Тaмаш Камусэлa. Расійскія “окраины” і польскія “Kresy”: аб’ектыўнасць і гістарыяграфія
*[1]
Расійская гістарыяграфічная перцэпцыя постсавецкіх нацыянальных дзяржаў – Беларусі, Латвіі, Літвы, Малдовы і Украіны (а часам і Фінляндыі) – нярэдка апасродкуецца тэрмінам “окраины”. Польскія гісторыкі – праўда, толькі ў дачыненні да Беларусі, Літвы і Украіны (часам таксама Латвіі) – аналагічным чынам выкарыстоўваюць тэрмін “kresy”. Абодва тэрміны – адпаведна, у Расіі і Польшчы – былі да пэўнай ступені прыняты як нейтральныя аналітычныя тэрміны для даследавання мінулага гэтых краін у кантэксце, адпаведна, расійскай (імперскай) і польскай (польска-літоўскай) гісторыі. Што характэрна, у краінах, якія падпадаюць пад азначэнне “окраины” і “kresy”, навукоўцы і інтэлектуалы не фармулююць асобнага (або адасабляльнага паводле нацыянальнага крытэрыю) мінулага Беларусі, Латвіі, Літвы, Малдовы і Украіны з выкарыстаннем названых паняццяў. Паняцці гэтыя фактычна разглядаюцца імі як чужыя, а шмат у якіх выпадках – як антыбеларускія, антылатышскія, антылітоўскія, антымалдаўскія або антыўкраінскія. Такім чынам, узнікае пытанне, ці настолькі нейтральныя гэтыя два тэрміны, як нярэдка сцвярджаюць расійскія і польскія гісторыкі.
“Окраины”: Расійскі імперыялізм
Рускае слова окраина, на першы погляд, азначае ‘перыферыю’ – перыферыю паселішча або (адміністрацыйнага) рэгіёна. З аналагічнага царкоўнаславянскага слова оукраина, засведчанага паміж XII і XV ст., узнік тэрмін “украина”, які пачаў ужывацца ў Рэчы Паспалітай у XVІ ст. для абазначэння “ўсходняга перыферыйнага рэгіёна” гэтай дзяржавы[2]. Урэшце на мяжы ХХ ст. гэты тэрмін стаў назвай краіны (Україна). Па-руску значэнне ‘перыферыя дзяржавы’ або ‘памежная тэрыторыя’ пачало перадавацца формай множнага ліку назоўніка окраина – окраины[3]. Абедзве формы гэтага звычайнага рускага назоўніка роўна выкарыстоўваліся аж да 1830-х г. Потым паўстанне польска-літоўскай шляхты супраць царызму (1830–1831) прымусіла расійскую кіроўную эліту прыняць у 1833 г. новую імперскую ідэалогію “праваслаўя, самадзяржаўя і народнасці”[4]. Гэтая ідэалогія правяла выразную лінію падзелу – як этнічнага, так і прасторавага – паміж праваслаўным і рускамоўным (маскоўскім) ядром Расійскай імперыі, з аднаго боку, і яе неправаслаўнымі і / або нярускамоўнымі (памежнымі) рэгіёнамі, або “окраинами”, – з другога. “Рускамоўны” ў гэтым гістарычным кантэксце азначаў праваслаўных, якія гаварылі на славянскіх мовах і чыя эліта пісала выключна кірыліцай. Гэтая графіка разглядалася як “праваслаўнае” або “рускае” пісьмо, ідэалагічна супрацьпастаўленае пісьму “польскаму” або “лацінскаму”[5].
Гэтая новая імперская ідэалогія “праваслаўя, самадзяржаўя і народнасці”, прынятая імперскім урадам, спарадзіла шэраг падыходаў і дзеянняў, якія датычыліся ў далейшым “нерасійскай” перыферыі (“окраины”). Агульнай мэтай была гамагенізацыя нярускага насельніцтва шляхам добраахвотнага прыняцця (ці навязвання) або праваслаўя, або рускай мовы, або і таго, і другога разам. З імперскага пункту гледжання гэта была пазітыўная палітыка “абрусення”, скіраваная на мадэрнізацыю[6]. Крытыкі ж з тых груп насельніцтва, на якія гэтая палітыка была скіравана, успрымалі яе як непажаданае навязванне зверху, для характарыстыкі якога яны ўжывалі негатыўны тэрмін “русіфікацыя”[7]. Гэтая грамадска-палітычная кантраверза выклікала ўзнікненне формы множнага ліку окраины, якая стала самастойным тэрмінам і ўвайшла ў такой якасці ў шырокі ўжытак. Імперскія навукоўцы і адміністратары пачалі выкарыстоўваць яго для абазначэння “нерасійскіх” перыферый Расійскай імперыі, якім “требовалось обрусение”. Да сярэдзіны 1830-х г. формы адзіночнага і множнага ліку агульнага назоўніка окраина выкарыстоўваліся з аднолькавай частатой. Пасля таго – з канца 1830-х да 1860-х г. – форма множнага ліку пачала выкарыстоўвацца ў два-тры разы часцей, што можна разглядаць як сведчанне трывалага пераўтварэння формы множнага ліку окраины ў прыняты навукова-палітычны тэрмін[8]. Са з’яўленнем першых манаграфій пра такую “нярускую” перыферыю, у назве якіх фігураваў гэты тэрмін, пайшло ў ход словазлучэнне “окраины России”, якое потым зрабілася агульнаўжываным[9].
Пік такога ўжывання прыпаў на час найбольшай імперскай экспансіі Расіі – перыяд з 1880-х г. да Першай сусветнай вайны[10]. Форма множнага ліку окраины выкарыстоўвалася тады ў пяць-шэсць разоў часцей, чым форма адзіночнага ліку окраина[11]. Відавочна, заваёвы новых тэрыторый і замацоўванне нядаўна далучаных земляў зрабілі гэты тэрмін неад’емным складнікам імперскай вайсковай лексікі[12], у тым ліку ў картаграфічных матэрыялах[13]. Расійскія імперскія эліты, якія дзейнічалі ў Сярэдняй Азіі і на Далёкім Усходзе, вельмі добра ўсведамлялі рызыкі, якія заўсёды бываюць звязаны з пашырэннем імперыі, асабліва ў святле продажу Аляскі ў 1867 г. Злучаным Штатам, які зазнаваў і зазнае крытыку[14]. Гэтая экзістэнцыяльная трывога выражалася ў прысутнасці тэрміна “окраина” ў назвах некаторых газет, якія выдаваліся на тых далёкіх аванпостах[15]. Пякучым пытаннем было, як забяспечыць трывалае “воссоединение окраин с центром”. Гэтая праблема імперскай палітыкі часта выступала пры абмеркаванні дылемы, ці можна саступіць некаторыя памежныя тэрыторыі як аўтаномныя ці незалежныя дзяржавы іх насельніцтву – “инородцам”[16], гэта значыць этнічным нярускім[17]. Аднак у імперскім дыскурсе пра “окраины” Расіі найбольшая ўвага аддавалася “западным окраинам” – а гэта галоўным чынам былі колішнія землі Рэчы Паспалітай[18]. І не дзіва, бо гэтая частка Расійскай імперыі была самай развітай і самай густанаселенай. Актуальная геастратэгічная праблема палягала ў тым, што гэтае эканамічнае ядро было прасторава і этнічна адасоблена ад палітычнага і рэлігійнага цэнтра імперыі, які месціўся ў Пецярбургу і Маскве[19].
Нямецкая і аўстра-венгерская акупацыя заходніх “окраин” Расіі ў Першую сусветную вайну стала шокам, якому імперская эліта не змагла даць рады. Распад Расійскай імперыі пасля лютаўскай і бальшавіцкай рэвалюцый зрабіў гэтую страту ў большасці выпадкаў трывалай. Замацавала яе з’яўленне Эстоніі, Фінляндыі, Латвіі, Літвы і Польшчы як незалежных нацыянальных дзяржаў. Ранняму Савецкаму Саюзу, які змагаўся за выжыванне, нічога не заставалася, як прыняць гэтую сітуацыю. Да таго ж, каб забяспечыць бальшавіцкаму рэжыму большую легітымнасць, этнічна нерасійскія раёны гэтай краіны былі ператвораны ў саюзныя і аўтаномныя (этнічныя) рэспублікі[20]. Імперскі тэрмін “окраины” знік у Савецкім Саюзе з афіцыйнага адміністрацыйнага і палітычнага ўжывання, але застаўся неад’емнай часткай паўсядзённай мовы. Форма множнага ліку окраины надалей у тры-чатыры разы пераважала над ужываннем адзіночнай формы окраина. Гэтаксама адбываецца і цяпер з выкарыстаннем абедзвюх формаў у постсавецкай Расійскай Федэрацыі[21]. Істотна, што страта “блізкага замежжа” (“близкое зарубежье”)[22] пасля распаду СССР – падзеі, ацэнка якой як “неабгрунтаванай” даволі шырока распаўсюджана сярод расійскай эліты, – вярнула ва ўжытак форму множнага ліку окраины як тэрмін навуковага і палітычнага аналізу[23]. Не дзіва, што найбольш увагі аддаецца “западным и южным окраинам”, што адлюстроўвае, адпаведна, глыбокі антаганізм постсавецкай Расіі адносна пашырэння НАТО і Еўрапейскага Саюза на ўсход і ўцягнутасць Крамля ў ваенныя і палітычныя справы на Каўказе. Аднак для многіх расійцаў канфлікт іх краіны з Грузіяй за Абхазію і Паўднёвую Асецію – неад’емная частка цяперашняй канфрантацыі з Захадам. Словазлучэнне “северные окраины”, якое ўжываецца практычна з такой самай частатою, пераважна адносіцца да Фінляндыі, а значыць, шмат у чым да “Захаду” ў шырокім сэнсе, з маскоўскага пункту гледжання. З пункту гледжання паўсядзённага выкарыстання ў Расіі і актуальнай расійскай геапалітыкі тры тэрміны – “западные, южные и северные окраины” – на самай справе азначаюць “западные окраины”. З іншага боку, тэрмін “восточные окраины” амаль адсутнічае ў сучасным ужытку, нягледзячы на працяглае супрацьстаянне Масквы з Японіяй вакол Курыльскіх астравоў[24].
З анексіяй Крыма ў 2014 г. і працяглай ваеннай аперацыяй Масквы на ўсходзе Украіны, якая пачалася ў тым самым годзе[25], тэрмін “западная окраина / западные окраины” пачаў пераважаць над іншымі формамі, звязанымі з усходнімі, паўночнымі або паўднёвымі межамі Расіі. Назва Расія ў словазлучэнні западные окраины России часта замяняецца на Русский мир, што спарадзіла новую фразу – “западные окраины Русского мира”[26]. Зрэшты, можа, гэтая фраза не такая ўжо і новая, калі ўлічыць, што словазлучэнне Русский мир шмат у якіх дачыненнях аказваецца новым ідэалагізаваным акрэсленнем былой Расійскай імперыі – тэрмінам, які характарызуе сучасныя геапалітычныя амбіцыі Крамля[27]. Нядаўні ўздым актыўнасці Масквы (ад культурнай да эканамічнай і нават ваеннай) у кірунку (ці супраць?) гэтых былых імперска-савецкіх “западных окраин”[28], здаецца, легітымізуецца адраджэннем расійскай імперскай ідэі ХІХ ст., згодна з якой Беларусь, Малдова і Украіна (магчыма, поруч з Эстоніяй, Латвіяй і Літвой, а можа і Фінляндыяй) – гэта не што іншае, як “западная Россия”[29]. Адроджаная імперская ідэалогія “заходнерусізму” (“западнорус[с]изм”) – важны элемент ідэалогіі “русского мира”.
“Крэсы”: польскі нацыяналізм
У нядаўняй расійска-ўкраінскай вайне (2014–) Польшча, здаецца, падтрымлівае Украіну, якая зазнае агрэсію з боку Расіі[30]. Тэлеканал “Белсат”, які вяшчае з 2007 г. на беларускай мове з Польшчы на Беларусь, падобна, служыць той жа мэце, процідзейнічаючы прарасійскім ідэалогіям заходнерусізму і “русского мира”[31]. Але сітуацыя робіцца не настолькі відавочнай, калі паглядзець на польскі дыскурс пра ўсходніх суседзяў Польшчы, які ў вялізарнай ступені ідзе праз прызму польскай канцэпцыі “Крэсаў”. Гэта форма множнага ліку агульнаўжывальнага польскага назоўніка kres, які азначае ‘канец’, ‘мяжу’ або ‘памежжа’. У Рэчы Паспалітай гэтым словам абазначалася мілітарызаванае памежжа з Асманскай імперыяй і Крымскім ханствам[32]. Цяпер kres – слова даволі рэдкае і не надта зразумелае: значэнне ‘канец’ у польскай мове звычайна перадаецца словам koniec, ‘мяжа’ – granica, а ‘памежжа’ – pogranicze. Але ў сучасным польскім ужыванні добра захавалася форма множнага ліку назоўніка kres, а менавіта – kresy. Тэрмін “kresy” (яшчэ з малой літары) упершыню ўвайшоў у шырокі ўжытак як самастойны культурна-геаграфічны канцэпт у польскамоўным вершаваным рамане “Могарт” Вінцэнта Поля, апублікаваным у 1854 г.[33]. Гэты вершаваны раман здабыў у свой час вялікую папулярнасць, што, у сваю чаргу, паспрыяла хуткаму распаўсюджванню новага словаўжывання сярод польска-літоўскай шляхты – і польскай інтэлігенцыі, якая ў той час якраз узнікала з гэтай групы[34].
З уздымам польскага этналінгвістычнага нацыяналізму ў канцы XIX ст. канцэпт “kresy” пачаў ужывацца для азначэння ўсходняй паловы былой Рэчы Паспалітай – паловы, якая ў той час пачала ўспрымацца як “няпольская”[35]. Што характэрна, масавы палітычны рух, натхнёны гэтай ідэалогіяй польскага нацыяналізму, супаў з росквітам імперскай палітыкі русіфікацыі заходніх “окраин” (1880–1910-я гады). Яшчэ адным штуршком да ўздыму польскага нацыянальнага руху стала прыняцце этналінгвістычнага нацыяналізму як дзяржаўнай ідэалогіі ў Германскай імперыі, заснаванай як нямецкая нацыянальная дзяржава ў 1871 г. Пасля гэтага іншыя мовы, акрамя нямецкай (у тым ліку польская), былі ў гэтай імперыі выведзены з ужытку ў афіцыйнай і адміністрацыйнай сферы, а таксама перасталі выкарыстоўвацца як інструмент школьнай адукацыі. Польска-літоўская шляхта, трансфармаваўшыся ў польскую інтэлігенцыю і далей у польскіх нацыяналістаў, якія ўспрымалі русіфікацыю і германізацыю як “антыпольскую” палітыку, хацела супраціўляцца ёй, каб захаваць знікненне “польскасці” (Polish substance). Пераўтварэнне ў 1867 г. Аўстрыйскай імперыі ў Аўстра-Венгрыю дало ім для гэтага добры шанец, таму што ў Аўстра-Венгерскай манархіі з 1869 г. гэтая шляхта і польскія нацыяналісты мелі велізарнае аўтаномнае каралеўства Галіцыі з польскай мовай як адзінай афіцыйнай і адміністрацыйнай. Аўтаномная Галіцыя забяспечыла польскаму нацыянальнаму руху ў Расійскай і Германскай імперыях трывалую інтэлектуальную, эканамічную і палітычную базу мадэрнізацыі, да якой можна было звяртацца пры патрэбе[36].
Аднак у той самы час не абмяркоўвалася і не асэнсоўвалася рэзкая змена, якая адбылася ў разуменні паняццяў “Польшча” і “палякі”. У традыцыйнай (раннемадэрнай), саслоўнай (данацыянальнай) палітыцы польска-літоўскай шляхты зніклая Рэч Паспалітая разумелася як “Польшча”, а найменні “палякі” і “народ польскі” (naród polski – або, на лацінскай мове, natio) былі зарэзерваваны для слоя польска-літоўскай шляхты і спароджанай ёю польскай інтэлігенцыі. Напярэдадні апошняга катастрафічнага паўстання польска-літоўскай шляхты (1863–1864) супраць Расійскай імперыі раннія польскія нацыяналісты зразумелі, што вузкі сацыяльны слой шляхты не мае ніякіх шанцаў супраць імперскай прызыўнай арміі. Каб здабыць хоць які поспех у ваенным канфлікце з Расіяй, у паняцце “польская нацыя” трэба было ўключыць усё насельніцтва краіны (незалежна ад саслоўя), у тым ліку і сялян. (Нязменная сфакусаванасць на Расіі была выклікана тым, што ў межах гэтай імперыі апынулася каля 80% былой польска-літоўскай тэрыторыі.) З гэтай мэтай у якасці асновы для пабудовы несаслоўнай польскай нацыі яны абралі польскую мову і рыма-каталіцызм[37].
Іронія гэтага рашэння палягала ў тым, што, не кажучы таго адкрыта, польскі нацыянальны рух адмовіўся ад палітычнай ідэі польска-літоўскай шляхты аднавіць Рэч Паспалітую як новую Польшчу. У канфесійным плане гэты новавызначаны канцэпт польскай нацыі выключаў тых, хто не вызнаваў рыма-каталіцызм – гэта значыць яўрэяў, пратэстантаў і ўніятаў (грэка-каталікоў). У лінгвістычным жа плане ён выключаў усіх няпольскамоўных – тых, хто гаварыў на балцкай літоўскай мове, або тых, хто запісваў свае славянскія мовы “няпольскімі” кірылічнымі літарамі (якія часта зваліся “рускімі”), г. зн. беларусаў і ўкраінцаў[38]. Аднак у прасторавым плане такімі этнічнымі непалякамі былі населены прынамсі дзве трэці былой Рэчы Паспалітай. Такім чынам, прыняцце гэтага этналінгвістычнага вызначэння польскай нацыі фактычна абмежавала канцэпцыю польскай нацыянальнай дзяржавы толькі самай заходняй трэццю былой Рэчы Паспалітай[39].
Але такая магчымасць была б зусім непрымальная для шмат каго з польска-літоўскай шляхты, хто нядаўна абярнуўся ў польскіх этналінгвістычных нацыяналістаў. Яны хацелі “вялікай краіны”, такой, як Рэч Паспалітая, а не малой этнічнай Польшчы, якая вынікала з этналінгвістычнай формулы польскага нацыяналізму[40]. Польскія нацыяналісты мелі надзеі на новую Польшчу, якая б стала (імперскай) дзяржавай нароўні з Расіяй, на адбудову Рэчы Паспалітай XVI ст., якая вяла паспяховыя войны супраць Масковіі, у тым ліку паставіла ў Маскве ў перыяд з 1605 да 1612 г. чатырох цароў, што былі прыязныя да Рэчы Паспалітай або наўпрост яе прадстаўлялі. Гэтае шчырае жаданне, якое відавочна ішло ўразрэз з этналінгвістычным вызначэннем польскай нацыі, прывяло да “гістарычных прэтэнзій” польскага нацыянальнага руху на дзве этнічна няпольскія трэці тэрыторыі Рэчы Паспалітай для польскай нацыянальнай дзяржавы. Для абазначэння тых абшараў тады і быў прызнаны ідэалагічна прыдатным тэрмін “Kresy”. Ён стаў выразнікам ідэі, якая падкрэслівала “(гістарычны) польскі характар” гэтых земляў і перакананне польскіх нацыяналістаў, што новая польская нацыянальная дзяржава будзе мець права ўключыць у сябе “Kresy” цалкам ці большай часткай[41]. Гэты падыход спалучаўся з палітыкай паланізацыі, якая рэдка калі прызнавалася адкрыта – палітыкай, што мелася павярнуць былую русіфікацыйную палітыку Расійскай імперыі ў адваротным кірунку і скасаваць дасягненні беларускага, літоўскага і ўкраінскага нацыянальных рухаў[42].
Пры такім падыходзе, калі тэрыторыя разглядалася выключна ў святле этнічнай прыналежнасці яе жыхароў, вызначанай праз канфесію і мову (пісьмо), польскі тэрмін “kresy” выглядае люстраным адбіткам раней утворанага расійскага тэрміна “окраины”. Неўзабаве такія этнічна няпольскія вобласці, на якія, тым не менш, польскія нацыяналісты прэтэндавалі для прапанаванай польскай нацыянальнай дзяржавы, былі вызначаны на захадзе і на поўдні, калі глядзець з этнічна польскага ядра, акрэсленага ў прасторы гарадамі Варшавай, Кракавам і Познанню. Такім чынам, тэрмін “kresy” зазнаў мадыфікацыю: да яго дадаліся назвы бакоў свету ў форме прыметнікаў, і атрымаліся kresy wschodnie[43], kresy zachodnie і kresy południowe[44] – адпаведна, “усходнія”, “заходнія” і “паўднёвыя”. У міжваеннай Польшчы тэрмін “Kresy” пачаў пісацца з вялікай літары, а яго значэнне ўсё больш і больш звязвалася з наравістай няпольскай усходняй паловай краіны – паловай, якая этнічна была беларускай, літоўскай і ўкраінскай[45]. Калі ў выніку савецка-польскай вайны (1919–1921) польска-савецкая мяжа стабілізавалася, каля 50% усіх Крэсаў апынуліся ў Беларускай і Украінскай Савецкіх Сацыялістычных Рэспубліках, рэшта – у Польшчы, Літве і Латвіі. Як ні дзіўна, у міжваеннай Польшчы Kresy Wschodnie (“усходняе памежжа”) адпавядалі ўсходняй палове краіны[46]. Гэтая сітуацыя дала ў рукі савецкім уладам аргумент, з дапамогай якога лёгка было вінаваціць Варшаву ў неабгрунтаваным падзеле Савецкай Беларусі, Савецкай Украіны і нават “буржуазнай” Літвы, у якой у 1920 г. Польшча захапіла сталіцу Вільню з ваколіцамі. Але рэальная дыскусія паміж Масквой і Варшавай была працягам ранейшых – расійскіх імперскіх і польскіх нацыяналістычных – дыскурсаў, якія разглядалі насельніцтва заходніх “окраин” Расіі і ўсходніх “крэсаў” Польшчы дэгуманізавана, як “этнаграфічную масу” – адпаведна, “этнографическая маса”[47] і “masa etnograficzna”[48], – якая “чакала адліцця ў форму” той ці іншай нацыі. Расійскі імперыялізм (нацыяналізм) і польскі нацыяналізм падаваліся іх прыхільнікамі як “адзіная цывілізацыйная сіла” ў гэтым рэгіёне. Такая самаабвешчаная “гістарычная місія” абодвух рухаў палягала ў тым, каб перарабіць гэтую “пасіўную этнаграфічную масу” ў свядомых расійцаў і палякаў.
У прасторавым плане міжваенны польскі канцэпт (усходніх) Крэсаў адпавядаў расійскаму імперскаму канцэпту (заходніх) “окраин”. За выключэннем Фінляндыі, Эстоніі і Бесарабіі (сённяшняй Малдовы) заходнія “окраины” імперскай Расіі былі не чым іншым, як усходнімі Крэсамі міжваеннай Польшчы. Варшава рашуча выключала з тэрытарыяльнага абсягу такіх Крэсаў Латвію і з меншай пэўнасцю – Літву. Імперская Расія – якая пазней ператварылася ў Савецкі Саюз – выкарыстоўваючы ідэалагічную маску “інтэрнацыяналізму”, не адчувала, што зробленыя Польшчай саступкі яе да нечага абавязваюць. У вачах асобаў, якія прымалі рашэнні ў СССР, імперскі канцэпт заходніх “окраин” (асабліва калі гаворка ішла пра экспарт камуністычнай рэвалюцыі на захад) надалей уключаў у сябе, акрамя этнічна беларускіх і ўкраінскіх земляў, і Латвію, і Літву. Больш за тое, прасторавы абсяг заходніх “окраин” ахопліваў Фінляндыю, Эстонію і большую частку міжваеннай Польшчы. Такое разуменне этнічна няпольскіх і нярускіх краін (з іх жыхарамі) паміж этнічнай Польшчай і этнічнай Расіяй непазбежна вывела Польшчу і Савецкі Саюз на сустрэчныя курсы, якія вялі да сутыкнення. Выйграў у гэтым працяглым змаганні Савецкі Саюз як непасрэдны пераемнік Расійскай імперыі. Пасля Другой сусветнай вайны этнанацыянальныя амбіцыі беларусаў і ўкраінцаў былі задаволены шляхам далучэння этнічна беларускага і ўкраінскага сегментаў Крэсаў міжваеннай Польшчы да Савецкай Беларусі і Савецкай Украіны. Акрамя таго, Крэмль перадаў Вільню з ваколіцамі Літве, якая, у сваю чаргу, стала яшчэ адной саюзнай рэспублікай Савецкага Саюза. Фінляндыя ледзьве здолела адбіцца ад савецкага нападу (1939–1940), тым часам як Эстонія і Латвія былі ўключаны ў Савецкі Саюз у статусе саюзных рэспублік, а Польшча ператварылася ў дзяржаву-сатэліт, моцна прывязаную да савецкага блока, што ўтварыўся пасля 1945 г. У барацьбе з Польшчай за заходнія “окраины” і Крэсы Крэмль выйшаў пераможцам. Каля 72% тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай апынулася ў межах пасляваеннага Савецкага Саюза, і толькі 28% – у камуністычнай Польшчы.
Нераўнамерны падзел тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай паміж Польшчай і Савецкім Саюзам (у тым ліку перадача ўсіх Крэсаў апошняму) пасля Другой сусветнай вайны быў завершаны ўзаемнай этнічнай чысткай, узгодненай і арганізаванай на дзяржаўным узроўні – перамяшчэннем этнічных палякаў з пашыранага СССР у пасляваенную Польшчу, а беларусаў, літоўцаў і ўкраінцаў, якія заставаліся ў камуністычнай Польшчы, – у Беларускую, Літоўскую і Украінскую савецкія рэспублікі. Многія палякі абураліся стратай “нашых Крэсаў”, дзе яны нарадзіліся і жылі дагэтуль. Аднак Сталін “кампенсаваў” гэта Польшчы вялікімі нямецкімі тэрыторыямі на ўсход ад лініі Одэр – Нэйсэ, з якіх этнічна нямецкае насельніцтва хутка выгналі, згодна з дамовай паміж Масквой і заходнімі саюзнікамі ў Патсдаме. Адзіным гарантам новай польска-нямецкай мяжы заставалася Чырвоная Армія, бо ні Заходняя Германія, ні заходнія саюзнікі не прызнавалі яе дэ-юрэ аж да нямецка-польскай дамовы аб мяжы 1990 г., ратыфікаванай праз год з лішкам – у 1992 г.[49].
У міжваеннай Польшчы тэрмін “заходнія Крэсы” ўжываўся рэдка і ніколі не адносіўся да такіх вялікіх тэрыторый, як тыя, што перайшлі Польшчы ад Германіі пасля 1945 г. Трэць сённяшняй Польшчы складаецца з нямецкіх тэрыторый, якія атрымалі пасля вайны вельмі ідэалагізаванае афіцыйнае найменне – “вернутыя тэрыторыі” (Ziemie Odzyskane)[50]. Пасля 1945 г. у польскай нацыянальнай дзяржаве не засталося ўсходніх Крэсаў. Цэнзура нават забараняла ўжываць тэрмін “Крэсы” ў любых публікацыях, якія выпускаліся ў Польскай Народнай Рэспубліцы, каб прадухіліць любыя сумненні наконт пасляваеннага статус-кво і савецкага панавання ў Польшчы[51]. Аналагічным чынам у Савецкім Саюзе пазбягалі ідэалагізаванага тэрміна “окраины”.
У посткамуністычнай Польшчы дыскурс “Крэсаў” хутка адрадзіўся ў 1990-я г., гэтая тэндэнцыя выразна адлюстравалася ў англамоўнай літаратуры на польскую тэматыку[52], а яшчэ выразней – у нямецкамоўных публікацыях па польскай гісторыі і культуры[53]. У 2006 г. Kresowiacy (людзі родам з Крэсаў) займелі вельмі жывы інфармацыйны інтэрнэт-партал са звесткамі пра іх публікацыі і арганізацыі як у Польшчы, так і на “Крэсах” (маюцца на ўвазе Беларусь, Латвія, Літва і Украіна). Цяпер у фінансаванні гэтага партала ўдзельнічае польскі Сенат, які выкарыстоўвае яго ў якасці паўафіцыйнага канала для праекцыі польскай мяккай сілы “на ўсходзе” (na Wschodzie, што, відавочна, азначае “Крэсы”)[54]. Цікава, што калі параўнаць частату выкарыстання расійскага тэрміна “окраины” і польскага “Kresy” ў англамоўнай навуковай літаратуры[55], адразу робіцца відавочным, што першае панавала з сярэдзіны 1940-х да 1970-х – калі Захад аддаваў больш увагі Савецкаму Саюзу, чым яго сатэлітам, і калі з ідэалагічных прычын польскім навукоўцам у камуністычнай Польшчы ўжываць у сваіх працах тэрмін “Kresy” не дазвалялася. У перыяд разрадкі (1975–1979) і ў 1980-я г., калі савецкая ўлада ішла да заняпаду, абодва дыскурсы – і “kresowy”, і “окраинный” – у англамоўных публікацыях зраўняліся. З іншага боку, пасля распаду Савецкага Саюза дыскурс “Крэсаў” рос у геаметрычнай прагрэсіі, у той час як дыскурс “окраин” скараціўся ўдвая. У выніку каля 2000 г. тэрмін “Kresy” выступаў у англамоўных выданнях у пяць разоў часцей, чым яго расійскі адпаведнік “окраины”[56].
Нічога пра нас без нас?
Цяпер, пасля распаду спачатку савецкага блока, а затым і Савецкага Саюза, як расійскі тэрмін “западные окраины”, так і польскі “Kresy” адносяцца да тэрыторый па-за межамі сённяшняй Расійскай Федэрацыі і Польшчы, гэта значыць – да размешчаных паміж гэтымі дзвюма краінамі нацыянальных дзяржаў, што ўзніклі на землях былой Рэчы Паспалітай, а менавіта – да Беларусі, Латвіі, Літвы і Украіны. У 1990-я г. стала ясна, што канец прыйшоў і расійска-савецкаму імперскаму дыскурсу, і польскаму нацыяналістычнаму дыскурсу з імперыялістычным адценнем, якія разглядалі нерасійскія і няпольскія ў этнічным сэнсе тэрыторыі і насельніцтва, размешчаныя паміж этнічнай Расіяй і Польшчай як аб’ект палітыкі. Было зразумела, што з гэтага часу і расійскім, і польскім палітыкам трэба будзе паважаць суверэнныя імкненні беларусаў, латышоў, літоўцаў ці ўкраінцаў самім прымаць рашэнні адносна сябе і сваіх нацыянальных дзяржаў так, як палічаць патрэбным.
Але ў Польшчы тым часам сапраўдны выбух прысвечаных Крэсам публікацый, які назіраўся ў 1990-я г. (пар. 1443 бібліяграфічныя пазіцыі ў 1989–2000 г.[57]), у наступнае дзесяцігоддзе амаль падвоіўся (пар. 2452 бібліяграфічныя пазіцыі ў 2001–2011 г.[58]. Тэндэнцыя гэтая працягваецца, пра што сведчаць 1 870 000 вынікаў пошуку ў Google па тэрміне “kresy”[59]. Тым часам расійскі тэрмін “западные окраины” прыносіць усяго 30 500 вынікаў[60], а яго блізкі сінонім “окраины России” – толькі ўтрая больш, 117 000[61]. Папулярны ў 1990-я г. расійскі тэрмін “блізкае замежжа” (“ближнее зарубежье”) для абазначэння заходніх “окраин” пачуваецца ў інтэрнэце значна лепш – 550 000 вынікаў[62]. Але словазлучэнне русский мир, якое стала папулярным у пуцінскую эру, лёгка бярэ верх з 2 200 000 вынікаў[63] – дзякуючы заснаванаму ў 2007 г. аднайменнаму дзяржаўнаму фонду “Русский мир” з філіяламі па ўсім свеце, дзейнасць якіх каардынуецца, рэкламуецца і падтрымліваецца шчодра фундаваным інфармацыйным інтэрнэт-парталам пад такой самай, што не дзіва, назвай – “Русский мир”[64]. З пункту гледжання Крамля ўсе, хто ў постсавецкіх дзяржавах гаворыць на рускай мове (як роднай), асабліва на захад ад Расійскай Федэрацыі, спрошчана трактуюцца як рускія, і ад іх чакаецца – і заахвочваецца – лаяльнасць толькі да Расіі, а не да краіны пражывання[65]. Такі падыход мае на мэце легітымізаваць анексію Крыма Масквой у 2014 г. і расійска-ўкраінскую вайну, якая не спыняецца дагэтуль[66].
З іншага боку, сучасны польскі дыскурс пра “Крэсы” ідзе праз канцэпцыю “польскіх нацыянальных меншасцяў” (polskie mniejszości narodowe), якія вызначаюцца як этнічна польскае насельніцтва, што жыве па-за межамі Польшчы, але выключна на тэрыторыі Крэсаў, гэта значыць на былых тэрыторыях Рэчы Паспалітай. (Для польскага насельніцтва, якое пражывае ў іншых месцах па ўсім свеце, выкарыстоўваецца тэрмін лацінскага паходжання “Polonia”[67].) Члены такіх шырока і недакладна вызначаных “польскіх нацыянальных меншасцяў” могуць падаць заяву на пасведчанне этнічнага паляка (“Карта паляка”), уведзенае ў 2007 г. Перш за ўсё гэты дакумент сімвалічна пацвярджае прыналежнасць уладальніка да польскай нацыі. На практычным узроўні пасведчанне этнічнага паляка дае права на працу ў Польшчы, а таксама поўны доступ да дзяржаўнай бясплатнай адукацыі і аховы здароўя. Цікава, што хоць насельніцтва, на якое разлічана “карта паляка”, у асноўным жыве ў Беларусі, Літве і Украіне, гэты дакумент прапануецца ўсім грамадзянам усіх дзяржаў постсавецкай прасторы, хто толькі адпавядае вызначаным крытэрам[68]. З расійскага пункту гледжання, такім чынам, Польшча трактуе ўсю тэрыторыю “русского мира” як “Крэсы”, што не надта прыемна.
Але якое месца адводзіцца ў дыскурсах “русского мира” (“окраины”) і “Крэсаў” народам, якіх гэта тычыцца найбольш – беларусам, латышам, літоўцам і ўкраінцам? Масква і Варшава ў аднабаковым парадку прымаюць разнастайныя рашэнні, якія так ці інакш закранаюць нацыянальныя дзяржавы, размешчаныя паміж Расіяй і Польшчай, не надта дбаючы пра патрэбы і пачуцці тамтэйшага насельніцтва. Відавочна, што Крэмль вядзе такую палітыку больш адкрыта і ўпэўнена, хоць нядаўняя спроба Масквы адрадзіць Расію як глабальнага гульца ў сусветнай палітыцы аказалася не надта паспяховай. Дзеянні ж польскіх уладаў у гэтым плане – хутчэй нейкі выкрунтас у духу “нацыянальных правоў” у этнічным разуменні, выражаных як праз польскую мову, так і праз рыма-каталіцызм (гэтая рэлігія на Крэсах пры спрошчаным падыходзе атаясамліваецца з польскасцю).
На мой погляд, трактаваць цэлы шэраг суседніх дзяржаў як “памежжа” ўласнай краіны – вельмі абразліва і недарэчна. У лепшым выпадку гэта бяздумнае адраджэнне хібнай імперскай (або імперскага кшталту) палітыкі з сумнага мінулага, азмрочанага войнамі і гвалтам. Але, з іншага боку, абодва дыскурсы ўтвараюць відавочную пагрозу незалежнаму існаванню нацыянальных дзяржаў, якія падпадаюць пад польскую катэгорыю “Kresy” або расійскую – “окраины + русский мир”. Ні беларусы, ні латышы, ні літоўцы, ні ўкраінцы не бачаць свае краіны як частку нейчага памежжа – ці то польскага ўсходняга, ці то расійскага заходняга. Яны не лічаць сябе ніжэйшымі адносна польскай ці рускай нацыі і не бачаць патрэбы ў кіраванні ні з Варшавы, ні з Масквы. Здаецца, гэтая рытуалізаваная лексічная непавага з польскага і расійскага бакоў адносна беларускага, латышскага, літоўскага ці ўкраінскага народаў носіць кампенсацыйны характар. Якраз такое стаўленне з боку немцаў абурала палякаў, якраз такое стаўленне з боку амерыканцаў (і немцаў у Другую сусветную вайну) абурала расійцаў. Тыя, хто адстойвае тэрміны “Kresy” і “окраины + русский мир”, часта тлумачаць, што гэта “проста спосаб выражэння”, неад’емная частка гістарычнага і культурнага багажу польскай ці рускай мовы; што нічога брыдкага, не кажучы ўжо – злога, тут не маецца на ўвазе. Але кожная мова – прадукт чалавечай волі і рашэнняў. Калі нейкі прыкры падыход, які меў месца ў мінулым, цяпер сапраўды асуджаны і больш не выкарыстоўвацца, то і лексіка павінна змяніцца. Як бы спадабалася палякам ці расійцам, калі б іх краіны называліся межы па-беларуску, robeža па-латышску, ribos па-літоўску ці прикордоння па-ўкраінску? Ці ж не праўда, што трэба перш за ўсё паважаць іншых, калі хочацца павагі ад іх у адказ?
Шмат хто наіўна лічыў, што – пасля падзення камунізму, распаду Савецкага Саюза, хуткай дэмакратызацыі Цэнтральнай Еўропы і большай часткі Усходняй Еўропы, дапоўненай заменай цэнтралізаванага планавання ў эканоміцы свабодным рынкам – ні для якай расійскай, не кажучы пра польскую, цывілізатарскай місіі (mission civilisatrice) месца больш не застанецца. Што мэта, да якой так доўга імкнуліся, нарэшце дасягнута ў выглядзе Еўропы дэмакратыі, правоў чалавека, стабільнасці, бяспекі і супрацоўніцтва – карацей кажучы, у Еўрапейскім Саюзе і Радзе Еўропы. Аднак фінансавы крызіс 2008 г., фактычнае прызнанне Захадам пуцінскай анексіі Крыма і прыбыццё ў 2015–2016 г. адносна невялікай лічбы мігрантаў, 2,5 мільёна, у Еўрасаюз з яго паўмільярдам жыхароў – усяго гэтага разам узятага хапіла, каб скалануць еўрапейскі праект да самых падвалін. Самазадаволенасць спарадзіла небяспеку, адкрыўшы шлях да ўлады крайне правым і крайне левым радыкалам. У гэтым палітычным ландшафце, які цяпер кардынальна змяніўся, прэзідэнты Расіі – Уладзімір Пуцін і Турцыі – Рэджэп Эрдаган выглядаюць прадвеснікамі “новай цудоўнай будучыні”, прасякнутай самадзяржаўем, нацыянальнымі эгаізмамі і беспрынцыповай вайной. Ці сапраўды нам трэба вяртацца ў такую будучыню? Ці не дастаткова ўрока, які далі нам дзве сусветныя вайны, Халакост яўрэяў і цыганоў і масавыя выгнанні ў розных напрамках 60 мільёнаў чалавек у 1930-я і 1940-я гады?
Пераклад Міколы Раманоўскага
[1] Я ўдзячны Генадзю Сагановічу (Мінск), Сяргею Герману і Паўлу Мажэйку (Горадня), Паўлу Ладыкоўскаму (Варшава) за іх час і цікавыя дыскусіі, якія падштурхнулі мяне напісаць гэты артыкул. Відавочна, за любыя хібы, калі якія засталіся, віна ляжыць толькі на мне.
[2] Галушко К. (ред.). Народження країни. Від краю до держави. Назва, символіка, територія і кордони України. Харків, 2016. С. 10–13.
[3] Пар.: Переверзeв И. Топографическое описание Харьковскаго наместничества: с историческим предуведомлением о бывших в сей стране с древних времен переменах. Москва, 1788. С. 122–123.
[4] Яшчэ адна значная ідэалагічная падзея, выкліканая паўстаннем 1830–1831 г., якая, аднак, рэдка станавілася прадметам разваг, – змяненне афіцыйнай (сама)назвы рускай мовы з “российский” на “русский” (язык). У выніку новая назва гэтай мовы аддалілася ад назвы імперыі (“Россия”). Ранейшая (ужываная да 1830-х г.) назва рускай мовы захавалася ў мовах беларускай (“расійская”, “расейская”), польскай (“rosyjski”) або ўкраінскай (“російська”). Гл.: Kamusella T. The Change of the Name of the Russian Language in Russian from Rossiiskii to Russkii: Did Politics Have Anything to Do with It? // Acta Slavica Iaponica. 2012. Vol 32. Р. 73–96.
[5] Flynn J. T. Uvarov and the ‘Western Provinces:’ A Study of Russia’s Polish Problem // The Slavonic and East European Review. 1986. Vol 64, No 2. Р. 212–236; Whittaker C. H. The Ideology of Sergei Uvarov: An Interpretive Essay // The Russian Review. 1978. Vol. 37, No. 2. Р. 158–176.
[6] Пар.: Картавцов Е. Обрусение землевладения в юго-западном крае. Киев, 1877.
[7] Dzyuba I. Internationalism or Russification: A Study in the Soviet Nationalities Problem [translated from the Ukrainian by M Davies]. London, 1968; Т. Г. За бъдещето на Полша. Стремежи и надежди на полския народъ. (Полскиятъ въпросъ въ европейския печатъ). София, 1916. С. 7.
[8] окраина,окраины. 2018. Ngram Viewer. http://books.google.com/ngrams/graph?content=%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D0%B0%2C%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%8B&year_start=1800&year_end=2000&corpus=25&smoothing=3&share=&direct_url=t1%3B%2C%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D0%B0%3B%2Cc0%3B.t1%3B%2C%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%8B%3B%2Cc0#t1%3B%2C%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D0%B0%3B%2Cc0%3B.t1%3B%2C%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%8B%3B%2Cc1 (стан на 8.07.2018).
[9] Самарин Ю. Окраины России. Т. 1: Русское балтийское поморье. Берлин, 1869; Thaden E. C. Samarin’s ‘Okrainy Rossii’ and Official Policy in the Baltic Provinces // The Russian Review. 1974. Vol 33, No 4. Р. 405–414.
[10] Багалей Д. Очерки из истории колонизации и быта степной окраины Московскаго государства. Москва, 1887; Петровский С. (ред.) Финляндская окраина России. Москва, 1894; Семенов П. П. Окраины России. Сибирь, Туркестан, Кавказ и полярная часть Европейской России. С.-Петербург, 1900.
[11] Гл. спас. 7.
[12] Шапиров Б. Наши пограничные окраины на Кавказе. С.-Петербург, 1909.
[13] Золотарев А. Военно-географический очерк окраин России и пути в соседние территории. С атласом схем окраин. С.-Петербург, 1903.
[14] Пар.: Мифы и правда о продаже Аляски. 2017. Мир 24. 18 окт. http://mir24.tv/articles/16272972/mify-i-pravda-o-prodazhe-alyaski (стан на 12.07.2018); Почему Россия продала Аляску Соединенным Штатам. 2017. Forum Daily: Голос русскоязычной Америки. 24 сент. www.forumdaily.com/pochemu-rossiya-prodala-alyasku-soedinennym-shtatam/ (стан на 12.07.2018).
[15] Далекая окраина [газета]. 1907–1917. Владивосток; Русская окраина [газета]. 1906–1908. Самарканд.
[16] Яўрэі былі галоўнай мішэнню афіцыйнай імперскай палітыкі выключэння “инородцев” з расійскага грамадства. На заходніх “окраинах”, а дакладней, у расійскай долі падзеленай Рэчы Паспалітай, была вызначана “рыса аселасці” (“черта оседлости”), за якой забаранялася пражываць яўрэям. Гэтая дыскрымінацыйная “рыса аселасці” існавала з 1791 да 1917 г., хоць захоп Аўстра-Венгрыяй і Германіяй заходніх “окраин” фактычна скасаваў яе яшчэ ў 1915 г. (Deutsch N. The Jewish Dark Continent: Life and Death in the Russian Pale of Settlement. Cambridge, 2011; Карта юго-западных губерний Европейской России с показанием процента еврейского населения по уездам. 1884. http://russian-maps.livejournal.com/21171.html (стан на 12.07.2018).
[17] Будилович А. Может ли Россия отдать инородцам свои окраины? С.-Петербург, 1907; Мессарош П. Финляндия – государство или русская окраина? С.-Петербург, 1897.
[18] Пар.: Арсеньева С. Рассказы из истории западных окраин России. С.-Петербург, 1907.
[19] Индустриальный пролетариат России накануне Первой мировой войны. 1982. http://russian-maps.livejournal.com/tag/промышленность%20Российской%20империи (стан на 12.07.2018); Карта европейской России. Густота населения. 1901. http://q-map.ru/карта-плотности-населения-европейск/; Карта железных дорог Российской империи. 1916. http://mapinmap.ru/archives/8751 (стан на 12.07.2018).
[20] Martin T. The Affirmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union, 1923–1939. Ithaca NY, 2001.
[21] Гл. спас. 7.
[22] Расійскі тэрмін “блізкае замежжа”, які азначае былыя савецкія саюзныя рэспублікі з пункту гледжання Расійскай Федэрацыі, з’явіўся на пачатку 1990-х, адразу пасля распаду Савецкага Саюза (Справочник для поступающих в Московский университет в 1991 г. Москва, 1991. С.163, 169; Запеклый А., Вовченко О. Ближнее зарубежье. Республики бывшего СССР. Москва, 2001).
[23] Балаев А. Г. Февральская революция и национальные окраины. Мартовские события 1918 г. в Азербайджане. Москва, 2008; Долбилов М., Миллер А. (ред.) Западные окраины Российской империи. Москва, 2006; Дубман Э., Кабытов П. (ред.) Поволжье – “внутренняя окраина” России: государство и общество в освоении новых территорий (конец XVI – начало XX вв.). Самара, 2007.
[24] Западные окраины, восточные окраины, южные окраины, северные окраины. 2018. Ngram Viewer. http://books.google.com/ngrams/graph?content=%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%8B%2C%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%B5%D0%B5+%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%8B%2C%D1%8E%D0%B6%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%8B%2C%D1%81%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%8B&year_start=1800&year_end=2000&corpus=25&smoothing=3&share=&direct_url=t1%3B%2C%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5%20%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%8B%3B%2Cc0%3B.t1%3B%2C%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%B5%D0%B5%20%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%8B%3B%2Cc0%3B.t1%3B%2C%D1%8E%D0%B6%D0%BD%D1%8B%D0%B5%20%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%8B%3B%2Cc0%3B.t1%3B%2C%D1%81%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B%D0%B5%20%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%8B%3B%2Cc0 (стан на 8.07.2018).
[25] Wasiuta O., Wasiuta S. Wojna hybrydowa Rosji przeciwko Ukrainie. Kraków, 2017.
[26] Гай М. Что же российские войска делали в Беларуси. Россия сегодня. 2018. 17 мар. https://inosmi.ru/social/20180317/241737609.html (стан на 8.07. 2018). Смирнов А. Проект Новороссия. История русской окраины. Москва, 2015.
[27] Wasiuta O., Wasiuta S. Op. cit. P. 267.
[28] Пар.: Radin A. Hybrid Warfare in the Baltics: Threats and Potential Responses. Santa Monica CA, 2017; Standish R. Russia’s Neighbors Respond to Putin’s ‘Hybrid War.’ Foreign Policy. 2017. 12 Oct. http://foreignpolicy.com/2017/10/12/russias-neighbors-respond-to-putins-hybrid-warlatvia-estonia-lithuania-finland/ (стан на 12.07.2018).
[29] Фролов К. Проект Украины как анти-России. Искоренение канонического православия на исторических землях Малороссии, Новороссии и Подкарпатской Руси. С.-Петербург, 2017; Цели и задачи проекта. 2010. Западная Русь. 20 июня. http://zapadrus.su/project-/abprogects.html. (стан на 8.07.2018); Соловьев С. Взгляд на историю установления государственного порядка России до Петра Великого // Шишелина Л. Н. (ред.) Россия и Европа. Хрестоматия по русской геополитике. Москва, 2007. C. 7–19.
[30] Pawlik K. Jak Polska pomaga Ukrainie. Reformy, pomoc humanitarna i dużo więcej. Gazeta Wyborcza. 2015. 20 Aug.; Polska pomoc dla Ukrainy. 2018. http://www.polskapomoc.gov.pl/Polska,pomoc,dla,Ukrainy,2275.html (стан на 12.07.2018).
[31] Belsat TV. Wikipedia. http://en.wikipedia.org/wiki/Belsat_TV. (стан на 8.07.2018); Pomoc represjonowanym na Białorusi. 2018. Fundacja Wolność i Demokracja. http://wid.org.pl/category/wzmacniamy-demokracje/pomoc-represjonowanym-na-bialorusi/. (стан на 12.07.2018).
[32] Święcki T. Opis starożytnej Polski (Vol 2). Warszawa, 1828; Żurawski vel Grajewski P. Kresy – dzieje pewnego pojęcia. Teologia Polityczna. 2016. 14 Mar. http://www.teologiapolityczna.pl/przemyslaw-zurawski-vel-grajewski-kresy-dzieje-pewnego-pojecia (стан на 8.07. 2018).
[33] Pol W. Mohort. Rapsod rycerski z podania. St. Petersburg, 1858 [1854]. S. 12, 22, 26, 43, 78, 92, 140, 160, 170.
[34] Jedlicki J. A Suburb of Europe: Nineteenth-Century Polish Approaches to Western Civilization. Budapest, 1999.
[35] Dura L. Mapa rozsiedlenia ludności polskiej z uwzględnieniem spisów władz okupacyjnych w 1916 r. Warszawa, 2016. http://en.wikipedia.org/wiki/Kresy#/media/File:Mapa_rozsiedlenia_ludno%C5%9Bci_polskiej_z_uwzgl%C4%99dnieniem_spis%C3%B3w_z_1916_roku.jpg (стан на 12.07.2018); Jabłonowski A. Kresy ukrainne (Ser.: Pisma Aleksandra Jabłonowskiego, Vol 2). Warszawa, 1910; Kresy. Tygodnik polityczny, społeczny i literacki. Kijów, 1906–1908; Tygodnik Kresowy. Czasopismo, poświęcone zagadnieniom politycznym, społecznym i literackim oraz działalności narodowej społeczeństwa polskiego na Rusi. Żytomierz, 1917–1918; Wapiński R. Polska i małe ojczyzny Polaków. Z dziejów kształtowania się świadomości narodowej w XIX i XX wieku po wybuch II wojny światowej. Wrocław, 1994. S. 68–70, 85–96, 108–111.
[36] Markovits A. S., Sysyn F. E. (eds.) Nationbuilding and the Politics of Nationalism: Essays on Austrian Galicia. Cambridge MA, 1982; Porter B. When Nationalism Began to Hate: Imagining Modern Politics in Nineteenth-Century Poland. Oxford, 2002.
[37] Kamusella T. The Un-Polish Poland, 1989 and the Illusion of Regained Historical Continuity. Cham: Palgrave Macmillan, 2017.
[38] Myśl Polska. Pismo poświęcone sprawom politycznym, społecznym i literacko-artystycznym. 1916. S. 96, 164. http://books.google.co.uk/books?id=9Y7DF0b6xI4C&q=kresy&dq=kresy&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiM6Y-kj5DcAhVsBsAKHbY5D-w4FBDoAQg9MAM (стан на 8.07.2018).
[39] Wapiński R. Polska i małe ojczyzny Polaków.
[40] Beauvois D. Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914 / przeł. K. Rutkowski]. Lublin, 2005; Bilenky S. Romantic Nationalism in Eastern Europe: Russian, Polish, and Ukrainian Political Imaginations. Stanford CA, 2012. P. 82.
[41] A N R. Sprawa polska na kresach wschodnich (Ser: Wolne Głosy, Vol 5). Warszawa, 1917; Darowski A. W. Kresy ruskie Rzeczypospolitej (Województwa: Kijowskie, Wołyńskie, Bracławskie i Podolskie). Warszawa, 1919; Wasilewski L. Kresy Wschodnie. Litwa i Białoruś, Podlasie i Chełmszczyzna, Galicya Wschodnia, Ukraina. Warszawa, 1917.
[42] Kamusella T. Germanization, Polonization, and Russification in the Partitioned Lands of Poland – Lithuania. Nationalities Papers. 2013. Vol 41, No 5. Р. 815–838.
[43] Jaskólski J. Granice Polski: z mapą, trzema tablicami statystycznemi i słowniczkiem geograficznym. Lwów, 1920: 7.
[44] Balzer O. Rewizya teoryi o pierwotnem osadnictwie w Polsce. Lwów, 1898; (Balzer 1989: 26; Glabisz K. Gdzie nasze kresy zachodnie? Stosunki narodowościowe w zaborze pruskim, z 4 mapami rozsiedlenia ludności polskiej. NA: Związek Młodych Polaków, 1920; Saysse-Tobiczyk K. Dość już ignorancyi w kwestyi Kresów Południowych! Warszawa, 1919.
[45] Przybylski S. Kresy Wschodnie Rzeczypospolitej. Opisy i obrazy przeszłości. Lwów, 1927.
[46] Kostrowicka I. (ed.) Zesłańczym szlakiem. Fragmenty pamiętników emigrantów nadesłanych na konkurs IGS SGH. Warszawa, 1994: V; Łukomski G. Kresy zachodnie i wschodnie w pracach Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie, 1939-1945. Wybór źródeł. Warszawa, 2006. S. 280.
[47] Грушевский М. Очерк истории украинского народа. С.-Петербург, 1904. С. 165; Милюков П. Главные течения русской исторической мысли. Т. 1. Москва, 1898. С. 261; Вестник Европы. 1891. Т. 147. С. 921.
[48] Dmowski R. Niemcy, Rosya i kwestya polska. Lwów, 1908. S. 162; Gawroński F. Bohdan Chmielnicki do elekcyi Jana Kazimierza. Lwów, 1906. S. 12, 20; Wasilewski L. Sprawy narodowościowe w teorji i w życiu. Warszawa, 1929. S. 10, 12.
[49] Kamusella T. The Twentieth Anniversary of the German-Polish Border Treaty of 1990: International Treaties and the Imagining of Poland’s Post-1945 Western Order // Journal of Borderlands Studies. 2010. Vol 25. No 3-4. Р. 120–146.
[50] Sakson A. (ed.) Ziemie Odzyskane – Ziemie Zachodnie i Północne 1945–2005: 60 lat w granicach państwa polskiego. Poznań, 2006.
[51] Kolbuszewski J. Od Pigalle po Kresy. Krajobrazy literatury popularnej (Ser: Acta Universitatis Wratislaviensis, Vol 1632). Wrocław, 1994. S. 167.
[52] kres,kresy. 2018. Ngram Viewer. http://books.google.com/ngrams/graph?content=kres%2Ckresy&year_start=1800&year_end=2000&corpus=15&smoothing=3&share=&direct_url=t1%3B%2Ckres%3B%2Cc0%3B.t1%3B%2Ckresy%3B%2Cc0 (cтан на 8.07.2018).)
[53] kres, kresy. 2018b. Ngram Viewer. http://books.google.com/ngrams/graph?content=kres%2Ckresy&year_start=1800&year_end=2000&corpus=20&smoothing=3&share=&direct_url=t1%3B%2Ckres%3B%2Cc0%3B.t1%3B%2Ckresy%3B%2Cc0 (cтан на 8.07.2018).
[54] Kresy24.pl. 2018. Wikipedia. http://pl.wikipedia.org/wiki/Kresy24.pl (cтан на 12.07.2018).
[55] Гл. спас. 7.
[56] kresy, okrainy. 2018. Ngram Viewer. http://books.google.com/ngrams/graph?content=kresy%2Cokrainy&year_start=1800&year_end=2000&corpus=15&smoothing=3&share=&direct_url=t1%3B%2Ckresy%3B%2Cc0%3B.t1%3B%2Cokrainy%3B%2Cc0 (cтан на 8.07.2018).
[57] “kresy”. Ograniczono do: Year from 1989 And Year to 2000 And znaleziono 1443 wyników. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2018. http://alpha.bn.org.pl/search*pol/X?SEARCH=(kresy)&Da=1989&Db=2000&SORT=D (стан на 12.07.2018).
[58] “kresy”. Ograniczono do: Year from 2001 And Year to 2011 And znaleziono 1443 wyników. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2018. https://alpha.bn.org.pl/search*pol/X?SEARCH=(kresy)&Da=2001&Db=2011&SORT=D (стан на 12.07.2018).
[59] “kresy”. 2018. Google. http://www.google.co.uk/search?source=hp&ei=4WBHW6SaGYv6kwWLrYmgDQ&q=kresy&oq=kresy&gs_l=psy-ab.3..0l10.1623.2643.0.2995.7.5.0.0.0.0.106.482.4j1.5.0….0…1c.1.64.psy-ab..2.5.479.0..0i131k1j0i10k1.0.aroRlQ_bFB8 (cтан на 12.07.2018).
[60] Гл. спас. 23.
[61] “окраины России”. 2018. Google. https://www.google.co.uk/search?ei=S1xHW66GKIHRwAKCsauYAw&q=%22%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%8B+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8%22&oq=%22%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%8B+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8%22&gs_l=psy-ab.12..0i30k1j0i5i30k1l3j0i8i30k1.277275.301545.0.302842.11.11.0.0.0.0.228.1366.4j6j1.11.0….0…1c.1j2.64.psy-ab..0.11.1359…0i7i30i19k1j0i19k1j0i7i5i30i19k1j0i13i30i19k1j0i7i30k1j0i7i5i30k1j0i8i7i30k1.0.-ZxsgXnjxRY (стан на 12.07.2018).
[62] “ближнее зарубежье”. 2018. Google. https://www.google.co.uk/search?ei=e11HW_G1EYnLwQKLhLeABw&q=%22%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B6%D0%BD%D0%B5%D0%B5+%D0%B7%D0%B0%D1%80%D1%83%D0%B1%D0%B5%D0%B6%D1%8C%D0%B5%22&oq=%22%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B6%D0%BD%D0%B5%D0%B5+%D0%B7%D0%B0%D1%80%D1%83%D0%B1%D0%B5%D0%B6%D1%8C%D0%B5%22&gs_l=psy-ab.3..0i19k1l10.114911.120878.0.121836.4.4.0.0.0.0.168.363.1j2.4.0….0…1c.1j2.64.psy-ab..0.2.279.0..0j0i22i30k1.83.X8iMoNNm-oQ (стан на 12.07.2018).
[63] Русский мир. Информационный портал фонда “Русский мир”. 2018. http://russkiymir.ru/ (стан на 12.07.2018).
[64] “русский мир”. 2018. Google. http://www.google.co.uk/search?ei=1VtHW_fnLIXDwQLqwo-YBg&q=%22%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BC%D0%B8%D1%80%22&oq=%22%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BC%D0%B8%D1%80%22&gs_l=psy-ab.3..0i7i30k1j0j0i7i30k1l8.2413.5578.0.6644.2.2.0.0.0.0.153.274.0j2.2.0….0…1c.1.64.psy-ab..0.2.272…0i22i30k1.0.MbFz7IpzrIo (стан на 12.07.2018).
[65] Law on Citizenship Procedures for People Recognised as Russian-speakers. 2014. Moscow: President of Russia. http://en.kremlin.ru/events/president/news/20821. (cтан на 12.07.2018); Putin Changes Law to Ease Citizenship for Russian Speakers. 2014. Reuters. 21 Apr. http://www.reuters.com/article/ukraine-crisis-russia-citizenship-idUSL6N0ND0WH20140421 (cтан на 12.07.2018).
[66] Рязанов С. Цифры русского мира. Свободная пресса. 2015. 20 дек. http://svpressa.ru/politic/article/138693/ (cтан на 12.07.2018); “Украинцы” – это те же русские. Военное обозрение. 2017. 1 июня. http://topwar.ru/116940-ukraincy-eto-te-zhe-russkie.html (cтан на 12.07.2018).
[67] Diaspora polska. 2018. Wikipedia. http://pl.wikipedia.org/wiki/Diaspora_polska (cтан на 12.07.2018).
[68] Karta Polaka. 2018. Wikipedia. http://pl.wikipedia.org/wiki/Karta_Polaka (cтан на 12.07.2018).
