Заключаныя ў назве паняцці маюць служыць даследаванню нацыятворчых працэсаў на абшары Цэнтральна-Усход няй Еўропы[1] (з асаблівай увагай да ўсходніх земляў былой Рэчы Паспалітай, адпаведна, Беларусі, Украіны і Літвы) у XIX і першыя дзесяцігоддзі XX ст., асабліва працэсаў пераходу ад этнічных згуртаванняў да нацыянальных супольнасцяў. (Гэта не азначае, што дадзеныя паняцці не могуць быць прыдатнымі для даследавання нацыянальных працэсаў па-за згаданай тэрыторыяй.) Вынікам гэтага ёсць разуменне этнічнага згуртавання ў адпаведнасці з рэаліямі грамадстваў феадальнага тыпу XIX ст. на дадзеным абшары. Такое разуменне адрознівае этнічнае згуртаванне ад паняцця этнічнай групы, якое стасуецца да супольнасцяў сучаснай Еўропы і Паўночнай Амерыкі, з’яднаных калісьці ідэалагічнымі сувязямі.
Чытаць далей →

1. Неабходнасць пошукаў тэксту, названага ў тытуле, была абумоўлена працай аўтара ў складзе групы па вывучэннi губернскiх памятных кнiжак Расійскай Iмперыi над складаннем паказальнiка зместу памятных кнiжак Пскоўскай губернi. Паколькi iмя члена камiсii Пскоўскага губернскага статыстычнага камiтэта (ГСК) па складаннi памятных кнiжак 1860-х г., iнспектара школы вайсковага ведамства Мацвея Васiлевiча Фурсава неаднаразова згадваецца ў афiцыйных публiкацыях[1], i ў сувязi з асаблiвасцямi методыкi складання iменнага паказальнiка названай працы паўстала пытанне пра iдэнтычнасць пскоўскага педагога пачатку 1860-х г. з вядомым археолагам 1890-х г., дырэктарам Магiлёўскай мужчынскай гiмназii i рэдактарам неафiцыйнай часткi «Могилевских губернских ведомостей». Зварот да вядомых бiяграфiчных даведнiкаў быў безвынiковым, таму што ў слоўнiку членаў Маскоўскага археалагiчнага таварыства, якi склаў А.А.Захараў[2], аб’ём бiяграфiчнай iнфармацыi абмежаваны 1890-мi гадамі, а ў выданнях беларускiх энцыклапедый[3] iнфармацыя наконт асобы, што нас цiкавiць, абмежаваная двума апошнiмi дзесяцiгоддзямi мiнулага стагоддзя i ў гэтых межах вельмi няпоўная, што звязана з значнымi стратамi ў корпусе крынiц на беларускiх землях на працягу XX ст. У найноўшым роспiсу зместу бiяграфiчных слоўнiкаў, апублiкаваным у Оснабруку ў 1996 г.[4], не было нiякiх спасылак на замежныя публiкацыi; i нават год нараджэння М.В.Фурсава застаўся невядомым для складальнiкаў названага аўтарытэтнага выдання.
Чытаць далей →

Калектыўна-бiяграфiчны нарыс нацыянальнай гiстарыяграфii (1870 — 1945)

Адукаваныя слаi пачатку савецкай эпохі былі структурна разнароднымі. Царскiя службоўцы, савецкiя энтузiясты, «буржуазныя спецыялiсты» i вузка адукаваныя выскачкi мусiлi ладзiць між сабою ў настаўнiцкiх вучэльнях, унiверсiтэтах, даследчыцкiх лабараторыях, мiнiстэрствах i партыйных ячэйках. Калi гэта ўдавался, то перадусiм дзякуючы разлiчаным на далёкую перспектыву намерам партыi прымусiць «лёкаяў капiталiзму» — як характарызаваў прафесiйную iнтэлiгенцыю Ленiн — удзельнiчаць у будаўнiцтве савецкай дзяржавы. Асаблiва чуйнымi паказалi сябе бальшавiкi ў сектары iдэалогii i камунiстычнай прапаганды. Паколькі Акадэмii навук у РСФСР, ва Украiне i ў Беларусі былi «арыстакратычнымi» ўстановамi i да канца дваццатых гадоў сапраўды заставалiся «iншароднымi целамi» ў савецкiм грамадстве, яны прыцягвалi да сябе найбольшую ўвагу[1]. Не выключэннем была i гiстарычная навука, пра што сведчыць прыклад Беларускай АН.
Чытаць далей →

Асобнага даследавання, пpысвечанага адлюстpаванню выдатным сяpэднявечным аpабскiм геогpафам ал-Ідpысi тэpытоpыi сучаснай Белаpусi, пакуль не iснуе, хоць шэpаг даследчыкаў пpоста цi ўскосна закpаналi гэтую тэму. Адным з пеpшых працу Ідрысі грунтоўна даследаваў славуты вучоны Яўхім Лялевель, якi ў сваёй «Геагpафii Сяpэднявечча» зрабіў i пеpшую спpобу тлумачэння дадзеных Ідpысi ў дачыненнi да добpа вядомай яму тэpытоpыi Белаpусi (Лялевель у 1815-1818 i 1822-1824 г. выкладаў у Вiленскiм унiвеpсiтэце)[1]. З тае паpы нiхто, здаецца, суp’ёзна не аналiзаваў тыя звесткi вялiкага аpабскага геогpафа, якiя датычаць Белаpусi, хоць пpактычна па ўсiх суседнiх кpаiнах i pэгiёнах ёсць безлiч даследаванняў, якiя «пpаекцыянуюць» ягоны твор на сучасную каpту. Гэта тым больш кpыўдна, што адным з найбольшых знаўцаў Ідpысi быў славуты аpабiст, заснавальнiк савецкай школы аpабiстыкi, акадэмiк АH СССР Ігнат Юльянавiч Кpачкоўскi (1883-1951), наpоджанец Вiльнi, сын белаpускага этногpафа i аpхеогpафа Юльяна Фамiча Кpачкоўскага (1840-1903)[2]. Дадзеная пpаца — спpоба запоўнiць гэты пpагал. Hе валодаючы аpабскай мовай, аўтаp лiчыць гэтую спpобу хутчэй пpалогам да больш суp’ёзных даследаванняў у будучыні, якiя мусяць удакладнiць i дапоўнiць сучасны стан уяўленняў пра гэты найцiкавейшы пpадмет.
Чытаць далей →

* Паводле дакладу, прачытанага на канферэнцыі Амерыканскай Асацыяцыі развіцця славянскіх даследаванняў у Бостане.

У 1655 г. лідэр яўрэйскай супольнасці ў Амстэрдаме Maнасег бэн Ізраэль, звяртаючыся да Кромвеля з петыцыяй наконт дазволу яўрэям пасля стагоддзяў выгнання вярнуцца ў Англію, у якасці важнага аргументу прыводзіць тыя прывілеі і агульны дабрабыт, якімі цешацца яўрэі Рэчы Паспалітай. А ў 1663 г. ананімны аўтар, пішучы да двара Аляксея Міхайлавіча, назваў Рэч Паспалітую смярдзючай клаакай, у якой знайшлі прытулак і мяшаюцца між сабою ўсе народы, што бадзяюцца па свеце. „Polonia est nova Babilonia…» — вось з’едлівы эпітэт на адрас Рэчы Паспалітай.
Чытаць далей →

Сярод фактараў, якiя доўгiя дзесяцiгоддзi вызначалi ўзаемадачыненнi Рэчы Паспалiтай i Расiйскай iмперыi, былi памежныя канфлiкты, асаблiва на паўночна-ўсходняй ускраiне Вялiкага Княства Лiтоўскага. На жаль, наяўная гiстарычная лiтаратура не дае належнага ўяўлення пра змест i рэгуляван не тых супярэчнасцяў. Паспрабуем гэта зрабiць на падставе раней сакрэтных дакументаў Архiва знешняй палiтыкi Расii, якiя тычацца дзейнасцi двухбаковых пагранiчных камiсiй.
Чытаць далей →

1. Навучальныя праграмы

Паводле праграмы выкладання гісторыі для агульнааду кацыйных сярэдніх навучальных установаў, выдадзенай у 1998 г., гэты курс ва ўкраінскіх школах разлічаны на 5-11 класы. У 5 класе выкладаюцца „Апавяданні па гісторыі Украіны» (34 гадзіны) — своеасаблівыя ўводзіны, а ўласна гісторыя Украіны вывучаецца ў 7-11 класах (усяго — 225 гадзін). Курс сусветнае гісторыі разлічаны на 6-11 класы (272 гадзіны). Прыярытэтнымі кірункамі праграма лічыць: вывучэнне гісторыі Украіны, гісторыі ХХ стагоддзя і „гісторыі суседніх краінаў і дзяржаваў, якія мелі гістарычна абумоўленыя сувязі з Украінай». У праграме сцвярджаецца, што навучанне ў школе павінна спрыяць „талерантнаму незаангажаванаму ўспрыманню і добразычліваму стаўленню да іншых народаў».
Чытаць далей →

^*Заўвагі з нагоды артыкула Вячаслава Насевіча: Пытанняў больш чым адказаў // Беларускі Гістарычны Агляд. 1998. Т. 5. Сш. 1. С. 210-226.

Сведчаннем асаблівасці і, напэўна, слабасці беларускай гістарычнай навукі з’яўляецца адсутнасць рэгулярнага рэцэнзавання прац па айчыннай гісторыі. Многія сур’ёзныя кнігі ўвогуле не могуць дачакацца грунтоўнай рэцэнзіі ў навуковай перыёдыцы. Тым больш прыемная аператыўная рэакцыя на маю сціплую працу, што можна вытлумачыць важнасцю праблемы, якой яна прысвечана.
Чытаць далей →

Прыемна, што, нягледзячы на даволі крытычны характар рэцэнзіі, А.Краўцэвіч не стаў на шлях агульнага яе адхілення, прыняў некаторыя заўвагі і ўдакладніў сваю пазіцыю па шэрагу пытанняў. У прыватнасці, ён прызнае, што М. Ермаловіч быў не першым, хто выказаў у літаратуры „беларускацэнтрысцкі» погляд на ВКЛ. Дарэчы, паміж М. Шкялёнкам і М. Ермаловічам можна паставіць яшчэ, як мінімум, постаць Л. Рыдлеўскага, які ў 1948 г. пісаў пра вызначальную ролю беларусаў у гісторыі ВКЛ.[1]

Не абвяргае А. Краўцэвіч і мае ўдакладненні характару балта-славянскага ўзаемадзеяння на Панямонні да ХIII ст. Слушна адзначаючы, што некаторыя з маіх аргументаў наконт міжэтнічнага напружання застаюцца толькі меркаваннямі, ён не спрабуе адхіліць іншыя з прыведзеных мною прыкладаў, якія сапраўды з’яўляюцца фактамі : звесткі пра данніцкую залежнасць Літвы ў ХI ст., пра дамінаванне літоўскай арыстакратыі ў больш познія часы і інш. З гэтага можна меркаваць, што азначаныя факты ён маўкліва пагаджаецца ўлічыць.
Чытаць далей →

«За последние годы нами преодолена деидеологизация средней и особенно высшей школы».
З выступлення А.Лукашэнкі ў Нацыянальнай Акадэміі Навук Беларусі (20 лістапада 1998).

«Адмовіўшыся ад празмернай ідэалагізацыі і палітызацыі ў гістарычнай навуцы, аўтары імкнуліся не падфарбоўваць нашу гісторыю…»
З прадмовы Я.Новіка да «Гісторыі Беларусі» (1998).

* Гісторыя Беларусі: У 2 ч. Частка 1. Ад старажытных часоў — па люты 1917 г.: Вучэб. дапам. / Пад рэд. Я.К.Новіка, Г.С.Марцуля. Мінск: Універсітэцкае, 1998. 416.

Першая частка навучальнага дапаможніка, адрасаванага перадусім студэнтам і выкладчыкам вышэйшых навучальных устаноў Беларусі, ахапляе перыяд ад глыбокай старажытнасці да лютага 1917 г. Цягам сямі гадоў яе пісала група з 29 чалавек: 6 прафесарaў, 9 дацэнтаў і 14 гісторыкаў без званняў і ступеняў. Гэта галоўным чынам гісторыкі-выкладчыкі, па навуковых публікацыях невядомыя. Выдадзеная дзесяцітысячным накладам, кніга зусім не залежвалася на паліцах кнігарняў, у чым чарговы раз выявіўся высокі попыт на гістарычную літаратуру. Яе раскупілі і, трэба думаць, чытаюць. Яшчэ на прэзентацыі выдання кіраўнік калектыву праф. Яўген Новік заявіў, што новая кніга «развенчвае міфы» ды выключна эфектна ацаніў шматгадовую працу сваіх суаўтараў: «Мы адверглі пісаніну некаторых гісторыкаў»[1]. Між тым, з боку спецыялістаў сур’ёзных водгукаў на разрэкламаваны дапаможнік дасюль не было. Запоўніць гэты прабел і данесці да чытача думку старонніх гісторыкаў цяпер спрабуе БГА. Пачнем са структуры.
Чытаць далей →

Гістарыяграфічныя „навацыі» ў навучальнай літаратуры*


* Гісторыя Беларусі ў двух частках. Частка І. Ад старажытных часоў — па люты 1917 г. Пад рэдакцыяй прафесараў Я.К.Новіка і Г.С.Марцуля. Дапушчана Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь у якасці вучэбнага дапаможніка для студэнтаў ВНУ. Мінск: „Універсітэцкае». 1998.

Перыяду з канца ХVIII ст. па 1917 г. прысвечаны два апошнія раздзелы (IV і V) I часткі кнігі. Раздзел IV называецца „Беларусь у складзе Расійскай імперыі. Крызіс феадальна-прыгонніцкай сістэмы (канец ХVIII ^—першая палова ХIХ ст.)», а раздзел V — „Беларусь у перыяд станаўлення і развіцця буржуазнага грамадства. Буржуазна-дэмакратычныя рэвалюцыі. Барацьба за нацыянальнае адраджэнне (другая палова ХIХ ст. ^—люты 1917 г.)». Пры такіх назвах раздзелаў і іх храналагічных рамках узнікае пытанне: чаму 50-я г. XIX ст. выключаны з перыяду крызісу феадальна-прыгонніцкай сістэмы і аднесены да перыяду станаўлення і развіцця буржуазна га грамадства, які ў кнізе адкрываецца параграфам пра рэформу 1861 г.? Ці не дакладней было б абазначыць храналагічныя рамкі раздзела IV „канец XVIII — 50-я гады XIX ст.», а раздзела V — „60-я гады XIX ст. — 1917 г.»?
Чытаць далей →

ЯКОВЕНКО, НАТАЛЯ. Нарис Історiї України з найдавнiших часiв до кiнця XVIII столiття: Навч. посiбник для учнiв гуманiт. гiмназiй, лiцеїв, студентiв iст. фак. вузiв, вчителiв. Київ, 1997. 312.

У 1992 г. з iнiцыятывы National Endowment for Democracy (Вашынгтон) i Інстытута Цэнтральна–Усходняй Еўропы (Люблiн) быў створаны калектыў гiсторыкаў Беларусi, Лiтвы, Польшчы i Украiны, мэтай якога стала напiсанне аўтарскiх сiнтэтычных працаў па гісторыі гэтых краін. Ставілася задача паспрабаваць праўдзіва ўзнавіць іх супольнае мiнулае, растлумачыць шэраг крызiсаў у гiсторыi былой супольнай дзяржавы, пазбягаючы звычайных для новачасных нацыянальных гiстарыяграфiй i „дастаткова звыклых для характарыстыкi гiстарычных узаемаадносiн памiж суседзямi“ вобразаў „суседа–ворага“, „захопнiка“ ды „здраднiка“. На працягу некалькiх гадоў у супольных дыскусiях гiсторыкі неаднаразова ўдакладнялі канцэпцыю нарысаў. Урэшце, напрыканцы 1997 г. з’явiлася першая частка ўкраiнскай сінтэзы, аўтарства Наталлі Якавенкі. Дзякуючы поспеху яе апошняй манаграфii „Українська шляхта з кiнця XIV до середини XVII ст. (Волинь i Центральна Україна)“[1], што стала сапраўдным бэстсэлерам сярод навуковых выданняў Украiны 1993 г., iмя даследчыцы добра вядомае не толькi археографам i гiсторыкам, якiя даследуюць гiсторыю Вялiкага Княства Лiтоўскага (i ўжо даўно прызналi навуковы талент даследчыцы)[2], але i шырокай грамадскасцi.
Чытаць далей →