Аляксей Братачкін. Марш жыцця даўгінаўскіх яўрэяў.
* ГЕРАСИМОВА, ИННА. Марш жизни. Как спасали долгиновских евреев. Москва: ACT: CORPUS, 2016. 352 c.
Кніга Іны Герасімавай праз год пасля выхаду ў Маскве была асабіста прэзентавана аўтаркай у Беларусі, але, на жаль, інфармацыі пра яе не так і шмат, а выданне заслугоўвае ўвагі шырокага кола чытачоў.
Спачатку варта сцісла сказаць пра аўтарку, дзякуючы грамадзянскай актыўнасці якой мы не толькі можам чытаць гэтую кнігу, але і маем інфармацыю пра гісторыю яўрэяў Беларусі з іншых яе кніг і артыкулаў. У Мінску ў 2002 г. з’явіўся Музей гісторыі і культуры яўрэяў, дырэктаркай якога доўгі час была Іна Герасімава.
У адным з інтэрв’ю яна апісвае свой даследчы шлях, які дэманструе і тое, як даследаванні Халакосту і яўрэйскай гісторыі сталі развівацца пасля распаду СССР у яго былых частках, у тым ліку і ў Беларусі [1] .
Атрымаўшы адукацыю мастацтвазнаўцы, а да гэтага магчымасць актыўнага ўдзелу ў жыцці яўрэйскіх таварыстваў, легалізаваным пасля 1991 г., І. Герасімава змяніла сваю кар’еру, захапіўшыся яўрэйскай гісторыяй і культурай. Стажыроўка ў Ерусалімскім універсітэце, наведанне лекцый прадстаўнікоў Хайфскага ўніверсітэта, якія прыязджалі на пачатку 1990-х г. у Маскву, і праца ў Ізраільскім культурна-інфармацыйным цэнтры ў Мінску далі магчымасць для камунікацыі і падтрымкі яе ідэй. Некалькі гадоў І. Герасімава ўзначальвала фонд “Халакост” у Беларусі і была членам кіраўніцтва яўрэйскай грамады.
Абараніўшы ў 1996 г. дысертацыю, прысвечаную гісторыі яўрэйскай адукацыі ў Беларусі ў канцы ХІХ – пачатку ХХ ст., даследчыца і далей стала займацца адкрыццём яўрэйскай Беларусі і яе страчанай гісторыі. Так, з інтэнсіўнай працы ўзнікла ідэя абавязку памяці і ідэя стварэння першага яўрэйскага музея ў Беларусі. Музей, адкрыты ў 2002 г., працуе і цяпер. У 2008 г. Іна Герасімава была адзначана спецыяльным дыпломам Інстытута Катастрофы і Гераічнасці яўрэйскага народа Яд ва-Шэм (Ізраіль), стала членам кіраўніцтва Яўрэйскага гістарычнага інстытута ў Польшчы. З 2012 г. жыве ў Германіі і працягвае актыўна займацца гістарычнымі даследаваннямі яўрэйскай гісторыі. Яна рэдактар шасці выданняў зборнікаў “Яўрэі Беларусі. Гісторыя і культура”, у якіх распавядаецца пра доўгую гісторыю яўрэйскай грамады ў краіне.
Кніга “Марш жыцця. Як ратавалі даўгінаўскіх яўрэяў” можа быць прачытана з розных перспектыў, як і ўся гісторыя Другой сусветнай вайны. Вельмі важна знайсці новы сюжэт, новую гісторыю, праз якую можна было б расказацьпра тую эпоху. Такім новым сюжэтам робіцца неверагодная і малавядомая гісторыя, што адбылася ў перыяд акупацыі і вайны паміж Савецкім Саюзам і нацысцкай Германіяй у 1941–1945 г. Калі каротка – гэта ўнікальная гісторыя ратавання ў 1942 г. і выхаду з акупаванай нацыстамі тэрыторыі Беларусі вялікай групы беларускіх яўрэяў (больш за 200 чалавек) у цэнтр СССР, у тыл. Загад пра гэта быў аддадзены камандаваннем партызанскага атрада “Мсцівец”, а выконваў загад Мікалай Кісялёў, камуніст і партызан, чырвонаармеец, які на пачатку вайны трапіў у палон і ўцёк адтуль.
Праца складаецца з 10 невялікіх частак, у кожнай ёсцьсвая кампазіцыя і падымаецца тая ці іншая праблема, што паказвае розныя бакі гісторыі вайны, у якую былі ўцягнуты людзі, што жылі ў 40-я гады ХХ ст. Яны павінны былі прымаць рашэнні, клапаціцца пра сваіх блізкіх і пра сябе, а таксама дэманстраваць тое, што звычайна завуцьпатрыятызмам і грамадзянскім абавязкам сумлення. Наколькі гэта адпавядала рэчаіснасці?
Аўтар кнігі пачынае яе з пытання, важнага для разумення ўсяго кантэксту: што адбывалася з яўрэямі ў занятай нацыстаміз лета 1941 г. савецкай Беларусііякім было стаўленне мясцовага насельніцтва, беларусаў, да яўрэяў? Яна піша пра тое, што гэтае пытанне, асабліва яго першая частка, доўга не абмяркоўвалася ў Савецкім Саюзе і толькі пачынае публічна прагаворвацца ў постсавецкай Беларусі. Герасімава адзначае, што аповед пра Халакост спецыфічна ўбудаваны ў сённяшні гістарычны наратыў, прыняты ў якасці афіцыйнага ў Беларусі – трагедыя яўрэяў зліваецца з трагедыяй вайны і не вылучаецца ў якасці асобнай тэмы аналізу генацыду па этнічнай прыкмеце.
У першай частцы кнігі падаецца статыстыка жыцця яўрэяў у даваеннай Беларусі і апісваюцца праблемы падліку колькасці ахвяр сярод яўрэйскага насельніцтва ў перыяд Халакосту. Карціны раптоўнага пачатку вайны, імклівай акупацыі і немагчымасці эвакуацыі дапаўняюцца асабістымі сведчаннямі тых, хто не змог выбрацца з кашмару, які стаў рэальнасцю.
Прыход нацыстаў і іх спробы ўсталявання кантролю над яўрэйскім насельніцтвам суправаджаюцца яшчэ адным пытаннем: ці быў супраціў яўрэяў нацыстам? Для І. Герасімавай гэтае пытанне прынцыпова важнае, бо менавіта гэты бок гісторыі быў (і шмат у чым застаецца) непрагавораным там, дзе адбываліся падзеі. Яна адказвае на пытанне сцвярджальна і аналізуе выпадкі супраціву.
Акупацыя змяніла стасункі паміж яўрэйскім і неяўрэйскім насельніцтвам Беларусі, канстатуе аўтарка, якая пачынае складаны аповед пра тое, як у беларускім кантэксце выглядае выкарыстанне знакамітай формулы гісторыка Рауля Хільберга “perpetrators – victims – bystanders” (“злачынцы – ахвяры – сведкі”) [2]. Сведчанні і дакументы, сабраныя ў кнізе, даюць розную карціну новай канфігурацыі ўзаемаадносінаў яўрэйскага і неяўрэйскага насельніцтва – ад абыякавасці і калабарацыі з нацыстамі да дапамогі і выратавання. Антысеміцкая прапаганда нацыстаў накладалася на розны сацыяльны, культурны і эканамічны кантэкст Заходняй (якая была ў 1921–1939 г. часткай Польшчы) і савецкай усходняй Беларусі, спараджаючы цэлы спектр дзеянняў. Карціна жыцця ў гета і разгубленасці яўрэяў, якія там апынуліся, дапаўняецца апісаннямі спроб стыхійных уцёкаў і стварэння яўрэйскіх партызанскіх сямейных атрадаў і лагераў.
У наступнай частцы кнігі апісваюцца эпізоды забойства яўрэяў у той частцы Беларусі, адкуль і пачаўся вывад яўрэяў за лінію фронту. І аўтар пераходзіць да біяграфіі галоўнага ўдзельніка падзей – Мікалая Кісялёва, этнічнага рускага, выхадца з расійскай бядняцкай сялянскай сям’і прадстаўнікі якой пабывалі на франтах і Першай і Другой сусветных войнаў. Мікалай Кісялёў, дзякуючы падзеям кастрычніка 1917 г. і палітыцы бальшавікоў, змог атрымаць адукацыю, быў маладым камуністычным актывістам. Ён уступіў у партыю перад пачаткам вайны з Германіяй. На пачатку вайны трапіў у палон, уцёк, стаў падпольшчыкам і партызанам. Трапіўшы ў адзін з самыхвядомых партызанскіх атрадаў, “Мсцівец”, ён і зрабіў усё тое, пра што распавядаецца далей у кнізе.
Іна Герасімава апісвае партызанскі рух і частку яго кіраўнікоў: хто гэта былі такія, якія погляды і каштоўнасці яны падзялялі, як ставіліся да яўрэяў, ці былі яны “героямі” адразу ці “сталі” такімі пасля вайны, калі пачалася актыўная міфалагізацыя і гераізацыя гісторыі партызанскага руху ў СССР. Яна прыводзіць дакументы і ўспаміны пра тое, наколькі антысемітызм пранікаў і ў партызанскі рух. Таксама мы атрымліваем апісанне развіцця партызанскага руху – ад стыхійных уцёкаў ваеннапалонныхі яўрэяў, наяўнасці невялікіх разрозненых груп да спроб савецкага ўрада паставіць пад кантроль партызанскі рухі зрабіць яго сістэмным.
У 1942 г., пасля акцый знішчэння, у лясах апынулася шмат яўрэяў – уцекачоў з гета (у тым ліку жанчыны, дзеці, старыя). Такая колькасць людзей не магла ўтрымлівацца за кошт рэсурсаў, якія мелі партызанскія атрады. Гэта “перашкаджала” партызанскай актыўнасці і стала адной з прычын прыняцця рашэння ў партызанскім атрадзе “Мсцівец” улетку 1942 г. вывесці некалькі соцень яўрэяў за лінію фронту і з акупацыі. Выканаць загад пагадзіўся Мікалай Кісялёў, тым часам як іншыя адмовіліся.
На шчасце, у той прамежак часу існавала 40-кіламетровая зона разрыву лініі фронту пад назвай “Суражскія вароты”: на паўночным усходзе Беларусі партызаны і савецкія войскі стварылі прастору для перамяшчэння людзей і грузаў. Гэтая магчымасць праіснавала ўсяго сем месяцаў – з лютага да верасеня 1942 г. Самае галоўнае – праз іх ажыццяўляўся вывад мірнага насельніцтва ў тыл (паводле некаторых статыстычных дадзеных, было выведзена больш за 200 000 чалавек).
Вывесці групу яўрэяў было вельмі складана, існавала небяспека даносу з боку мясцовага насельніцтва, у самой групе былі старыя людзі. Паход пачаўся ў жніўні 1942 г. і завяршыўся 24 верасня 1942 г., калі нямецкія войскі пачалі аперацыю закрыцця “Суражскіх варотаў” (гэта была апошняя трагедыя, у якой таксама загінула частка ўдзельнікаў паходу). Потым трэба было рухацца яшчэ цягам месяца, каб нарэшце трапіць у тыл.
У наступных частках кнігі, выкарыстоўваючы сабраныя сведчанні і дакументы, аўтарка аднаўляе ўсю гісторыю паходу, даючы магчымасць чытачам пражыць падзею разам з тымі, хто меў тыя выпрабаванні ў рэальнасці. Гэты антрапалагічны досвед надзеі, выратавання, траўмы, страты, жаху ўражвае і адначасова паказвае, што адбываецца з людзьмі ў перыяд вайны (кожнай).
Некалькі фінальных частак кнігі прысвечаны таму, як пасля вайны гісторыя выратавання больш чым 200 яўрэяў стала інтэрпрэтавацца – як тымі, хто ратаваў, так і тымі, хто быў выратаваны (яны вымушаны былі бараніць сваю памяць пра тую гісторыю). Назва апошняй часткі кнігі “Прызнанне заслуг ратавальнікаў” павінна абяцаць шчаслівае завяршэнне гісторыі, але ўся гэтая гісторыя, апроч радасці выратавання, яшчэ і пагружае ў разважанні пра тое, як усё магло б быць інакш, пра тое, што такое сёння памяць пра Другую сусветнаю вайну, якой яна павінна і можа быць.
Падзеі ў кнізе разгортваюцца на мікраўзроўні (паказ жыцця ў гета, у партызанскіх атрадах, у вёсках) і на макраўзроўні (перад намі паўстае частка палітыкаў і вайскоўцаў, якія вызначалі лёсы людзей у перыяд Другой сусветнай вайны). Паміж светам звычайных людзей і светам палітыкі існуюць узаемасувязі – гэта загады, заклікі і рэакцыя на іх, гэта лісты і скаргі, просьбы, гэта атрыманне ўзнагарод ці адмова ў іх, гэта спробы палітыкаў стварыць пасля Другой сусветнай вайны яе пэўную гісторыю і спробы яе скарэктаваць знізу.
Аўтарка аднаўляе імёны, біяграфіі, спрабуе зразумець, як гісторыі асобных людзей упісваюцца ў гісторыю партызанскага супраціву, забойстваў у гета, карных аперацый, штодзённасці пад час вайны. Мы чуем розныя галасы, і гэта дае нам аб’ёмную карціну таго, што адбывалася.
Праз эга-дакументы (успаміны, лісты) і іншыя крыніцы І. Герасімава выбудоўвае свой аналіз матываў і стратэгій паводзінаў людзей у абмежаваных сітуацыях выжывання. Ці быў у іх выбар, на што яны маглі спадзявацца, на што маглі абапірацца, як яны спрабавалі ўсвядоміць тое, што з імі адбывалася, пасля падзей, пра якія даследчыкі ў межах “trauma studies” кажуць як пра немагчымыя для апісання, гэтыя падзеі выходзяць за рамкі нармальнасці чалавечага досведу. У адным з эпізодаў кнігі прыводзіцца гісторыя страты рэлігійнасці і спробы самагубства, здзейсненай чалавекам, узрушаным тым, што адбывалася ў гета ў перыяд акупацыі.
Гісторыя аднаго з цэнтральных персанажаў кнігі, савецкага партызана Мікалая Кісялёва, які вывеў за лінію фронту групу яўрэяў, зусім не паўстае ў кнізе Іны Герасімавай “гераічнай”, асабліва калі параўноўваць яе з тым, як апісвалі герояў вайны ў мілітарызаваных і нацыяналістычных грамадствах Еўропы першай паловы ХХ ст. ці ў традыцыі літаратуры “сацыялістычнага рэалізму” пасляваеннага Савецкага Саюза. Гэта гісторыя чалавека, які выконваў свой абавязак так, як яго разумеў, але ён апынуўся ў палітычным кантэксце Другой сусветнай і залежаў ад многіх акалічнасцяў. Яго гісторыя была і гісторыяй подзвігу (калі ён зрабіў тое, што магло пазбавіць яго жыцця, выратаваў больш як 200 яўрэяў), і гісторыяй спроб дамагчыся прызнання пасля вайны, але і ілюстрацыяй палітыкі замоўчвання пра трагедыю яўрэяў, якая стала афіцыйнай пад канец 1940-х гадоў у СССР. Мікалай Кісялёў стаў праведнікам свету пасля смерці, толькі тады ён атрымаў прызнанне здзейсненага ўчынку.
Гэта няпростая гісторыя, пра якую І. Герасімава напісала, абапіраючыся на розныя інтэрпрэтацыі, упісваючы біяграфію Мікалая Кісялёва ў кантэкст вайсковай і пасляваеннай гісторыі ў СССР. Чаму ён стаў партызанам, наколькі ён быў “савецкім”, чаму ён выратаваў менавіта яўрэяў, чаму ён імкнуўся не ўжываць слова яўрэі ў сваіх зваротах да ўладаў пасля вайны, ці быў ён удзельнікам драпежніцкіх захадаў да каштоўнасцяў яўрэяў, ці меў ён “карысць”? На гэтыя пытанні мы можам знайсці адказы ў кнізе.
Аўтарка гаворыць пра праблему калабарацыі, без наяўнасці якой былі б немагчымыя нацысцкія злачынствы. Брытанскі гісторык Тоні Джадт заўважаў, што ў шмат якіх краінах Еўропы гістарычныя наратывы пасля Другой сусветнай вайны былі пабудаваны на прызнанні сябе ахвярамі, на замоўчванні праблемы калабарацыі (замест прызнання якой казалі толькі пра “супраціў”). Аднак з цягам часу гэтая пасляваенная ідэнтычнасць многіх еўрапейскіх грамадстваў пачала змяняцца, з рознай ступенню хуткасці на захадзе Еўропы і на яе ўсходзе, і праблема калабарацыі стала адной з цэнтральных у грамадскіх дыскусіях [3].
Гісторыя, расказаная Інай Герасімавай, перш за ўсё ўпісана ў гісторыю Халакосту, катастрофы, што здарылася з яўрэйскім народам у перыяд Другой сусветнай вайны. І таксама ўпісана ў доўгую гісторыю гвалту на ўсходзе Еўропы. Як стаў магчымы той гвалт, з якім мы сутыкаемся пры апісанні падзей Другой сусветнай вайны на ўсходзе Еўропы?
У 2010 г. выйшла вядомая кніга гісторыка Тымаці Снайдэра “Крывавыя землі: Еўропа паміж Гітлерам і Сталіным”, у якой даецца “папулярны” адказ: на ўсходзе Еўропы велізарныя маштабы гвалту былі абумоўлены тым, што тут адбылося накладанне палітыкі і сустрэча двух палітычных рэжымаў, нацысцкага і камуністычнага [4]. Савецкая рэпрэсіўная палітыка, вайна паміжСССР і Германіяй, нацысцкая акупацыя спрычыніліся да з’яўлення метафары “крывавых земляў” на ўсходзе Еўропы, масавых ахвяр і гвалту велізарных масштабаў. Гэтая метафара, хоць і выкарыстоўваецца актыўна, але не заўсёды тлумачыць тое, што адбывалася на ўсходзе Еўропе, у тым ліку і ў Беларусі.
Іна Герасімава ў сваёй кнізе больш арыентавана на паказ сітуацыі пад час Другой сусветнай вайны, аднак для разумення гэтай сітуацыі трэба ўлічваць і міжваенны перыяд еўрапейскай гісторыі. Як мы памятаем, пасля распаду Расійскай імперыі ў час Першай сусветнай вайны (і досведу гвалту, злучанага з ёй), падзей лютага і кастрычніка 1917 г. узніклі контуры савецкага праекта бальшавікоў і паралельна на развалах імперыі пачаліся працэсы нацыябудаўніцтва на яе былых тэрыторыях. Беларускі нацыяналізм, украінскі нацыяналізм, польскі нацыяналізм сталі часткай публічнай палітыкі.
Поўная ліквідацыя мяжы аселасці ў былой заходняй частцы Расійскай імперыі ў пачатку ХХ ст. таксама прывяла да таго, што ва ўсе гэтыя працэсы ўцягнуліся і яўрэйскія супольнасці, сярод прадстаўнікоў якіх былі прыхільнікі розных ідэй – ад сіянізму да камунізму. Яўрэйскае насельніцтва галоўным чынам было засяроджана ў гарадах і мястэчках на тэрыторыі Беларусі, і яно жыло разам з беларусамі, палякамі, рускімі, татарамі і г. д. Гэта была тыповая сітуацыя памежжа – месца суіснавання мноства культур і груп, са сваімі традыцыямі і ўяўленнямі. І, вядома, палітыкі спрабавалі гэтую сітуацыю гамагенізаваць, навязваючы пэўныя сістэмы ідэнтыфікацыі, што і прыводзіла да праблем, немагчымасць вырашэння якіх пазней стала таксама адной з прычын катастрофы.
У 1920-я гады яўрэйскае насельніцтва Беларусі жыло ў розных палітычных сістэмах: з 1921 да 1939 г. частка яўрэяў на захадзе Беларусі апынулася ў складзе Польскай рэспублікі, у якой спалучаліся як ліберальная, так і аўтарытарная і нацыяналістычная палітыка, а другая частка на ўсходзе Беларусі стала грамадзянамі савецкай Беларусі (БССР). У Польскай Рэспубліцы і Савецкай Беларусі яўрэі знаходзіліся ў розных умовах. У Польшчы шмат у чым захоўваўся рэлігійны рытм жыцця і супольныя структуры, што існавалі задоўга до гэтага часу, хоць і адбываўся працэс эмансіпацыі яўрэйскага насельніцтва. Антысемітызм перыядычна ператвараўся ў праблему, у залежнасці ад палітычнага кантэксту і росту ўплыву некаторых партый.
Серыя пагромаў сярэдзіны – другой паловы 1930-х г. на захадзе Беларусі, у Гродне, Брэсце (гэтую тэрыторыю ў Польшчы звалі “ўсходнімі крэсамі”) ясна прадэманстравала, што можа здарыцца ў грамадстве, у якім ёсць дыскрымінацыйныя практыкі, у тым ліку і заканадаўчага характару, у адносінах да яўрэяў, як гэтыя практыкі рана ці позна знаходзяць сваё фізічнае ўвасабленне.
Міжваеннае напружанне і ўзрастанне антысемітызму ў Польскай рэспубліцы сталі адным з фактараў, што тлумачаць гвалт у адносінах да яўрэяў у перыяд пачатку Другой сусветнай вайны на тэрыторыі захаду Беларусі, гэта быў у пэўнай ступені працяг сітуацыі. Таксама трэба ўлічваць прыход савецкіх войскаў і адміністрацыі на тэрыторыю Беларусі пасля падпісання пакта Молатава – Рыбентропа ў пачатку Другой сусветнай вайны. Яўрэйскае насельніцтва павінна было абіраць паміж бальшавікамі і ранейшымі польскімі ўладамі.
У Савецкай Беларусі сітуацыя была іншай, але не вельмі лёгкай. Пострэвалюцыйная палітыка і савецкая “сталінская” мадэрнізацыя 1930-х г. знішчалі рэшткі агульных структур і рэлігійнага жыцця яўрэйскіх супольнасцяў. Дыскрымінацыя па этнічнай прыкмеце стала змяншацца, савецкі праект лічыўся “інтэрнацыянальным”, але паўсталі дыскрымінацыйныя практыкі, злучаныя з сацыяльным паходжаннем.
Эмансіпацыя яўрэяў ішла так хутка, што нават пачалі бурыцца тыя межы паміж рознымі групамі насельніцтва, якія існавалі раней. Ужо нашмат пазней, пасля Другой сусветнай вайны, даследчыкі будуць спрабавацьадказаць на пытанне, ці спрыяла савецкая інтэрнацыянальная палітыка таму, што ў яўрэяў на ўсходзе Беларусі (тады Савецкай Беларусі) быў вышэйшы шанец выжыць?
Палеміка пра гэта ідзе дагэтуль [5].
Мясцовае насельніцтва і яўрэі на ўсходзе Беларусі сталі актыўней узаемадзейнічаць, саветызавацца і ўніфікавацца. У гэтым сэнсе яўрэйскае жыццё мела іншыя вымярэнні, чым у суседняй Польскай рэспубліцы. Бальшавікі скарысталі ў 1920-я г. нацыянальныя пачуцці розных этнічных груп для ўмацавання сваёй палітыкі.
Акультурацыя яўрэяў у савецкім праекце прывяла да з’яўлення гібрыдных культурных формаў, з дапамогай якіх яўрэі спрабавалі захаваць хоць нешта ад ранейшай традыцыі. Яўрэйская ідышысцкая культура раптам, на кароткі час, атрымала ад бальшавікоў карт-бланш на існаванне, ператвараючыся, праўда, у сацыялістычную [6]. Аднак платай за тую хуткую эмансіпацыю і першыя даброты сталі рэпрэсіі, што разгарнуліся ў 1930-я г.
Пачатак Другой сусветнай вайны азначаў, што ўсе структурныя трансфармацыі (савецкая мадэрнізацыя на ўсходзе Беларусі, улучаючы рэпрэсіі, разам з эмансіпацыяй яўрэяў і іх саветызацыяй) і нявырашаныя праблемы супольнага існавання яўрэяў і неяўрэяў у Савецкай Беларусі і міжваеннай Польшчы стварылі той фон, на якім усё будзе адбывацца.
На захадзе Беларусі сітуацыя была спецыфічнай – тут мясцовае насельніцтва, яўрэі і неяўрэі, перажылі за кароткі час 1939–1941 г. змену трох палітычных рэжымаў (польскі, савецкі і нацысцкі). Менавіта тут, дарэчы, адбыўся адзін з самых вядомых у гісторыі пагромаў – пагром у ліпені 1941 г. у Ядвабнэ, апісаны гісторыкам Янам Томашам Гросам, чыя кніга выклікала вялікі рэзананс і дэбаты ў сучаснай Польшчы [7]. Яўрэі ў Ядвабнэ, мястэчку, што ўвайшло ў склад савецкай Беларусі ў 1939 г., былі забіты сваімі суседзямі, палякамі, пасля прыходу нацыстаў у чэрвені 1941 г., пры гэтым самі нямецкія часці практычна не ўдзельнічалі ў падзеях, але і не спынялі іх. Пагром у Ядвабнэ не быў адзіным, летам 1941 г. адбылася цэлая хваля пагромаў, у якіх забівалі яўрэйскае насельніцтва памежжа Польшчы, Літвы, Украіны [8].
У гэтым і ёсць трагедыя памежжа, з яго мноствам культур, якія не змаглі існаваць адна з другой, таму што гэтае існаванне было парушана палітычнымі рэжымамі, прапагандай, ідэалогіяй і людзьмі, якія зрабілі стаўку на гвалт.
Гвалт у перыяд Другой сусветнай вайны не можа быць патлумачаны толькі існаваннем рэжымаў Гітлера і Сталіна, ён быў структурным і ўбудаваным у палітычныя практыкі, пачынаючы з перыяду Першай сусветнай вайны. Сама вайна – гэта гвалт. Гісторык Штэфан Ленштэт апісвае сітуацыю 1940-х г. у акупаванай Беларусі, у якой разгортвалася “вайна на знішчэнне”: “Гвалт выконваў істотную ролю ў штодзённым знаходжанні акупантаў у Мінску. З аднаго боку, немцы ўспрымалі яго як вонкавы феномен, які не закранаў іх наўпрост, калі ахвярамі былі яўрэі і беларусы. З іншага боку, акупанты наўпрост бралі ўдзел у падобных практыках. У кожным разе гвалт трэба было ўкараніць у штодзённы распарадак. Немцы фактычна так і зрабілі – не толькі прыняўшы гвалт, але і ўхваліўшы яго” [9].
Адзін з лейтматываў кнігі Іны Герасімавай – пытанне пра чалавечую і гістарычную памяць. Адразу пасля завяршэння Другой сусветнай вайны ў СССР пачаў канструявацца афіцыйны гістарычны наратыў пра яе, у якім не было месца многім тэмам: не абмяркоўвалася тэма ваеннапалонных і параз пачатковага этапу вайны, тэма остарбайтараў, ігнараваўся жаночы досвед вайны (пра яго змагла напісаць Святлана Алексіевіч толькі ў 1985 г., выпусціўшы кнігу, частка тэксту якой падпала пад цэнзуру [10]). Тэма масавага забойства яўрэяў перастала абмяркоўвацца таксама, яе растварылі ў наратыве пра калектыўную трагедыю “мірных савецкіх грамадзян”. Пра вайну ўспамінаць трэба было толькі тое, што было прынята і дазволена ўспамінаць. Тыя, хто не паспеў эвакуявацца на пачатковым этапе вайны і перажыў яе, знаходзячыся на акупаванай тэрыторыі, таксама знаходзіліся пад грузам страху і магчымых абвінавачанняў у калабарацыі.
Пад канец 1940-х г. у познесталінскім СССР разгарнулася ідэалагічная палітычная кампанія па “змаганні з касмапалітызмам”, якая прыняла антысеміцкі характар, што таксама негатыўна паўплывала на мемарыялізацыю нацысцкіх злачынстваў у адносінах да яўрэйскага насельніцтва. У 1948 г. у Мінску быў забіты супрацоўнікамі Міністэрства дзяржаўнай бяспекі СССР старшыня Яўрэйскага антыфашысцкага камітэта і выдатны яўрэйскі тэатральны дзеяч Саламон Міхоэлс.
Менавіта на гэтым фоне адбываецца фінальная частка падзей кнігі Іны Герасімавай, дзе апісваецца гісторыя Мікалая Кісялёва, што спрабаваў дамагчыся прызнання сваіх заслуг, пра якія раптам стала не прынята казаць – пра выратаванне яўрэяў. І ў кантэксце гэтых спроб узнікае постфактум пытанне, якое задае Іна Герасімава ў цэлым да сітуацыі: а як увогуле так атрымалася, што савецкія ўлады не імкнуліся ратаваць яўрэйскае насельніцтва, што засталося на акупаванай тэрыторыі, ці зрабілі яны ўсё, што было трэба, для сваіх грамадзян? Зразумела таксама, што гэтае пытанне ніколі не падымалася ў рамках афіцыйнай гісторыі вайны, якая стваралася пасля 1945 года ў СССР.
[1] Герасимова И. “Я думаю, что я неплохо знаю еврейскую Беларусь”. Интервью газете “Авив” [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://aviv.by/people/inna-gerasimova-dumayu-chto-ya-neplokho-z/. Дата доступа: 18.02.2020.
[2] Гл.: Perpetrators Victims Bystanders: The Jewish Catastrophe, 1933–1945 – September 15, 1993 by Raul Hilberg.
[3] Judt T. The Past Is Another Country: Myth and Memory in Postwar Europe // The Politics of Retribution in Europe. World War II and Its Aftermath / Ed. by I. Deák, J.T. Gross, T. Judt. Princeton, 2000. P. 293–325.
[4] Snyder Т. Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin. Basic Books / Random House, 2010.
[5] Гл.: Epstein В. The Minsk Ghetto 1941–1943: Jewish Resistance and Soviet Internationalism. Berkeley, 2008.
[6] Bemporad E. Becoming Soviet Jews: The Bolshevik Experiment in Minsk. Bloomington, 2013.
[7] Gross J. T. Neighbors: The Destruction of the Jewish Community in Jedwabne, Poland. Princeton, 2001.
[8] Kopstein J. S., Wittenberg J. Intimate Violence: Anti-Jewish Pogroms on the Eve of the Holocaust. Ithaca, NY, 2018.
[9] Ленштедт Ш. Минский опыт: немецкие оккупанты и повседневная жизнь в столице Белоруссии // Неприкосновенный запас. № 4 (108). 2016 [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://magazines.gorky.media/nz/2016/4/minskij-opyt-nemeczkie-okkupanty-i-povsednevnaya-zhizn-v-stolicze-belorussii.html. Дата доступа: 15.11.2019.
[10] Алексиевич С. А. У войны – не женское лицо… Минск, 1985.