.
Аўтары выкарысталі багаты фактаграфічны матэрыял. Нямала з яго (гэта датычыць перш за ўсё савецкага часу) яшчэ якіх–небудзь пятнаццаць гадоў таму было „зачынена“ для даследчыкаў. Памятаю, як у тыя гады з майго сшытка ў архіве гістпарта выразалі запіс пра судовую справу некаторых кіраўнікоў Саюза ваяўнічых бязбожнікаў у 30–я г., хоць там не было ніякай палітыкі, а простая растрата грошай. А што ўжо казаць пра рэпрэсіі супраць святароў…
Плённая праца з першакрыніцамі дазволіла аўтарам „Канфесій на Беларусі“ зрабіць грунтоўныя высновы. У выніку было абвергнута шмат ранейшых штампаў накшталт: „беларус–каталік — гэта паляк“, „уніяцтва — пераходная ступень да поўнай каталізацыі беларускага насельніцтва“, „рэлігія адмірае ў сацыялістычным грамадстве“, „у СССР існавала сапраўдная свабода сумлення“ і інш.
Структура даследавання В.Грыгор’евай, У.Завальнюка, У.Навіцкага і А.Філатавай — храналагічна–тэматычная. Выдзелены шэсць главаў, першая з якіх ахоплівае 1772–1860 г., другая — 1861–1904 г., трэцяя — 1905–1917 г., пятая 20–30–я г. ХХ ст. і шостая — 40–90–я г. Чацвёртая глава прысвечана нехрысціянскім канфесіям на Беларусі ў 1772–1917 г., што цалкам абгрунтавана з улікам, напрыклад, таго факту, што ў губернях, у якія ўваходзіла тэрыторыя Беларусі ў 1897 г., жыло больш за 1 млн. 200 тыс. іудзеяў. Праўда, храналагічныя рамкі главаў не заўсёды вытрыманыя. Так, у пятую ўведзены раздзел пра рэлігійнае жыццё ў гады II сусветнай вайны. На маю думку, у якасці храналагічнага бар’еру паміж першай і другой главамі лепш было ўзяць не традыцыйны (для сацыяльна–эканамічнай праблематыкі) 1861 г., а 1863, пасля якога адбыліся значныя змены ў рэлігійнай палітыцы царызму на Беларусі, што, дарэчы, добра паказана ў кнізе.
Пачынаецца даследаванне з раздзела пра уніяцкую царкву і Полацкі сабор 1839 г. Такая „першачарговасць“ цалкам абгрунтаваная. Аўтары зыходзяць з падлікаў літоўскіх даследчыкаў (але ёсць і такія самыя падлікі польскіх вучоных), у адпаведнасці з якімі на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ў канцы XVIII ст. большасць насельніцтва складалі менавіта уніяты (39%), каталікоў было 38%, праваслаўных — толькі 6,5%, старавераў — 4%, пратэстантаў — каля 1,6%. Становішча уніяцкай царквы ў Расійскай імперыі ў канцы XVIII — пачатку ХХ ст., як паказвае А.Філатава, характарызавалася ціскам на яе з двух бакоў — праваслаўнай і каталіцкай цэркваў. Колькасць уніятаў паступова змяншалася. Частка з іх пераходзіла ў праваслаўе, якое было панавальнай канфесіяй Расійскай імперыі, частка — у каталіцызм. Пераход уніятаў у праваслаўную царкву адбываўся рознымі шляхамі: і добраахвотна, і пад прымусам, ва ўсякім разе царскія ўлады падтрымлівалі такі пераход. Зварот жа уніятаў да каталіцкай царквы сустракаў перашкоды з боку ўладаў, але каталіцкае духавенства на Беларусі было вельмі зацікаўлена ў новых верніках, і таму ішло нават на парушэнне папскіх распараджэнняў і нават самога акта уніі, якія забаранялі пераход з уніяцтва ў каталіцызм. Ціск на уніяцкую царкву ўзрос пад час кіравання Мікалая I. Неўзабаве пасля падаўлення паўстання 1830–1831 г. быў створаны спецыяльны Сакрэтны камітэт, які са згоды найвышэйшых уніяцкіх ерархаў фактычна і „арганізаваў“ Полацкі царкоўны сабор 1839 г. і ліквідацыю уніяцкай царквы праз далучэнне яе да праваслаўнай царквы Расіі.
У даследаванні добра паказана, што не ўсё было так адназначна, як можа падацца на першы погляд, у становішчы праваслаўнай царквы на Беларусі з канца XVIII ст. і да 1863 г. Нягледзячы на павелічэнне колькасці вернікаў за кошт былых уніятаў яна не выконвала значнай ролі ў грамадскім жыцці Беларусі. Да „первенствующей и господствующей“ у Расійскай імперыі канфесіі належалі ў Беларусі, галоўным чынам, сяляне, мяшчане, дробная шляхта. Праваслаўныя святары былі незадаволеныя сваім матэрыяльным становішчам, а дзяржава (як гэта ні здаецца дзіўным) амаль не клапацілася пра яго паляпшэнне.
На Беларусі да 60–х г. ХІХ ст. найбольш багатай і ўплывовай заставалася каталіцкая канфесія, да якой належала асноўная маса памешчыкаў, а яе духавенства было больш адукаваным і актыўным, чым праваслаўнае і уніяцкае. Даволі лагоднае стаўленне царызму да каталіцкай царквы пры Кацярыне ІІ і Паўлу І рэзка пагоршылася пасля паўстання 1830–1831 г., у якім узялі актыўны ўдзел каталіцкія святары. Асноўнымі ж кірункамі ў рэлігійнай палітыцы царскіх уладаў на Беларусі было імкненне абмежаваць уплыў каталіцкага духавенства на мясцовае насельніцтва (ксяндзам, напрыклад, забаранялася прамаўляць казанні на рускай мове, а на самыя казанні была ўведзена цэнзура) і падпарадкоўваць святароў–каталікоў у большай меры расійскаму імператару, чым папу рымскаму.
Пабудаваныя на багатым, рознабаковым матэрыяле першакрыніц сюжэты і высновы першай главы падаюцца дастаткова абгрунтаванымі. Шкада, праўда, што не разглядаецца палітыка ўмяшальніцтва ва ўнутраныя справы Рэчы Паспалітай расійскага самадзяржаўя напярэдадні і пад час яе падзелаў праз выкарыстанне рэлігійнага пытання. Такое адкрытае (у тым ліку і ваеннае) умяшальніцтва адбывалася пад лозунгам абароны правоў праваслаўнай і пратэстанцкай меншасцяў. Гэтую праблему, дарэчы, у свой час грунтоўна даследаваў вядомы беларускі гісторык Анатоль Грыцкевіч.
У другой главе прааналізавана канфесійная сітуацыя на Беларусі пад час паўстання 1863 г. На падставе шматлікіх фактаў В.Грыгор’ева прыйшла да высновы, што пазіцыі каталіцкага і праваслаўнага духавенства былі тут супрацьлеглымі. Каталіцкія святары адыгралі вялікую ролю ў паўстанні, асабліва на стадыі яго падрыхтоўкі. Восем святароў было расстраляна, трыццаць шэсць ксяндзоў сасланыя на катаргу, дваццаць пяць — на пасяленне ў Сібір. Але ўжо ў верасні 1836 г. кіраўніцтва каталіцкай царквы на Беларусі і ў Літве выступіла з заклікам скласці зброю і падпарадкавацца расійскім уладам. Праваслаўныя ж ерархі патрабавалі ад святароў перасцерагаць сваю паству ад змовы з паўстанцамі. Шэраг праваслаўных святароў пацярпелі ад паўстанцаў, некалькі чалавек было забіта. Былыя уніяцкія святары, як і былыя уніяцкія вернікі, паўстання не падтрымалі.
Пасля падаўлення паўстання стаўленне царызму да каталікоў на Беларусі стала больш жорскім, чым раней. Было зачынена шмат касцёлаў, кляштараў, каталікоў прымушалі пераходзіць у праваслаўе. Калі ў 1864 г. у Беларусі налічвалася 2 502,1 тыс. праваслаўных і 1 333,7 тыс. каталікоў, то ў 1897 г. адпаведна 5 114,7 тыс. і 1 947,5 тыс. Інтэнсіўна праводзілася палітыка русіфікацыі, у ажыццяўленні якой, як адзначае В.Грыгор’ева, „не апошняя роля адводзілася праваслаўнай царкве“. У храмах не гучала беларуская мова. Пад кантролем праваслаўнай царквы знаходзілася шырокая сетка царкоўна–прыходскіх школ, прычым рост іх колькасці ў 1880–90 г. у беларускіх губернях ішоў больш інтэнсіўна, чым у іншых губернях Расіі. Адраджаліся праваслаўныя брацтвы. У касцёлах жа панавала польская мова, праўда, былі і выпадкі, калі ксяндзы–беларусы прамаўлялі казанні па–беларуску. У 1869 г. царскім загадам было ўведзена фактычна абавязковае выкарыстанне расійскай мовы ў касцёлах. Аднак русіфікацыя касцёла сустрэла сур’ёзны адпор сярод часткі ксяндзоў.
Парэформенныя законы палегчылі становішча старавераў. Калі ў расійскіх губернях пачаліся масавыя пераходы з праваслаўя ў раскол, то, як заўважае В.Грыгор’ева, на Беларусі назіраўся адваротны працэс — рух старавераў да аднавер’я. Сярод беларусаў стараверства не мела поспеху — надта далёкімі і незразумелымі былі асновы самога расколу. Лютэранам і рэфарматарам з прычыны іх малалікасці ўлады не стваралі асаблівых перашкодаў. Але калі рэфарматарам было прапанавана ўвесці ў богаслужэнне расійскую мову, яны адмовіліся і працягвалі выкарыстоўваць нямецкую і польскую.
Цікавы матэрыял і назіранні выкладзены ў главе пра нехрысціянскія канфесіі на Беларусі ў 1772–1917 г. Тут распавядаецца пра іудаізм і іслам. Асабліва важным з’яўляецца вывучэнне іудаізму, які займаў трэцяе месца ў канфесійнай структуры насельніцтва. Аўтары прасачылі сітуацыю ў іудаізме ў сувязі з распаўсюджаннем хасідызму і іншых плыняў. На шэрагу прыкладаў паказана, што ўлады заахвочвалі пераход з іудаізму да праваслаўя і забаранялі адваротныя пераходы. Ствараліся перашкоды рэлігійнай адукацыі яўрэяў. Аўтары адзначаюць, што ў другой палове ХІХ ст. узрасла цяга яўрэйскай моладзі да свецкай адукацыі, да культуры Расіі. Аднак пагромы 80–х г. хоць і не дакаціліся да Беларусі, але адмоўна адбіліся на гэтым працэсе. Нешматлікасць мусульман на Беларусі, на думку В.Грыгор’евай і А.Філатавай, прывяла да таго, што царскі ўрад не рабіў тут рэлігійных абмежаванняў, хоць у 80–я г. ім было забаронена весці набажэнствы і чытаць рэлігійныя кнігі на польскай мове.
Пэўныя змены ў становішчы канфесій на Беларусі адбыліся пасля царскага ўказу ад 17 красавіка 1905 г., вядомага як указ аб верацярпімасці. У адпаведнасці з ім праваслаўная царква засталася „первенствующей и господствующей“, але адмяняліся рэпрэсіі за пераход з праваслаўя ў іншыя канфесіі, закон Божы для неправаслаўных павінен быў выкладацца на роднай мове вучняў. За 1905–1909 г. у Беларусі з праваслаўя ў каталіцызм перайшло некалькі дзесяткаў тысяч чалавек, у выніку чаго з’явіўся сакрэтны ўказ імператара, які патрабаваў ад праваслаўнага духавенства актыўнага супрацьдзеяння гэтаму працэсу. Што тычыцца выкладання закона Божага на роднай мове вучняў, то, як паказвае В.Грыгор’ева, ксяндзамі гэта разумелася як выкладанне па–польску, а ўладамі — па–расійску. Аўтар аналізуе і ўдзел духавенства ў беларускім нацыянальным руху. Некаторая частка духавенства, беларусаў з паходжання, актыўна ўдзельнічала ў справе беларускага адраджэння. Цэнтрам гэтага руху сярод ксяндзоў быў Пецярбург з яго каталіцкай акадэміяй і семінарыяй, сярод праваслаўных святароў — Масква. Беларусы–каталікі ў траўні 1917 г. стварылі партыю „Беларуская хрысціянская злучнасць“, да якой далучыліся і шэраг праваслаўных святароў–беларусаў.
Больш за палову зместу кнігі прысвечана гісторыі канфесій на Беларусі з 1917 г. да нашых дзён. Кастрычніцкі пераварот унёс істотныя змены ў становішча канфесій. Як слушна заўважае У.Навіцкі, дэкрэт СНК „Аб аддзяленні царквы ад дзяржавы і школы ад царквы“ (студзень 1918 г.), у якім абвяшчалася права чалавека спавядаць любую рэлігію або не спавядаць ніякай, супярэчыў праграмным устаноўкам бальшавікоў, накіраваным на „поўнае адміранне рэлігійных забабонаў“. І на справе ажыццяўлялася не дэклараваная свабода сумлення, а зусім іншая палітыка. „Умяшанне ў канфесійныя справы, — канстатуе У.Навіцкі, — стала нормай на працягу ўсіх гадоў існавання СССР. Вынікам гэтай палітыкі стала тое, што ва ўсходняй частцы Беларусі да пачатку 40–х гадоў былі гвалтоўна закрыты ўсе праваслаўныя цэрквы, за выключэннем толькі двух (!) храмаў, фактычна спынена дзейнасць каталіцкай царквы, ліквідаваны ўсе сінагогі. Шквал рэпрэсій абрынуўся на духавенства і вернікаў“. Аўтар прыводзіць шмат прыкладаў такіх расправаў, звесткі пра многія з якіх доўгі час былі схаваныя ў надзейных „спецхранах“. Прычым факты сведчаць пра тое, што жорсткія рэпрэсіі супраць святароў пачаліся задоўга да злавеснага 37–га. Так, ужо ў красавіку 1923 г. быў прыгавораны да расстрэлу каталіцкі магілёўскі архібіскуп Ян Цэпляк, у 1929 г. такі самы прыгавор быў вынесены ксяндзу Я.Мацеўскаму. У 1922 г. у БССР быў расстраляны 201 праваслаўны святар. Новая хваля рэпрэсій супраць духавенства пачалася з 1937 г. НКУС адну за адной фабрыкаваў „гучныя справы“. У 1937 г. адбыўся суд па „справе“ Беларускай аўтакефальнай царквы, створанай праваслаўнымі святарамі ў 1922 г. Расстраляна 11 чалавек. У 1938 г. — працэс над „шпіёнска–паўстанцкай арганізацыяй“ на чале з мітрапалітам П.Бліновым. Усяго каля 2000 праваслаўных святароў было расстраляна або загінула ў лагерах. У дачыненні да ксяндзоў з ЦК КП(б)Б у Маскву было накіраванае данясенне, дзе гаварылася, што „абсалютная большасць іх за апошні час арыштавана, бо яны выкрыты ў вядзенні шпіёнскай работы“. У 20–30–я г. разгарнулася масавая атэістычная прапаганда, у якой было шмат прымітыўнага, прымусовага. У пятай главе даследавання прыведзена шмат канкрэтных фактаў, якія выкрываюць крывадушнасць бальшавіцкага кіраўніцтва ў дачыненні да свабоды веравызнання. Аднак, на маю думку, дзеля аб’ектыўнасці трэба было паказаць і пазіцыю духавенства пад час рэвалюцыі і грамадзянскай вайны.
Ліхалецце II сусветнай вайны прывяло да актывізацыі рэлігійнага жыцця, ды і сталінскаму рэжыму не патрэбна было ў той час штучнае абвастрэнне адносін у грамадстве. А пасля вайны зноў пачаўся наступ на рэлігію. Як адзначае У.Навіцкі, адчувалася нейкая лібералізацыя ў стаўленні дзяржавы да праваслаўя, але вельмі жорсткімі заставаліся адносіны да іншых канфесій, асабліва да каталікоў і іудзеяў. У гады палітычнай „адлігі“ прыйшла новая хваля ўціску на рэлігійныя арганізацыі. Праўда, яны ўжо разглядаліся не як „класавы вораг“, а як „ідэалагічна чужая“ сацыялізму з’ява. У 1960 г. на Беларусі былі зачынены два з трох манастыроў, 219 праваслаўных храмаў — па гэтым паказчыку Беларусь была лідэрам сярод саюзных рэспублік. Дайшло да таго, што кіраўніцтва рэспублікі звярнулася ў Маскву з прапановай пераўтварыць БССР у першую „бязбожную“ рэспубліку СССР. Уціск з боку ўладаў, паводле ацэнкі У.Навіцкага, цярпелі ўсе канфесіі на Беларусі, акрамя старавераў, бо існавала перакананне, што іх абшчыны выміраюць. Прапагандысцкая работа супраць „рэлігійных забабонаў“ значна ўзмацнялася з прыняццем КПСС курса на хуткую пабудову камуністычнага грамадства, у якім не магло быць месца рэлігіі.
У „брэжнеўскія“ часы ў атэістычнай прапагандзе выкарыстоўваліся старыя формы і метады працы. Застой назіраўся і ў гэтай сферы. Узрастальнае незадавальненне вернікаў антыдэмакратычнай рэлігійнай палітыкай дзяржавы прывяло да распаўсюджання такой з’явы, як „рэлігійны экстрэмізм“ (паводле тэрміналогіі ўладаў). На самай справе асноўныя патрабаванні гэтых экстрэмістаў зводзіліся да ажыццяўлення сапраўднай свабоды веравызнання. Найбольш праявы „рэлігійнага экстрэмізму“ сустракаліся сярод пратэстанцкіх вернікаў. На думку У.Навіцкага, на той час забараняльныя меры сябе вычарпалі, колькасць жа вернікаў узрастала.
Радыкальныя змены ў становішчы канфесій адбыліся ў часы „перабудовы“. Ідэалагічны ўціск паступова слабеў, адыходзілі ў нябыт рэпрэсіі. Колькасць вернікаў на Беларусі толькі за 1988–1989 г. павялічылася ўдвая. Сапраўднае адраджэнне рэлігійнага жыцця назіралася з набыццём Беларусі незалежнасці. Ад васьмі да дваццаці васьмі павялічылася колькасць канфесій. Важную ролю выконвае прыняты ў снежні 1992 г. закон „Аб свабодзе веравызнанняў і рэлігійных арганізацыях“. У апошнім раздзеле кнігі, напісаным У.Навіцкім і У.Завальнюком, прыведзена шмат прыкладаў актывізацыі дзейнасці розных канфесій, праўда, на мой погляд, не пашкодзіла б растлумачыць, у чым „дэструктывізм“ шэрагу сектаў.
Даследаванне выконвалася чатырма аўтарамі. Адчуваецца, што аўтарскі калектыў працаваў зладжана, гэта калектыў аднадумцаў. Але часам сустракаюцца паўторы ў розных главах, напісаных рознымі аўтарамі. Але не будзем прыдзірлівымі, ужо само выданне першага абагульняльнага даследавання па гісторыі канфесій на Беларусі — станоўчая з’ява ў навуковым жыцці краіны.
Менск
Віктар Фядосік