Дзмітрый Віцько. Паслы ВКЛ на каранацыі Аўгуста ІІ
Раздвоеная элекцыя 27 чэрвеня 1697 г., пераможцамі якой адначасова былі абвешчаны французскі прынц Франсуа Людовік дэ Бурбон дэ Канты і саксонскі курфюрст Фрыдрых Аўгуст з дынастыі Ветынаў, прывяла да расколу сярод палітычных эліт Рэчы Паспалітай – расколу, які пагражаў грамадзянскай вайной і замежнай інтэрвенцыяй. Гэта разумела і частка саміх эліт, таму праблему спачатку спрабавалі вырашыць шляхам перамоваў. Аднак вынікаў яны не далі, бо прыхільнікі Фрыдрыха Аўгуста, адчуваючы сваю моц і падтрымку Расіі, Аўстрыі і іншых нямецкіх дзяржаў, не жадалі асабліва цягнуць час. Літоўскія ж яго прыхільнікі наогул не былі настроены на мірнае вырашэнне пытання.
Калі размова пра Вялікае Княства Літоўскае, то тут у розных лагерах апынуліся Сапегі і апазіцыйная ім групоўка, з часоў элекцыйнага сойма вядомая пад назвай рэспубліканцаў. У той час як першыя падтрымалі французскага кандыдата, рэспубліканцы (спадкаемцы былой прыдворнай партыі), якія арыентаваліся спачатку на Якуба Сабескага, незадоўга да элекцыі зрабілі стаўку на кандыдата, які меў на той момант больш шансаў на перамогу, а менавіта на Фрыдрыха Аўгуста.
Рэспубліканцы вельмі актыўна і паспяхова выступілі на элекцыйным сойме, адстойваючы ідэю ўраўнавання правоў літоўскай і польскай шляхты – з мэтай абмежавання правоў найвышэйшых літоўскіх ураднікаў, – і дабіліся прыняцця 25 чэрвеня адпаведнай канстытуцыі (соймавай пастановы).
1 ліпеня літоўскія прыхільнікі Фрыдрыха Аўгуста стварылі ў Варшаве канфедэрацыю, у акце якой выказаліся супраць абвяшчэння дэ Канты каралём і вялікім князем, а таксама 4 абавязаліся абараняць прынятую соймам пастанову аб ураўнаванні правоў, у тым ліку пры дапамозе паспалітага рушання, якое склікалася “на будучыя рэляцыйныя соймікі і калі ў гэтым будзе неабходнасць” [1]. Неабходнасць яе абароны тлумачыцца тым, што яшчэ ў дзень зацвярджэння пастановы, 25 чэрвеня, Сапегі і іх прыхільнікі ў сваім маніфесце паставілі пад сумнеў парадак яе абмеркавання, прыняцця і наогул – неабходнасць у нейкім ураўнаванні, сцвярджаючы, што шляхецкая нацыя ВКЛ і так роўная ў правах з польскай [2].
У той час як прыхільнікі Фрыдрыха Аўгуста ўзялі курс на як мага больш хуткае ўзвядзенне яго на трон, іх праціўнікі дзейнічалі больш асцярожна. Пасля перамоваў з праціўнікамі і розных нарадаў прадстаўнікі французскай партыі на чале з прымасам Міхалам Радзяёўскім падпісалі 6 ліпеня адозву і прызначылі ёй на 26 жніўня з’езд у падтрымку вольнай элекцыі [3].
Тым часам уладар Саксоніі не стаў марудзіць. Вынікаў элекцыі Фрыдрых Аўгуст чакаў у Сілезіі, на мяжы з Рэччу Паспалітай. У канцы ліпеня ён прыняў там дэлегацыю сваіх прыхільнікаў і быў імі запрошаны на трон. З сабой у Польшчу Фрыдрых Аўгуст узяў 4 палкі конніцы, а таксама сваіх драбантаў [4], і ў суправаджэнні саксонскіх войскаў у канцы ліпеня ўся дэлегацыя падышла да Кракава, дзе мусіла адбыцца каранацыя [5].
Перадкаранацыйныя (пасляэлекцыйныя) соймікі
У азнаямленні абрання Фрыдрыха Аўгуста каралём і вялікім князем усе, хто б спрабаваў гэтаму выбару супрацьдзейнічаць, аб’яўляліся ворагамі Айчыны, у сувязі з чым постэлекцыйныя з’езды, яны ж перадкаранацыйныя, якія прызначаліся на 6 жніўня, мусілі адбыцца viritim et more militari, г. зн. паспалітым рушаннем; каранацыя была прызначана на 15 верасня, а пачатак каранацыйнага сойма – на 17 верасня [6]. У сваю чаргу, прыхільнікі дэ Канты разглядалі гэтую кампанію выключна як пасляэлекцыйную.
Асаблівае значэнне дадзенай кампаніі надаваў вялікі гетман Казімір Ян Сапега. 19 ліпеня ён выехаў з Варшавы ў Горадню [7], а ў пачатку жніўня планаваў быць у Вільні, каб зрабіць распараджэнні для сваіх прыхільнікаў адносна правядзення васьмі соймікаў – верагодна, цэнтральных паветаў. Затым разлічваў наведаць Ашмяну і сустрэцца там з лідарамі мясцовых рэспубліканцаў, магчыма, з мэтай перацягнуць на свой бок, пасля чаго вярнуцца ў Горадню, каб чакаць там з’езда ў падтрымку вольнай элекцыі. Падканцлера Караля Станіслава Радзівіла гетман прасіў узяць пад свой кантроль сітуацыю ў Берасцейскім павеце і прасачыць за “варшаўскімі канферэнцыямі” [8]. Напярэдадні, 27 ліпеня, у Варшаве памёр канцлер Дамінік Мікалай Радзівіл, у выніку чаго кантысты страцілі важнага прыхільніка [9]. Падрыхтоўкавялася і з супрацьлеглага боку. Міхал Казімір Коцел, правадыр рэспубліканцаў, выдаў у гэты час універсалы, пагражаючы ўсім праціўнікам ураўнавання правоў стратай пасадаў і канфіскацыяй маёнткаў [10].
Захаваліся толькі частковыя звесткі з гэтай кампаніі. Так, соймік у Ашмяне прайшоў 6 жніўня [11]. Падрабязнасці яго невядомыя. Крыштаф Завіша называе двух ашмянскіх паслоў на каранацыйны сойм: павятовых маршалка Крыштафа Зяновіча і земскага пісара Стафана Яна Слізня [12]. Нейкіх іншых пацвярджэнняў іх удзелу знайсці не ўдалося, а ў дыярыушы сойма наогул згадваецца, што Ашмянскі павет прадстаўлены не быў [13].
Таксама 6 жніўня на адозву куяўскага біскупа Станіслава Домбскага сабралася на перадкаранацыйны соймік шляхта Ковенскага павета. Дырэктарам яго быў абраны ковенскі скарбнік Францішак Стафан Вісагірд, пасламі насойм – Юрый Дамінік Даўмонт і Дамінік Мікалай Мядэкша, павятовыя стольнік і гродскі пісар адпаведна. Прысутнічалі таксама літоўскі падстолі Лявон Казімір Агінскі, дарсунішкаўскі стараста Багуслаў Казімір Агінскі, ковенскія харужы Мікалай Корф, падсудак Жыгімонт Юшкевіч і іншыя (усяго – 88 человек). У асноўным гэта былі прадстаўнікі рэспубліканцаў. Паслам было даручана ва ўсім абараняць ураўнаванне правоў і не дапускаць увядзення новых падаткаў. Шляхта ўступалася за Мікалая Корфа, які яшчэ з 1694 г. адстойваў нададзены яму Янам III Сабескім урад ковенскага харужага ў спрэчцы з Мікалаем Забелам, але не мог заступіць на пасаду, паколькі прыхільнікі Сапегаў, якія пераважалі ў павеце, не давалі яму гэта зрабіць. У дастаткова агульнай форме прысутнічала патрабаванне “апісання” (фіксацыі) паўнамоцтваў ураднікаў Вялікага Княства з мэтай недапушчэння злоўжыванняў. Прапаноўвалася забараніць панам прыбываць на соймікі ў шматлікім суправаджэнні, асабліва з “людзей ваенных Рэчы Паспалітай”, якіх у такім выпадку належала пазбавіць заробку. У сувязі з гэтым у інструкцыі ўтрымлівалася таксама патрабаванне дапускаць да галасавання на сойміках толькі шляхту канкрэтнага павета, а ў выпадку з’яўлення жаўнераў лічыць вынікі сойміка, у тым ліку абранне паслоў, дэпутатаў ці камісараў несапраўднымі. У выпадку сутыкнення на сойміку з раненнем ці забойствам каго-небудзь з удзельнікаў ці нават проста вэрхалу і парушэння свабоды слова вінаватых неабходна было судзіць на тым жа сойміку на наступны дзень. Наступная прапанова датычыла забароны на абранне раз за разам адных і тых жа асобаў пасламі на сойм (на ўзор абмежавання, якое дзейнічала для дэпутатаў Трыбунала). Таксама прапаноўвалася пашырыць паўнамоцтвы надворнага падскарбія ВКЛ, перадаўшы яму кіраванне каралеўскімі сталовымі ўладаннямі накшталт таго, як гэта было ў Польшчы. Акрамя таго, патрабавалася забараніць выдачу прывілеяў на адзін і той жа ўрад розным асобам, за чым павінны былі сачыць канцлер і падканцлер. Яшчэ адзін пастулат утрымліваў патрабаванне аддаваць інструкцыі на перадсоймавыя соймікі ў гродскі, а не земскі суд, як гэта часам здаралася (неабходна было прыняць канстытуцыю з пацвярджэннем дадзенай нормы). Апошняе патрабаванне датычыла выдалення французскіх рэзідэнтаў з Рэчы Паспалітай і абмежавання кантактаў з Францыяй агульнымі для хрысціянскага свету пытаннямі [14].
Крыштаф Завіша называе іншых паслоў на сойм ад Ковенскага павета: мясцовых харужага Мікалая Корфаі падстарасту (?) Юшкевіча [15]. Аднак праблема ў тым, што такога падстарасты не існавала, – хутчэй за ўсё, тут блытаюцца некалькі асобаў. Зыходзячы з прозвішча, маглі разумецца мясцовы падсудак Жыгімонт, упіцкі падстараста Багуслаў ці ковенскі падстолі Базыль Юшкевічы. Але гледзячы па пасадзе, меўся на ўвазе мясцовы падстараста Лявон Растоўскі, які сапраўды пісаў у гэты час, што быў абраны паслом ад свайго павета [16]. Аднак удзел у сойме Даўмонта і Мядэкшы пацвярджаецца іх подпісамі [17], у той час як наконт астатніх такіх звестак няма.
У прызначаны дзень на рэляцыйны соймік у Панявежы “пасля паспяховай элекцыі найсвятлейшага курфюрста Яго міласці саксонскага князя” сабралася і шляхта Упіцкага павета. Дырэктарам сойміка, відавочна, быў упіцкі маршалак Аляксандр Ян Падбярэзскі, чый подпіс пад пастановай ідзе першым; прысутнічалі таксама павятовыя падкаморы Геранім Пузына, земскі суддзя Станіслаў Марцінкевіч, падсудак Геранім Пузына, земскі пісар Уладзіслаў Пузына, гродскі суддзя Самуэль Берк. Акрамя іх, падпісалася яшчэ восем чалавек. Пастанова (адзіны вядомы акт сойміка) датычыць прызнання Юрыю Белазору ў адпаведнасці з прывілеем папярэдняга манарха месца стольніка. Пры гэтым Базыль Крыштаф Крукоўскі, які таксама прэтэндаваў на гэты ўрад, добраахвотна ад яго адмовіўся (хоць пазней з ім яшчэ выступае) [18]. Пасламі на сойм былі абраныя падкаморы Геранім Пузына і маршалак Аляксандр Падбярэзскі [19].
У той жа дзень, 6 жніўня, пачаў працу і соймік у Наваградку, які працягваўся тры дні. Кіраваў паседжаннямі наваградскі падсудак Уладзіслаў Ян Вольскі. У першы дзень былі абраныя паслы на каранацыю: надворны харужы і слонімскі стараста Гедэон Міхал Францкевіч-Радзімінскі са шмельтынскім старастам Міхалам Тызенгаўзам, сынам наваградскага ваяводы Стафана Тызенгаўза. Уся шляхта ўхваліла пастанову аб ураўнаванні правоў і прысягнула наяе. Інструкцыю паслам было даручана пісаць генеральнаму аканому “нойбургскіх” уладанняў Станіславу Незабітоўскаму “з прыдадзенымі панамі Вайніловічамі”. Назаўтра з раніцы, пакуль інструкцыя перапісвалася, шляхта паспела напіцца і калі сабралася на соймік, пачаўся вэрхал, і ў выніку дырэктар адклаў паседжанні на заўтра. 8 жніўня ўдзельнікі сойміка падпісалі інструкцыю паслам, “брацкі саюз наконт каэквацыі” (канфедэрацыю) і пастанову, скіраваную супраць наваградскага падстолія Ігнацыя Станіслава Пшэрадоўскага, які абвінавачваўся ў тым, што ўзяў наваяводства ад саксонскіх прадстаўнікоў на элекцыі ў Варшаве тысячу талераў і, відаць, іх прысвоіў [20].
Завіша ў якасці другога пасла замест Тызенгаўза называе Маляўскага (г. зн. мсціслаўскага войскага Станіслава Міхала або яго сына, наваградскага падчашага Казіміра Францішка) [21] – аднак, відаць, памылкова, бо Тызенгаўз у якасці пасла ўпамінаецца таксама на рэляцыйным сойміку [22]. Цікавым у гэтым плане з’яўляецца тое, што соймік, які падтрымаў рэспубліканцаў, абраў на сойм прыхільнікаў Сапегаў, якія фармальна вымушаны былі саступіць ціску шляхты і прызнаць яе патрабаванні.
Таксама 6 жніўня прайшоў “канфедэрацкі з’езд”, як ён тут названы, шляхты Пінскага павета. Паседжанні праходзілі на замку пад дырэкцыяй пінскага старасты Януша Вішнявецкага. Прысутнічалі таксама яго брат Міхал Вішнявецкі, пінскі падкаморы Станіслаў Цехановіч, пінскі войскі і падстараста Ян Філон Вароніч і іншыя (усяго па подпісах вядомыя 248 удзельнікаў, з якіх 37 падпісаліся па-руску). У выніку пасламі на сойм былі абраныя сам дырэктар разам з павятовым земскім суддзёй Казімірам Войнам. У дадзенай ім інструкцыі шляхта выказвала надзею, што ў выніку абрання саксонскага курфюрста атрымаецца дасягнуць пералому ў вайне з Турцыяй і адваявання страчаных крэпасцяў. Таксама паслам было даручана адстойваць пастанову аб ураўнаванні правоў. Незадавальненне шляхты выклікала толькі ўключанае ў яе рашэнне аб размяшчэнні войскаў у каралеўскіх уладаннях у Пінскім павеце. Замест гэтага прапаноўвалася наогул распусціць войска і замяніць яго павятовымі харугвамі. Таксама паслы павінны былі прапанаваць каралю імкнуцца дазаключэння міру (што на першы погляд супярэчыла пачатку інструкцыі, але, магчыма, не выключала спачатку і спробы ваеннага націску). Акрамя таго, неабходна было дабівацца зацвярджэння ўсіх ранейшых пастаноў наконт бяспекі шляхецкіх уладанняў (вызвалення ад жаўнерскіх пастояў). Далей ішла скарга на тое, што праз жаўнерскія пастоі ў Пінску (у парушэнне канстытуцыі 1678 г. аб вызваленні ад іх горада) шляхце не хапае свабодных кватэр у час соймікаў і судоў. Таксама шляхта наракала на ўраднікаў канцылярыі Трыбунала ВКЛ, якія бяруць занадта шмат заафармленне дакументаў (у прыватнасці, наўмысна расцягваючы тэкст, каб атрымлівалася больш аркушаў). Адзначалася, што некаторыя асобы спрабуюць самавольна займаць урады, на якія прадугледжана элекцыя, і падпісваюцца адпаведным чынам, не маючы на іх прывілеяў, у сувязі з чым такіх не належала дапускаць да абрання на гэтыя ўрады. У канцы ішлі дробныя просьбы і хадайніцтвы [23].
Крыштаф Завіша ў якасці пінскіх паслоў называе Януша Вішнявецкага і павятовага падкаморыя Станіслава Цехановіча [24]. Калі адносна Вішнявецкага рознагалоссяў няма, да таго ж пацвярджаецца яго ўдзел у сойме [25], то асоба другога пасла застаецца пад пытаннем.
Перадкаранацыйны соймік Полацкага ваяводства (дата невядомая) прайшоў пад дырэкцыяй мясцовага падсудка Канстанцыя Неміровіча-Шчыта. Таксама прысутнічалі полацкія земскі суддзя Самуэль Пшысецкі, земскі пісар Даміян Рыпінскі, гродскі пісар Ян Пакаш і іншыя. Шляхта далучылася да рэспубліканскай канфедэрацыі, утворанай у Варшаве, падпісаўшы дасланы ў Полацк экзэмпляр яе акта (усяго свае подпісы паставілі, разам са згаданымі ўраднікамі, 92 мясцовыя шляхцічы) [26]. Паводле Завішы, пасламі ад ваяводства на каранацыйны сойм былі абраныя Крыштаф Бенядзікт Неміровіч-Шчыт і адзін з прадстаўнікоў роду Корсакаў [27].
На асобных сойміках шляхта зрабіла спробу правесці ў жыццё тыя палажэнні пастановы аб ураўнаванні правоў, якія датычылі пашырэння шляхецкага самакіравання. Так зрабіла, напрыклад, берасцейская шляхта. Тут на перадкаранацыйным сойміку была прынятая пастанова, у адпаведнасці з якой прызначаліся павятовыя зборшчыкі падаткаў (згадваецца жыдоўскае пагалоўнае, але, верагодна, датычыла і іншых) [28]. Вядома таксама, што менская шляхтана рэляцыйным сойміку пасля элекцыі абрала павятовы скарбовы суд [29] і, відаць, адміністратараў чопавага і шэлежнага, а таксама самавольна, без рашэння сойма, устанавіла падаткі, у тым ліку падымнае – па 3 злотыя з дыму [30]. Пасламі ад Менскага павета былі абраны мясцовыя стараста Крыштаф Станіслаў Завіша і земскі суддзя Аляксандр Юзаф Уняхоўскі [31]. Мясцовая шляхта дэманстравала рашучую паставу – 6 верасня за ўніверсаламі павятовых ураднікаў яна сабралася на з’езд пад Менскам, пагражаючы выступленнем супраць Сапегаў (магчыма, падатак збіраўся на выправу) [32]. Падобным чынам 3 верасня прайшоў з’езд паспалітага рушання жамойцкай шляхты ў Расенях [33].
Францішак Шырма так апісвае гэтую кампанію ў сваіх успамінах: “перад каранацыйным соймам у Кароне і ў Літве ўсюды па паветах і ваяводствах быў раскол” [34]. Далей, успамінаючы прыняцце пастановы аб ураўнаванні правоў на элекцыйным сойме, піша: “Літва амаль што ўся ў гэта ўклалася, акрамя некаторых асобаў, якія чынілі па сойміках раскол” [35]. Паколькі гэта словы прыхільніка Сапегаў, які пазней перайшоў на больш нейтральныя пазіцыі, можна не сумняваццаў абсалютнай перавазе ў гэты час рэспубліканцаў.
Звяртае на сябе ўвагу, што соймікі двух паветаў, якія знаходзіліся пад поўным кантролем Сапегаў, сабраліся пазней.
Так, 20 жніўня на рэляцыйны соймік “пасля паспяховай элекцыі саксонскага князя Аўгуста Фрыдрыха” сабралася шляхта Вількамірскага павета. Кіраваў паседжаннямі, відавочна, павятовы маршалак Ян Крыштаф Пац, чый подпіс пад інструкцыяй паслам ідзе першым. Акрамя яго, прысутнічалі таксама менскі ваявода і вількамірскі стараста Міхал Даўмонт-Сесіцкі, вількамірскія земскі суддзя Андрэй Міхал Шырвінскі, падсудак Мікалай Данілевіч, гродскі суддзя Ян Людвік Жадзецкі, інфлянцкі падкаморы Уладзіслаў Сакалоўскі і іншыя (усяго пад інструкцыяй паставілі свае подпісы 111 чалавек). У пачатку была выслухана справаздача паслоў, абраных на элекцыйны сойм. Соймік быў таксама пасольскім (перадкаранацыйным), і абраў двух паслоў на каранацыю: Казіміра Даўмонт-Сесіцкага і Канстанцыя Падлецкага, павятовых харужага і падчашага адпаведна. Нягледзячы на прызнанне абрання Фрыдрыха Аўгуста, у інструкцыі паслам адзначалася, што элекцыя прайшла “не ў адпаведнасці са старажытным звычаем нашых продкаў, не згодна сасвабодным распараджэннем правам голасу”. Вількамірская шляхта таксама выступіла за тое, каб ураўнаванне правоў было зацверджана каранацыйным соймам. Судовыя рашэнні, вынесеныя да прыняцця дадзенай пастановы як Трыбуналам, так і каптуровымі судамі на польскі ўзор, падлягалі зацвярджэнню [36]. Адносна Галоўнага Трыбунала вядомыя два рашэнні, вынесеныя з асаблівасцямі польскай судовай практыкі – гэта пастановы 1696 г., скіраваныя супраць Крышпін-Кіршэнштэйнаў, якія пазбаўлялі іх шляхецтва (што тычыцца каптуровых судоў, то, магчыма, мелася на ўвазе судаводства по‐польску, уведзенае, напрыклад, у Наваградскім павеце) [37]. Можна адзначыць, што Вількамірскі павет уваходзіў у сферу уплыву Сапегаў, і сярод удзельнікаў сойміка пераважалі іх прыхільнікі, якія, тым не менш, былі вымушаны прызнаць элекцыю Фрыдрыха Аўгуста і ўраўнаванне правоў.
Крыштаф Завіша ў сваіх успамінах называе іншых паслоў, не тых, што былі абраныя на сойміку, а менавіта – купішкаўскага і дыяменцкага старасту Яна Стафана Тызенгаўза (памылкова як вялікага пісара – яшчэ ім не быў) і рэклінецкага старасту Даніэля Выгоўскага [38]. Прычым удзел у сойме першага з іх пацвярджаецца соймавым дыярыушам і яго ўласным подпісам [39]. Фігура другога пасла застаецца пад сумненнем. З улікам таго, што Тызенгаўз, якога на сойме абвінавачвалі ў тым, што ён “няправільна абраны паслом”, “мае няважную і непраўдзівую інструкцыю” і наогул з’яўляецца прыхільнікам дэ Канты, вымушаны быў гэтую інструкцыю “з подпісам маршалка свайго павета” паказаць, можна высунуць меркаванне, што інструкцыя была перапісаная на яго імя або выпраўлена [40].
Верагодна, у гэты ж дзень, 20 жніўня, ці крыху пазней сабраўся і соймік у Вільні, паколькі згадваецца, што 23 жніўня ў касцёле ў Гедройцях (Віленскі павет) было “нямала іх міласцяў паноў шляхты, якія вярталіся з віленскага сойміка” [41]. Паводле Завішы, віленскія паслы на сойме адсутнічалі [42]. Аднак у соймавым дыярыушы ўпамінаецца “малады віленскі пасол”, не названы па імені [43]. Таму, магчыма, дадзеныя Завішы недакладныя. Відаць, Сапегі ўсё ж вырашылі не блакаваць абранне паслоў.
Паслы з Інфлянцкага княства (сумеснае ўладанне ВКЛ і Каралеўства Польскага) дакладна невядомыя. У Завішы згаданы толькі неназваны па імені Берк “і іншыя”. Рэляцыйны соймік у Дынабургу прайшоў пад дырэкцыяй інфлянцкага падкаморыя Уладзіслава Станіслава Сакалоўскага 27 жніўня [44]. Магчыма, Сакалоўскі быў абраны і адным з паслоў, паколькі прысутнічаў на сойме ў Кракаве [45].
Менскі стараста Крыштаф Завіша, які прыводзіць рэестр паслоў ад ВКЛ на каранацыйны сойм, быў маршалкам гэтага сойма. Адпаведна, можна было б чакаць, што яго спіс будзе даволі дакладны. Але, як паказана вышэй, гэта не зусім так. З асобнымі пасламі існуе блытаніна, многія асобы названы толькі па прозвішчах, да таго ж карэкціроўкі патрабуюць урады, паколькі ўспаміны пісаліся праз нейкі час [46]. З рэестра вынікае, што акрамя згаданых вышэй, ВКЛ на сойме прадстаўлялі наступныя паслы (з удакладненымі імёнамі і пасадамі): лідскія земскі пісар Міхал Ян Александровіч [47] і земскі суддзя Казімір Ян Францкевіч-Радзімінскі (Лідскі павет), браслаўскія маршалак Казімір Уладзіслаў Бяганскі [48] і стольнік Ян Казімір Бяганскі (Браслаўскі павет), троцкія харужы Казімір Аляксандр Пацей і падсудак Ян Станіслаў Бакей [49] (Троцкі павет), Ян Антоній Масальскі і нехта Пянткоўскі – магчыма, старадубскі падстолі Казімір (Гарадзенскі павет) [50], жамойцкі харужы Казімір Ян Заранак [51], жамойцкі стольнік Якуб Гружэўскі [52], Крыштаф Эперэйшы і вількійскі стараста Стафан Караль Гротуз (Жамойцкае княства), старадубскія падкаморы Міхал Лявон Солтан [53] і мечнік Тэафіл Біспінг [54] (Старадубскі павет – соймік у выгнанні), слонімскія маршалак Міхал Караль Гарабурда [55] і падстараста Казімір Пшэцлаўскі (Слонімскі павет), кухмістр ВКЛ Крыштаф Камароўскі [56] і ваўкавыскі маршалак Тэафіл Алендскі (Ваўкавыскі павет), падчашы ВКЛ Марцін Міхал Крышпін-Кіршэнштэйн і віцебскі земскі суддзя Тэадор Лукомскі [57] (Віцебскі павет), аршанскі войскі Мікалай Станіслаў Галінскі і Казімір Статкевіч (Аршанскі павет) [58], берасцейскія падкаморы Людвік Канстанцый Пацей [59] і земскі пісар Рэйнальд Садоўскі (Берасцейскі павет), мсціслаўскія харужы Марцыян Дамінік Валовіч [60] і войскі Міхал Ян Каменскі (Мсціслаўскае ваяводства), мазырскія стараста (аспрэчваў гэты ўрад) Міхал Халецкі і стольнік Багуслаў Ян Лянкевіч (Мазырскі павет), рэчыцкі стараста Геранім Клакоцкі і гарбоўскі стараста Грыгорый (Андрэй Грыгорый) Аборскі (Рэчыцкі павет), вялікі літоўскі пісар Андрэй Казімір Гелгуд [61].
У суме на гэтым сойме былі прадстаўлены амаль усе паветы ВКЛ. Выключэнне складаў Смаленскі, соймік якога збіраўся ў выгнанні (паводле Завішы, паслы з яго адсутнічалі [62]), і яшчэ два паветы застаюцца пад пытаннем (Віленскі і Ашмянскі). Паколькі з Польшчы на сойме наогул адсутнічалі паслы з паловы ваяводстваў і земляў [63], значэнне і вага на ім паслоў з ВКЛ заўважна вырасталі.
Сярод літоўскіх паслоў безумоўна пераважалі рэспубліканцы. Разам з тым прысутнічала і група сапежанцаў: напрыклад, лідскі пасол Александровіч, вількамірскія, наваградскія паслы, магчыма таксама слонімскія, віленскія (калі дапусціць іх удзел) і некаторыя іншыя. Можна выказаць меркаванне, што ў некаторых месцах прыхільнікі Сапегаў ішлі на саступкі, каб захаваць уплыў у новай сітуацыі, а іх абранне было кампрамісам мясцовых кланаў. Цяжка сказаць, ці магло адбывацца іх абранне з ведама патронаў (напрыклад, вількамірскіх паслоў-сапежанцаў, абраных без якой-небудзь канкурэнцыі з боку рэспубліканцаў і крыху пазней, нібы не жадаючы ўпусціць магчымасць), і ці не было гэта з боку Сапегаў падрыхтоўкай шляхоў адступлення і спробай замацавання ў новай сітуацыі, калі рабілася зразумела, што больш шансаў на перамогу – у Фрыдрыха Аўгуста. Аднак такі варыянт цалкам верагодны.
Тым часам 18 жніўня ў Кракаве адбылася нарада сенатараў з ліку прыхільнікаў Фрыдрыха Аўгуста (з літоўскіх прысутнічалі Юзаф Багуслаў Слушка, а таксама Ян Геранім і Андрэй Казімір Крышпін-Кіршэнштэйны), на якой было вырашана склікаць паспалітае рушанне ў выпадку, калі б кантысты паспрабавалі не дапусціць каранацыі сілай [64]. Таксама ў жніўні ўзнавіліся перамовы, якія, зрэшты, зноў не далі вынікаў, паколькі кантысты прапаноўвалі адмяніць старую элекцыю і прызначыць новую, а для саксонскіх прыхільнікаў гэта было непрымальна [65]. Абодва бакі, відавочна, спрабавалі пацягнуць час, прычым прыхільнікі Фрыдрыха Аўгуста мелі цвёрды намер правесці каранацыю, стаяла толькі задача беспраблемна яе дачакацца. 28 жніўня ў Варшаве прыхільнікамі дэ Канты быў абвешчаны рокаш у абарону вольнай элекцыі [66], але без свайго абранніка, які яшчэ толькі збіраўся выязджаць з Францыі, яны мала што маглі супрацьпаставіць актыўнасці саксонскай партыі.
Каранацыйны сойм
Уступленне манарха на трон азначала магчымасць раздачы ім свабодных пасадаў, і гэта сур’ёзна ўплывала на праціўнікаў Фрыдрыха Аўгуста. Так, у ВКЛ на ўрад канцлера прэтэндавалі падканцлер Караль Станіслаў Радзівіл і, па некаторых звестках, віцебскі кашталян Міхал Казімір Коцел. Акрамя таго, у пачатку верасня ў Варшаве з’явіліся чуткі, што чыніць захады, каб яго атрымаць, вялікі падскарбі Бенядзікт Павел Сапега, які пры гэтым хацеў перадаць урад падскарбія сыну Міхалу Юзафу, вялікаму стражніку [67]. Цяжка сказаць, наколькі гэта адпавядала праўдзе, але несумненна вакол гэтых урадаў ішла напружаная барацьба.
Незадоўга да каранацыі на сустрэчу з Фрыдрыхам Аўгустам прыязджаў канюшы ВКЛ Міхал Францішак Сапега, сын вялікага гетмана, каб дамовіцца пра пераход свайго роду на саксонскі бок. Прыняты ён быў прыхільна, яму далі зразумець, што дзверы адчыненыя, а калі не скарыстацца шансам, то пасля каранацыі ўсе вакантныя ўрады адыдуць рэспубліканцам [68]. Паводле ж Сапегаў, прадстаўнікі курфюрста абяцалі ім адкласці на нейкі час каранацыю, а таксама не раздаваць без іх пакуль ніякіх урадаў [69]. Была дасягнута і канкрэтная дамоўленасць, што ім павінна перайсці [70]. Але аказалася, што Сапегі і на гэты раз не гатовыя зрабіць апошні крок, паколькі вырашылі яшчэ пачакаць прыезду дэ Канты і ацаніць яго магчымасці. Увогуле, Сапегі былі не адзіныя, хто вёў торг, аналагічных крокаў чакалі ад польскіх прыхільнікаў дэ Канты. Гэта ўнесла пэўныя сумненні ў акружэнне Ветына, і напярэдадні каранацыі там не было адназначнай думкі, што рабіць, – частка дарадцаў была за тое, каб яе адкласці [71]. З іншага боку, там разумелі, што кантысты такім чынам могуць проста цягнуць час, таму моцная пазіцыя ўрэшце перамагла і новаабраны кароль не стаў арыентавацца на іх у сваіх планах.
Караль Станіслаў Радзівіл таксама заставаўся ў лагеры кантыстаў. 6 верасня пасля нарады ў маршалка рокаша князь пакінуў Варшаву і выехаў у ВКЛ. Замест каранацыі ён паехаў на паляванне [72]. Аднак на яго даручэнне на сойм у Кракаў выехаў лідскі стараста Ян Мікалай Радзівіл, стрыечны брат падканцлера, які, праўда, на саму каранацыю спазніўся [73].
Таксама не паехаў на сойм віленскі біскуп Канстанцый Казімір Бжастоўскі, які, аднак, паслаў у Кракаў данясенне, што прызнаé ўладу Ветына. На каранацыю ў гэты час выехаў віленскі канонік Канстанцый Феліцыян Шаняўскі, і дадзеная місія была ўскладзена, хутчэй за ўсё, на яго [74].
Акт каранацыі прайшоў не па ўсіх правілах, што не засталося без увагі сучаснікаў. Так, традыцыя патрабавала, каб перад узвядзеннем на трон новага караля адбылося пахаванне старога. А паколькі цела Яна ІІІ Сабескага знаходзілася ў Варшаве, якая заставалася пад кантролем кантыстаў, то прыхільнікі курфюрста абмежаваліся адпяваннем пры пустой труне, якое правёў 13 верасня жамойцкі біскуп Ян Геранім Крышпін-Кіршэнштэйн. Сама каранацыя прайшла 15 верасня. Правёў яе насуперак традыцыі не прымас Міхал Радзяёўскі, які ўзначальваў лагер прыхільнікаў дэ Канты, а куяўскі біскуп Станіслаў Домбскі. Сярод іншых біскупаў яму прыслужваў Крышпін-Кіршэнштэйн. Віленскі ваявода і вялікі гетман Казімір Ян Сапега ў Кракаў не з’явіўся. Затое прысутнічаў віленскі кашталян і палявы гетман Юзаф Багуслаў Слушка (у гэты дзень і назаўтра, у час выезду ў горад, нёс перад каралём скіпетр). Адсутнічалі таксама літоўскія маршалкі: вялікі (урад пуставаў) і надворны (Аляксандр Павел Сапега). Затое браў удзел ва ўрачыстасцях літоўскі надворны харужы Гедэон Міхал Францкевіч-Радзімінскі, які трымаў харугву ВКЛ [75]. Прысутнічалі таксама віцебскі ваявода Андрэй Казімір Крышпін-Кіршэнштэйн, жамойцкі кашталян Яўстахій Вільгельм Гротуз [76] і, відаць, іншыя сенатары, якія бралі затым удзел у сойме.
Парушэнні традыцыі нараджалі сумневы ў законнасці дзеянняў саксонскай партыі, у сувязі з чым для прыхільнікаў новага караля стаяла задача як мага хутчэй дабіцца яго прызнання ўсімі бакамі.
Соймавыя паседжанні пачаліся 17 верасня. Адкрыў іх усхоўскі стараста Уладзіслаў Панінскі (маршалак папярэдняга сойма Казімір Людвік Бялінскі не належаў да саксонскага лагера), які і кіраваў далей паседжаннямі (напярэдадні абрання новага маршалка, 23 і 24 верасня, з прычыны хваробы яго замяняў познанскі стольнік Войцех Здзыхоўскі).
Зразумела, што ВКЛ на каранацыйным сойме прадстаўлялі ў асноўным рэспубліканцы. Аднак пасламі былі абраныя і некаторыя сапежанцы. У сувязі з гэтым, калі паслы сышліся на нарады і Панінскі прапанаваў абраць новага маршалка, віцебскі пасол Тэадор Лукомскі запатрабаваў, каб усе прадэманстравалі свае інструкцыі, бо ўзнікла падазрэнне, што некаторыя паслы былі на з’ездзе ў падтрымку элекцыі дэ Канты ў канцы жніўня і прыехалі на каранацыйны сойм з той самай інструкцыяй. У прыватнасці, у гэтым быў абвінавачаны лідскі пасол Міхал Ян Александровіч. Калі той хацеў узяць слова, рэспубліканцы яму не дазволілі. Аднак іншыя паслы (сярод іх слонімскі – Міхал Караль Гарабурда) выступілі за тое, каб перш-наперш абраць маршалка сойма. Чарга на гэты раз прыпадала на ВКЛ, прадстаўнік якога і мусіў стаць маршалкам. З падрыхтаванай квяцістай прамовай выступіў пінскі пасол Януш Антоній Вішнявецкі, які прэтэндаваў на гэтае месца і таму стараўся ўсяляк спадабацца паслам, асабліва літоўскім рэспубліканцам, нахвальваючы ўраўнаванне правоў. Праўда, частка паслоў і ў гэты дзень, і назаўтра наогул хацела адкласці сойм у надзеі паразумення з кантыстамі. Супраць гэтага выступіў каронны рэферэндар Станіслаў Антоній Шчука, які прапанаваў скараціць сойм да двух тыдняў і не разглядаць ніякія справы, акрамя звязаных з мэтай склікання, а наступны за ім склікаць пацыфікацыйны і экзарбітанцыйны (г. зн. такі, які б разглядаў злоўжыванні ўплывовых ураднікаў) [77].
18 верасня падобная гісторыя, як і з Александровічам, адбылася з купішкаўскім старастам Янам Стафанам Тызенгаўзам, які прадстаўляў Вількамірскі павет. Яму не даў выступіць жамойцкі пасол Казімір Ян Заранак, які абвінаваціў Тызенгаўза, што той стаў паслом незаконна, “а больш за ўсё таму [быў супраць], што лічыў яго кантыстам”. Заранак патрабаваў ад яго зачытаць інструкцыю, але ў выніку яму наогул не далі слова. Таксама рэспубліканцы ў гэты дзень дамагаліся, каб спачатку, да абрання маршалка, былі зачытаныя pacta conventa і тэкст складзенай на іх прысягі. У прыватнасці, гэтага дабіваліся паслы ваўкавыскі Крыштаф Камароўскі і мсціслаўскі Марцыян Дамінік Валовіч. Апошні дадаў яшчэ і патрабаванне пацвердзіць на гэтым сойме каэквацыю ды таксама зачытаць яе да абрання маршалка. Назаўтра, аднак, пазіцыя рэспубліканцаў змянілася. Разумеючы, што такія патрабаванні зацягваюць час, пагадзіўся, каб усё гэта адкласці, Валовіч. За тое, каб спачатку абраць маршалка, выказаўся таксама хтосьці з Пацеяў – верагодна, берасцейскі пасол Людвік Канстанцый (паслом быў таксама яго брат Казімір Аляксандр, абраны ад Троцкага павета) [78].
Тым не менш, 20 верасня частка паслоў яшчэ настойвала, каб спачатку верыфікаваць pacta conventa, аднак ад караля з’явілася дэлегацыя сенатараў з даручэннем паведаміць, што арыгінал іх застаўся ў варшаўскім гродскім судзе і атрымаць доступ да яго немагчыма, бо Варшава пад кантролем ракашан. Яну Стафану Тызенгаўзу, які хацеў выказацца ў гэтай справе, зноў перашкаджалі, але ён прэзентаваў дадзеную яму інструкцыю і пасля доўгіх спрэчак усё ж атрымаў такую магчымасць (падтрымаў меркаванне, што спачатку трэба абраць маршалка). У той жа час некаторыя паслы працягвалі настойваць на верыфікацыі “пактаў”, у прыватнасці, Францкевіч-Радзімінскі (наваградскі пасол Гедэон Міхал або лідскі – Казімір Ян). Але рэспубліканцы, якія высунулі гэтую ідэю, у цэлым ужо ад сваіх патрабаванняў адступілі і жадалі спачатку абрання маршалка. У такім духу выступілі згаданыя вышэй Тэадор Лукомскі, Крыштаф Камароўскі, Марцыян Дамінік Валовіч і Януш Антоній Вішнявецкі. Рэспубліканцы не хацелі зацягваць час, каб не даваць фору прыхільнікам дэ Канты. Аднак згоды дасягнуць не атрымалася; гэта была пятніца, і паседжанні адклалі да панядзелка [79].
Пасля іх аднаўлення, 23 верасня, упіцкі пасол Геранім Пузына прыстрашыў, што літоўскія паслы раз’едуцца па дамах і будуць там радзіцца самі, калі зараз жа не будзе абраны маршалак. Тэадор Лукомскі заявіў, што над іх маёнткамі ў ВКЛ навісла пагроза ад Сапегаў, і прасіў скарачэння паседжанняў, інакш “абяцаў ад’ехаць з браціяй бараніць сваіх дамоў”. Яшчэ адзін пасол з ВКЛ, не названы па імені, заклікаў, каб як мага хутчэй пачынаць працу, бо ракашане актыўна рыхтуюцца да змагання, а тут нічога не робіцца ў гэтым плане; паведаміў таксама, што ў інструкцыі ў яго ёсць патрабаванне абвясціць вакантнымі галоўныя пасады (занятыя Сапегамі). Аднак хтосьці з літоўскіх паслоў у гэты дзень яшчэ выступаў за рэвізію “пактаў”. Адзін з польскіх паслоў унёс яшчэ большую сумяціцу, заявіўшы, што арыгінал “пактаў” бачылі ў Кракаве. Пачалі падазраваць, што яны ў блізкага дарадцы караля, хэлмінскага кашталяна Яна Ежы Пшэбяндоўскага, і што ён наўмысна іх прыхоўвае.
Паколькі сойм ніяк не мог прыступіць да працы, вялікапольскія і літоўскія паслы вельмі актыўна выступілі ў падтрымку ідэі канфедэрацыі ў абарону караля, выказанай адным з паслоў. Аднак агульнай згоды не было; многія польскія паслы яшчэ дабіваліся верыфікацыі “пактаў”, некаторыя засцерагалі ад надта рашучых дзеянняў, якія правакавалі б далейшы раскол у Рэчы Паспалітай. На апошняе адрэагаваў Валовіч: паводле яго, ніхто і не абяцаў кантыстам лагоднага стаўлення.
У гэты час ад караля зноў з’явілася дэлегацыя сенатараў, з прамовай ад якіх выступіў троцкі кашталян Казімір Уладзіслаў Сапега. Ён паведаміў, што кароль прапануе зацвердзіць копію “пактаў”, а калі высветліцца, што там нешта не так – паправіць іх; тым часам прапанаваў перайсці да абрання маршалка [80].
Назаўтра, 24 верасня, Крыштаф Камароўскі папрасіў маршалка, каб той расказаў пра вынікі размовы з Пшэбяндоўскім. Маршалак паведаміў, што хэлмінскі кашталян настойвае, што “пакты” ў Варшаве і што кароль згодны падрыхтаваць новыя. Таксама з літоўскіх паслоў выступіў Гедэон Міхал Францкевіч-Радзімінскі, які падтрымаў ідэю пацыфікацыйнага сойма [81]. Наўрад ці гэта адпавядала намерам рэспубліканцаў, якія не былі настроены на мірнае вырашэнне канфлікту.
Нарэшце ўсе згадзіліся на абранне маршалка. Акрамя Януша Антонія Вішнявецкага, на гэтае месца прэтэндавалі менскі стараста Крыштаф Станіслаў Завіша, кухмістр ВКЛ Крыштаф Камароўскі і іншыя. Пагадзіў іх сам кароль – так, што ўсе канкурэнты саступілі Завішы [82]. Перад галасаваннем выступіў яшчэ Вішнявецкі, які заявіў, што саступае “гэты гонар больш годнаму, ахвяраваўшы самога сябе на больш здольныя паслугі Рэчы Паспалітай” [83].
Гэта ўказвае на зняцце ім сваёй кандыдатуры ўзамен за абяцанне пэўнага ўрада, што ў хуткім часе і пацвердзілася. У выніку, калі паслы прыступілі да галасавання паводле парадку ваяводстваў, усе аднастайна аддалі галасы за менскага старасту, які і быў абраны маршалкам.
Завіша быў прадстаўніком рэспубліканцаў, якія аказалі вялікую падтрымку саксонскаму кандыдату у час элекцыі і падрыхтоўкі да каранацыі. Адным з трох дэлегатаў, якія данеслі Аўгусту ІІ пра яго абранне, быў Марцыян Дамінік Валовіч, які прадстаўляў ВКЛ; ён жа і выступіў перад каралём [84].
Галоўнай справай, да якой паслы паспрабавалі вярнуцца 25 верасня, былі pacta conventa: зноў падняў пытанне арыгіналу Заранак, гучалі і іншыя прапановы. Між тым, была прызначана дэлегацыя для прывітання караля (з сената ад ВКЛ увайшлі жамойцкі біскуп Ян Геранім Крышпін-Кіршэнштэйн, смаленскі ваявода Адам Тарла, віцебскі ваявода Андрэй Казімір Крышпін-Кіршэнштэйн, віленскі кашталян Юзаф Багуслаў Слушка, троцкі кашталян Казімір Уладзіслаў Сапега, жамойцкі кашталян Яўстахій Вільгельм Гротуз) [85]. Акрамя таго, былі прызначаны дэпутаты для напісання канстытуцый з сената (з ВКЛ – жамойцкі біскуп Крышпін-Кіршэнштэйн) [86].
На наступны дзень абмеркаванне “пактаў” было працягнута. Тэадор Лукомскі настойваў, што трэба абавязкова высвятляць, што з арыгіналам. Людвік Канстанцый Пацей падазраваў, што блізкае кола манарха наўмысна не хоча яго абнародавання, бо адтуль выключаны пункт аб забароне надання некалькіх міністэрскіх урадаў прадстаўнікам аднаго роду, скіраваны супраць Сапегаў, а таксама дададзены розныя абяцанні, якіх не было ў зыходным варыянце (перадача права выдачы “прыпаведных” лістоў гетманам і інш.). Валовіч паабяцаў, што літоўскія паслы застануцца ў Кракаве не даўжэй чым да аўторка (1 кастрычніка), бо іх маёнткі ў ВКЛ рабуюцца на загад Сапегаў, ды абвінаваціў пры нагодзе вялікага гетмана ў найманні харугваў звыш рэестра. Таксама ён выказаў моцны непакой, што “ў той дом пасланыя ўсе ўрады і годнасці, а нам нічога”, у сувязі з чым настойваў, каб літоўскія ўрады былі раздадзены “тут і цяпер” (хоць быў не супраць, каб прытрымаць раздачу польскіх). Нарэшце, выступіў супраць таго, каб складаць нанова “пакты”, але меркаваў, што дастаткова будзе зацвердзіць, паправіўшы ў выпадку чаго, копію.
Рэспубліканцаў актыўна падтрымаў малагошчаўскі стараста Станіслаў Тэнгаборскі, які выказаў непакой наконт магчымага надання міністэрскіх пастоў прадстаў нікам аднаго дому, выступіў за скліканне паспалітага рушання супраць ракашан і за конны сойм (відаць, як альтэрнатыву пацыфікацыйнаму). Але наогул такія прапановы з польскага боку былі не надта шматлікія.
Станіслаў Антоній Шчука прапанаваў у справе “пактаў” кампрамісны варыянт: прачытаць цяпер копію, занатаваць да яе папраўкі, аддаць тое і другое на подпіс каралю, а супастаўленне з арыгіналам адкласці на наступны сойм (не хацеў канчаткова вырашаць гэтую справу без кантыстаў, якіх разлічваў схіліць на свой бок мірным шляхам). Падтрымаў яго ў гэтым “малады віленскі пасол”, не названы па імені (цяжка сказаць, хто гэта мог быць – паводле Завішы, Віленскі павет не быў прадстаўлены). Падліў масла ў агонь інстыгатар ВКЛ Станіслаў Рукевіч (не ўказана, ці быў паслом і адкуль, але быў звязаны з Гарадзенскім паветам), які паведаміў, што ў варшаўскім гродскім судзе яму сказалі, што Пшэбяндоўскі забраў арыгінал, а таксама што ў ім былі праўкі. Таксама ён жадаў, каб літоўскія вакансіі не раздаваліся “панам каронным”. Нарэшце, запатрабаваў, каб паслам быў пададзены рэестр урадаў, якія ўжо раздаў кароль, каб праверыць, ці не было пры гэтым што зроблена насуперак “пактам”. У працяг узнятай тэмы Казімір Заранак перажываў, што кароль падпісаў ужо некаму прывілей на ўрад жамойцкага старасты, хоць гэты ўрад элекцыйны. Непакоіўся таксама, што вялікі пісар Андрэй Казімір Гелгуд чыніць захады, каб атрымаць “пячатку”, г. зн. урад канцлера ці, хутчэй, падканцлера (калі меліся на ўвазе нейкія перастаноўкі), нягледзячы на тое, што як нападнік асуджаны на інфамію.
Слонімскі пасол Міхал Караль Гарабурда выказаўся за тое, каб скласці конны сойм, для чаго кароль павінен выдаць ўніверсалы (“віці”) на паспалітае рушанне. Акрамя таго, патрабаваў растлумачыць манарху, што той не меў права надаваць літоўскія ўрады палякам, а менавіта ўрад вялікага харужага – Юзафу Чартарыйскаму (па справядлівасці належала б яго перадаць надворнаму харужаму ВКЛ) і ўрад вялікага лоўчага – “маладому яшчэ, незаслужанаму” Станіславу Эрнэсту Дэнгафу (прапаноўваў адабраць назад, бо не меў уладанняў у ВКЛ). Верагодна, урад харужага быў толькі абяцаны Чартарыйскаму ў сувязі з пераходам на іншы ўрад Грыгорыя Антонія Агінскага, але паколькі адбылося ўсё гэта значна пазней, то і харужага ён атрымаў толькі ў ліпені 1698 г.
Людвік Канстанцый Пацей, узяўшы слова паўторна, выступіў супраць перадачы эканомій на працяглы час паводле дамоўленасцяў за падтрымку ў час элекцыі (відаць, Дзмітрый Віцько. Паслы ВКЛ на каранацыі Аўгуста ІІ маючы на ўвазе Берасцейскую і Кобрынскую эканоміі, абяцаныя палявому гетману Слушку). Таксама падтрымаў выдачу “віцяў”, бо ў ВКЛ супраць рэспубліканцаў Сапегі рыхтавалі новыя харугвы.
Акрамя таго, адзін з ковенскіх паслоў, не названы па імені, прапанаваў, каб Пшэбяндоўскі паабяцаў, што падасць арыгінал “пактаў” на наступным сойме, а цепер заклікаў зачытаць копію [87].
27 верасня маршалак сойма паведаміў, што кароль абяцае не парушаць элекцыйнасць жамойцкага старасты, а надворнаму харужаму па меры магчымасці яшчэ акажа сваю ласку. Паслы патрабавалі выклікаць асабіста Пшэбяндоўскага, каб той даў адказ наконт “пактаў” [88].
28 верасня, у суботу, маршалак заявіў, што аўторак – апошні дзень паседжанняў, таму трэба абраць дэпутатаў для напісання канстытуцый. Але спрэчкі вакол “пактаў” працягваліся. Шчука раіў адкласці ўсё да наступнага сойма (размова ў гэты дзень у выступленнях ўжо ішла пра пацыфікацыйны і экзарбітанцыйны). З літоўскіх паслоў выступілі Міхал Ян Александровіч і Тэадор Лукомскі, якія падтрымалі маршалка, заклікалі абіраць дэпутатаў і заканчваць сойм. У той жа час Януш Антоній Вішнявецкі прапанаваў зацвердзіць канстытуцыю папярэдняга сойма аб ураўнаванні правоў літоўскай і польскай шляхты. Людвік Канстанцый Пацей біў трывогу, што ракашане ўжо выдалі ўніверсалы на паспалітае рушанне, і паабяцаў, што калі не будзе згоды, у панядзелак ВКЛ з каралём прыступіць да заключэння канфедэрацыі. Нарэшце Завіша прызначыў дэпутатаў для напісання канстытуцый з ліку паслоў (у тым ліку ад ВКЛ – Крыштафа Камароўскага і Людвіка Канстанцыя Пацея). Пасля гэтага выступіў наваградскі пасол Гедэон Міхал Францкевіч-Радзімінскі, які жадаў, каб быў складзены не толькі “рэцэс” (пералік спраў, якія пераносіліся на наступны сойм), але і пацверджана каэквацыя. Шмат польскіх паслоў гэтаму супраціўляліся, але потым саступілі патрабаванням літоўскіх паслоў, тым больш, што да гэтага схіляў іх і маршалак [89].
29 верасня паседжанняў не было, а ў панядзелак маршалак пачаў з таго, што прапанаваў зачытаць “рэцэс”. Гэтаму запярэчыў Камароўскі, які хацеў чытання перш за ўсё пацвярджэння каэквацыі. Пасля таго як сакратар маршалка зачытаў праект гэтай канстытуцыі, супраць выступіў Януш Вішнявецкі. Як пінскі стараста ён запярэчыў супраць размяшчэння войскаў ВКЛ у Пінскай эканоміі. Аднак яго ўдалося ўгаварыць. Далей быў зачытаны праект “рэцэса”. Узнікла пытанне, як ставіцца да праціўнікаў: накіраваць запрашэнне да паяднання ад імя сойма ці прапісаць гэта ў “рэцэсе”. Супраць таго, каб пісаць ад імя пасольскай палаты, выступіў Камароўскі, які замест гэтага прапанаваў, каб звярнуўся сам кароль. Шчука запярэчыў, што ракашане маглі не прыняць да разгляду зварот ад імя караля, таму што не прызнавалі яго каралём. Ён жа як прадстаўнік кароннай канцылярыі патлумачыў, што pacta conventa здадзены ў друк не будуць – гэтае пытанне адкладаецца да наступнага сойма для супастаўлення з арыгіналам. Камароўскі з ім не пагаджаўся наконт звароту ад імя сойма, бо гэта не прадугледжана правам. Аднак Шчуку падтрымаў Вішнявецкі. Ён жа заявіў, што Пінскі павет не возьме ўдзелу ў паспалітым рушанні ў абарону караля, калі яно будзе склікана, паколькі моцна спустошаны, але абяцаў “сам са сваімі харугвамі пайсці за брацію”. На гэта рэзка адрэагаваў Валовіч, абвінаваціўшы яго, што “хоча ляжаць дома са сваім паветам, калі іншыя будуць брацца за шаблі”. Вішнявецкі здаў назад, пагадзіўшыся, што раз будзе такое рашэнне – то павет трэба выводзіць. Менскі пасол Аляксандр Юзаф Уняхоўскі прапанаваў, каб пасольская палата хадайнічала перад каралём за маршалкам сойма, а таксама за каронным рэферандарам Шчукай, каб меў іх на ўвазе пры раздачы ўрадаў. Валовіч прапанаваў неадкладна раздаць вакансіі, у тым ліку ўрад канцлера, бо ў адваротным выпадку не будзе каму падпісаць друкаваны “рэцэс” да ваяводстваў і паветаў ВКЛ. Пры гэтым у прысягу канцлера пры заступленні на ўрад належала дадаць абавязак трымацца каэквацыі (якая абмяжоўвала яго паўнамоцтвы) [90].
Пасля гэтага адбылося аб’яднанне палат. Маршалак на жаданне паслоў звярнуўся да караля з просьбай раздаць вакантныя ўрады, але пры гэтым не надаваць міністэрскія пасты прадстаўнікам аднаго дому; агучыў таксама просьбу, каб канцлер прысягаў на каэквацыю.
Кароль пагадзіўся з гэтымі патрабаваннямі. Тады маршалак зачытаў канстытуцыю аб зацвярджэнні каэквацыі, супраць якой не было пярэчанняў, затым канстытуцыю аб паспалітым рушанні, якая таксама была прынятая.
Пасля гэтага літоўскія паслы пачалі выступаць супраць чытання “рэцэса”, патрабуючы адкласці яго назаўтра, а тым часам хацелі, каб кароль раздаў вакансіі. Кароль даў абяцанне зрабіць гэта назаўтра, і тыя адступілі [91]. Згодна з “рэцэсам”, верфікацыя “пактаў” адкладалася на наступны сойм, які вызначаўся як пацыфікацыйны і экзарбітанцыйны [92].
1 кастрычніка, у апошні дзень працы сойма, у зале спачатку амаль дзве гадзіны ішло абмеркаванне літоўскіх вакансій (“wlekł się jarmark między panami o też wakanse”), затым, узяўшы слова, нагадаў пра іх каралю маршалак Завіша. Ад імя караля адказаў каронны падканцлер Караль Тарла, які паведаміў, што некаторыя вакансіі манарх ужо раздаў у сваім пакоі, некаторыя з паважных прычын затрымае, а некаторыя раздасць цяпер [93]. Сярод апошніх былі пераважна літоўскія. Так, троцкі кашталян і берасцейскі стараста Казімір Уладзіслаў Сапега атрымаў урад троцкага ваяводы (але падпісанне прывілею цяпер, відаць, было толькі паабяцана, бо ў сапраўднасці ён быў падпісаны 20 кастрычніка) [94]. Пасля Сапегі троцкае кашталянства перайшло падчашаму ВКЛ Марціну Міхалу Крышпіну-Кіршэнштэйну [95], а берасцейскае стараства, як вядома з прывілея ад 20 кастрычніка, – сыну Яну Фрыдэрыку Сапегу [96]. Вызвалены ўрад падчашага перайшоў Янушу Антонію Вішнявецкаму [97]. Менскае кашталянства (пасля смерці Крыштафа Есьмана) атрымаў упіцкі стараста Андрэй Казімір Пузына (стараства ён перадаў сыну Гераніму Яну, на што кароль даў згоду 16 верасня) [98], полацкае кашталянства – васількаўскі стараста Міхал Казімір Пац [99], урад вялікага лоўчага – касцяжынскі стараста Станіслаў Эрнэст Дэнгаф (але прывілей яму датаваны 25 верасня) [100], вялікага пісара – купішкаўскі стараста Ян Стафан Тызенгаўз [101], старадубскага старасты – браслаўскі стольнік Ян Казімір Бяганскі (прывілей датаваны 23 верасня) [102].
Акрамя таго, яшчэ 18 верасня быў пацверджаны прывілей на ўрад мазырскага старасты Міхалу Каралю Халецкаму [103], які аспрэчваў яго ў Пятра Караля Катоўскага. 17 верасня ўрад полацкага харужага быў нададзены мясцоваму стольніку Крыштафу Бенядзікту Неміровічу-Шчыту (элекцыя на яго адбылася ў ліпені 1696 г.) [104], а 20 кастрычніка полацкім земскім суддзёй быў зацверджаны мясцовы падсудак Самуэль Пшысецкі (таксама абраны ў ліпені 1696 г.) [105]. Таксама 17 верасня ўрад мазырскага скарбніка, вакантны доўгі час пасля пераходу Самуэля Яленскага на месца павятовага стольніка, атрымаў мазырскі гродскі пісар (відаць, аспрэчваў гэты ўрад) Багуслаў Казімір Вольбек [106], а ўжо 20 верасня яму быў нададзены ўрад надворнага лоўчага [107].
Прызначэнне Дэнгафа вялікім лоўчым выклікала пратэст надворнага харужага Францкевіча-Радзімінскага, які заявіў, што той не мае ўладанняў у ВКЛ і занадта малады для такой пасады. Дэнгаф адказаў: “Ёсць у мяне пасэсія, ёсць і індыгенат, і не адымуць у мяне гэтага такія…”. Далей мусіла ісці нейкае не зусім прыстойнае слова, бо Францкевіч адразу аж выкрыкнуў, што пратэстуе супраць дзейнасці сойма, бо яму тут, заслужанаму жаўнеру, “адзін хлопец гонар прыніжае”. Прысутныя прадстаўнікі ВКЛ (якія найбольш перажывалі, як адзначана ў соймавым дыярыушы, за каэквацыю) ледзьве ўпрасілі яго не зрываць сойм. Затым Аўгуст ІІ запрасіў яго да сябе, дзе надворны харужы “вытаргаваў, каб кароль не перадаваў на рукі гетманам абяцаных літоўскаму войску мільёнаў, а прызначыў камісараў для іх атрымання і на перадачу войску гіберны”. Гэты момант тлумачаць далейшыя падзеі. Моцна раззлаваны на Францкевіча быў палявы гетман Слушка, “бо той яго плямянніка, пана лоўчага літоўскага, хлопцам назваў”, і, як занатавана ў дыярыушы, “ад злосці аж выйшаў з сената” [108]. Дэнгаф быў сынам сястры палявога гетмана, Канстанцыі, і ў наступным моцна звязаўся з ВКЛ, сам стаўшы палявым гетманам у 1709 г., а пазней пераняўшы ў спадчыну ўладанні Слушкі ў ВКЛ. Францкевіч, трэба думаць, сваімі дзеяннямі спрабаваў не дапусціць узмацнення пазіцый Слушкі.
Супраць надання ўрада вялікага пісара Тызенгаўзу выказаўся Марцыян Дамінік Валовіч, бо яшчэ жывы быў Ян Уладзіслаў Бжастоўскі, які спалучаў гэты ўрад з урадам рэферэндара ВКЛ [109]. Па звестках на пачатак наступнага года вядома, што Бжастоўскі адмовіўся ад урада, аднак захаваны прывілей Тызенгаўзу датуецца толькі пачаткам 1699 г. [110].
Нарэшце, былі прызначаны рэзідэнты да боку караля на паўгода і камісары ў склад камісіі, якая склікалася ў Берасці для выплаты заробку жаўнерам ВКЛ (кароль прызначыў камісараў з ліку сенатараў, маршалак – з ліку паслоў) [111]. На гэтым сойм быў скончаны, а кароль на развітанне ў сваёй прамове заклікаў да міру і згоды [112].
Акрамя каранацыйных актаў, як было ўжо сказана, сойм прыняў дзве канстытуцыі. У канстытуцыі аб паспалітым рушанні было прапісана, што яна выконвае таксама ролю двух першых універсалаў (“віцяў”) – для паскарэння склікання шляхты ў выпадку патрэбы. У святле магчымага ўзброенага супрацьстаяння з кантыстамі такая патрэба магла ўзнікнуць даволі хутка. Акрамя таго, гэтай жа пастановай у ВКЛ назаўтра пасля рэляцыйных соймікаў былі прызначаны павятовыя попісы шляхты, якія з-за каранацыі не маглі, як звычайна, прайсці ў дзень св. Міхала.
Другая канстытуцыя пацвярджала прынятую на мінулым сойме канстытуцыю аб ураўнаванні правоў. Паветы, якія не ўвялі новы парадак збору надзвычайных падаткаў і гіберны на мінулых сойміках, павінны былі зрабіць гэта на наступных, а таксама абраць на іх скарбовыя суды. Акрамя таго, гэтай жа пастановай на 2 студзеня наступнага года ў Берасці склікалася камісія для выплаты затрыманага заробку войску ВКЛ. Дакладней, літоўскім жаўнерам планавалася выплаціць 1/3 частку ад 10 млн злотых, абяцаных у час элекцыі прадстаўнікамі саксонскага курфюрста ў цэлым на войскі Рэчы Паспалітай. Але для гэтага трэба было спачатку, каб войска ВКЛ прызнала яго ўладу як караля. Для перамоваў з жаўнерамі і падзелу грошай прызначаліся, акрамя гетманаў, чацвёра камісараў з ліку сенатараў і восем з ліку паслоў; яшчэ двое мусілі прыбыць ад войска [113]. 7 кастрычніка Аўгуст ІІ выдаў універсал да войска ВКЛ, каб ішло на “лакацыю” (кватэры) у вызначаныя згодна з пастановай аб каэквацыі месцы [114], а 12 кастрычніка – універсал, якім прызначаў месца выплаты абяцаных мільёнаў (у Каралеўцы на працягу 6 тыдняў), куды абяцаў выслаць сваіх камісараў і выплачваць заробак па асігнацыях любога з гетманаў (г. зн. на практыцы – палявога гетмана Слушкі). Заробак маглі атрымаць толькі тыя харугвы, якія прызналі б яго ўладу як караля [115].
Сапегі прадказальна былі незадаволены, што каранацыя не была перанесена, а таксама раздачай урадаў і замахам на ролю вялікага гетмана як пасрэдніка ў кантактах з войскам: прызначэннем камісіі для размяшчэння на кватэры і камісіі для выдачы заробку [116]. Між тым, можна заўважыць, што з міністэрскіх пастоў не былі раздадзены ўрады вялікага маршалка і канцлера ВКЛ. Кароль, відавочна, прытрымліваў адзін з іх для Сапегаў, другі для Радзівілаў, каб не адштурхоўваць іх і заахвоціць да пераходу.
Паслясоймавая кампанія
Праз тыдзень пасля заканчэння паседжанняў, 7–8 каст рычніка, адбылася паслясоймавая рада сената. З сенатараў ВКЛ у ёй удзельнічалі жамойцкі біскуп Ян Геранім Крышпін-Кіршэнштэйн, віленскі кашталян і палявы гетман Юзаф Багуслаў Слушка, ужо як троцкі кашталян – Марцін Міхал Крышпін-Кіршэнштэйн, а таксама віцебскі кашталян Міхал Казімір Коцел [117]. Усяго бралі ўдзел 24 сенатары [118]; прысутнічала таксама шмат каронных ураднікаў і частка паслоў. На разгляд выносілася пяць пытанняў: 1) час склікання наступнага сойма і змест інструкцый на соймікі; 2) размяшчэнне на зіму саксонскіх войскаў – як тых, што ўжо знаходзіліся ў Рэчы Паспалітай і пакідаліся тут у сувязі з рокашам, так і тых, што яшчэ меліся б падысці з Венгрыі ў сувязі з прыбыццём дэ Канты (усяго 20 тыс. чалавек); 3) выдаткі на дарогу паслу ў Вену і Рым, які павінен быў данесці пра каранацыю Аўгуста ІІ; 4) што зрабіць у сувязі з прыбыццём дэ Канты; 5) доступ да дзяржаўных даходаў (каронны і літоўскі падскарбіі былі на баку дэ Канты. – Д. В.) [119].
Першым з сенатараў выступаў пярэмышльскі біскуп і каронны канцлер Ежы Альбрэхт Дэнгаф, які раіў як мага хутчэй выслаць пасольства ў Вену і Рым, прасіць дапамогі ў Аўстрыі, а пацыфікацыйны сойм скласці ў студзені наступнага года. Ян Геранім Крышпін-Кіршэнштэйн, які мусіў выступаць другім, толькі падтрымаў свайго папярэдніка і дадаў, што ўдзел у пасольствах павінны браць таксама духоўныя асобы. Юзаф Багуслаў Слушка наогул адклаў сваё выступленне да таемнай часткі нарад. Марцін Міхал Крышпін-Кіршэнштэйн, як зазначана, выступіў у падобным духу, што і папярэднік, калішскі ваявода Станіслаў Малахоўскі (той раіў каралю ісці з войскам да Варшавы, быў за хутчэйшую адпраўку пасольства і просьбу пра дапамогу Аўстрыі, але супраць таго, каб уводзіць цяпер другую частку саксонскіх войскаў – раіў прытрымаць яе пакуль на мяжы, каб не абцяжарваць падданых). Змест прамовы Коцела дакладна невядомы: ён прайшоўся па ўсіх прапанаваных пунктах, дадаўшы толькі пажаданне як мага хутчэйшага выезду караля з Кракава ў Варшаву. Выказваліся і іншыя меркаванні, але ў асноўным абмеркаванне ішло ў напрамку, зададзеным першымі сенатарамі [120].
У выніку было вырашана адкласці пытанне сойма на наступную раду, паколькі на дадзены момант больш актуальным было прызнана пытанне арганізацыі супраціўлення кантыстам, чым і збіраўся заняцца кароль. Таксама было вырашана выдаць універсалы да шляхты, заклікаючы яе збірацца супраць ворагаў. Прызначалася сума са скарбу на падарожжа пасла ў Рым. Паколькі ён ехаў праз Вену, то на яго было ўскладзена заданне дамаўляцца наконт ваеннай дапамогі з імператарам. Таксама дапамогі планавалася прасіць у Прусіі-Брандэнбурга, а пры крайняй неабходнасці – і ў Расіі. Саксонскія палкі было вырашана паставіць у Прусіі (польскай яе частцы), прычым каралю дазвалялася перакінуць і войскі з Венгрыі. Планавалася задзейнічаць таксама і польскія войскі пад камандаваннем вялікага кароннага гетмана Станіслава Яна Ябланоўскага, пры ўмове складання жаўнерамі прысягі на вернасць Аўгусту ІІ [121].
Пасля рады пакінулі Кракаў, застаўшыся незадаволенымі, Крышпіны – жамойцкі біскуп Ян Геранім і віцебскі ваявода Андрэй Казімір. Першы з іх не захацеў падпісваць канстытуцыі, бо “каэквацыя ВКЛ была напісана не цалкам” (г. зн. таму, што канстытуцыя аб зацвярджэнні ўключала не поўны яе тэкст, а толькі коратка пераказвала сэнс). Віцебскі ваявода быў незадаволены, што ў Аўгуста ІІ перанялі яго лісты да Ізабелы Сапегі, жонкі падскарбія ВКЛ, а таксама да падканцлера Радзівіла, у якіх ён выказваў сваё незадавальненне дарадцамі караля. Змест іх стаў усім вядомы яшчэ да таго, як яны былі яму аддадзены, у выніку раззлаваны Крышпін не ўдзельнічаў у радзе [122]. Наогул, ніхто з Крышпінаў рашэнні рады не падпісаў, і з ВКЛ падпісаліся толькі Слушка і Коцел [123].
Сярод літоўскіх паслоў у Кракаве было вырашана, што рэляцыйныя соймікі пройдуць 4 лістапада (хоць гэта не значыць, што яно так усюды і адбылося) [124]. Важную ролю адыгрывалі таксама павятовыя попісы, прызначаныя назаўтра пасля соймікаў. Рэспубліканцы разлічвалі выкарыстаць іх для склікання паспалітае рушанне, “калі б войска не хацела ісці на лакацыю ў адпаведнасці з законам (пастановай аб каэквацыі. – Д. В.)” [125]. Меркавалася, што зборамі паспалітага рушання зоймецца Міхал Казімір Коцел, у той час як Грыгорый Антоній Агінскі паспрабуе перацягнуць на бок рэспубліканцаў войска ВКЛ. Верагодна, гэтыя планы былі ўзгоднены і з каралём [126].
Яшчэ ў канцы верасня Агінскі прыбыў у Прусію, дзе ў Тыльжы (Тыльзіце) спрабаваў перацягнуць на свой бок усіх, хто прыязджаў па гандлёвых справах з ВКЛ, “дадаючы, дзе было трэба, і грошы”. Адтуль ён распісаў таксама лісты да харугваў, якія стаялі ў Жамойці, абвясціўшы, што сам будзе як камісар займацца ў Каралеўцы выплатай мільённых даўгоў, якія Аўгуст ІІ абяцаў пакрыць войску з уласнай кішэні. Дзеля гэтага вялікі харужы запрашаў жаўнераў прысылаць прадстаўнікоў ад сваіх аддзелаў і не падпарадкоўвацца вялікаму гетману. Аднак вынікі яго агітацыі былі марныя: ніводная харугва на гэтыя абяцанні не павялася, а сам Агінскі за свае заклікі атрымаў вырак у вайсковым судзе, якім быў выгнаны з войска [127].
Сапегі, несумненна, спрабавалі ўтрымаць пад кантролем сітуацыю ў цэнтральным, Віленскім, павеце. Вядома, што віленскі рэляцыйны соймік быў сарваны [128], але прычыны гэтага не называюцца (прывесці да зрыву магло, напрыклад, пытанне рэалізацыі каэквацыі, але неабавязкова – дакладна сцвярджаць нешта цяжка).
Відаць, з уплывамі Сапегаў варта звязваць і працяглае адкладанне рэляцыйнага сойміка ў Вількамірскім павеце. 6 студзеня 1698 г. паслы выдалі тут абвяшчэнне (прычым гэта было ўжо паўторнае; падпісаўся пад ім толькі адзін з паслоў – вількамірскі харужы Казімір Даўмонт-Сесіцкі), у якім тлумачылі, што чакалі хуткага склікання новага сойма і збіраліся склікаць шляхту для справаздачы на дзень раней перад пасольскім соймікам. Але паколькі скліканне сойма адкладалася, то справаздачу яны меркавалі скласці ўжо на грамнічным сойміку (калі б перадсоймавы не быў прызначаны раней). Урэшце так і атрымалася [129].
З’езд з попісам, праведзеныя ў Ашмянскім павеце, прайшлі пад дыктоўку рэспубліканцаў (дата невядомая, паколькі з прынятых дакументаў захавалася толькі недатаваная інструкцыя паслам да караля, але ёсць згадка і пра пастанову). Шляхта выступіла ў абарону Аўгуста ІІ і каэквацыі ды звярнулася да караля з просьбай выдаць універсалы, якімі абавязаць усіх скласці ў студзені наступнага года прысягу яму на вернасць у земскім ці гродскім судзе (сенатарам – асабіста перад манархам), а хто б гэтага не зрабіў – абвясціць іх ворагамі Айчыны і канфіскаваць урады і ўладанні. Вядома, што была прынятая і пастанова падобнага зместу. Асабліва ўсё гэта датычыла ашмянскіх гродскіх ураднікаў. Таксама ашмянская шляхта запатрабавала склікаць конны сойм, “на якім бы мы маглі залячыць усе злоўжыванні і раны Рэчы Паспалітай”, і прапанавала дату яго склікання – апошні дзень траўня наступнага года. Прычым патрабаванне было сфармулявана ва ўльтыматыўнай форме: калі б кароль склаў звычайны сойм, то шляхта папярэджвала, што прыняла ўжо на гэты выпадак пастанову, у якой прадугледжвалася, што паслы на яго будуць абраныя, але ў іх інструкцыі будзе толькі адзін пункт – “каб у першы ж дзень паседжанняў адразу ж выйшлі з пратэстацыяй і, сарваўшы гэты сойм, ад’ехалі прэч”. На конны сойм (складзены “на ўзор элекцыі”) мелі б магчымасць прыбываць усе ахвотныя з ліку шляхты, не толькі паслы. Рэспубліканцы, відавочна, разлічвалі такім чынам замацаваць поспех, дасягнуты на элекцыі, і канчаткова расправіцца з Сапегамі. Да таго ж такі сойм, паводле іх задумы, нельга было б сарваць праз аднаго падкупленага пасла, калі пачнецца суд над ненавіснымі магнатамі, “калі пачнем мацаць па пульсах, хто ёсць парушальнікам шляхецкіх правоў і свабод”. На чале мясцовых рэспубліканцаў стаялі віцебскі кашталян Міхал Казімір Коцел з ашмянскім маршалкам Крыштафам Зяновічам (і той, і другі згаданыя ў інструкцыі паслам да караля як павятовыя палкоўнікі). Відавочна, такія ініцыятывы ашмянскай шляхты варта звязваць з іх асобамі [130]. Ашмянскія паслы прыбылі ў Варшаву і атрымалі аўдыенцыю ў караля ў сярэдзіне студзеня наступнага года [131].
У Гарадзенскім павеце на рэляцыйным сойміку была прынятая пастанова, якой уводзіліся ў дзеянне нормы каэквацыі: былі абраныя зборшчыкі падаткаў і скарбовыя суддзі. На чале рэспубліканцаў тут стаялі інстыгатар ВКЛ і гарадзенскі войскі Станіслаў Рукевіч з мясцовым харужым pro tunc Янам Масальскім. Збор падаткаў распачаўся 5 студзеня, але мясцовыя сапежанцы, у тым ліку ўсе судовыя ўраднікі, гэтай пастановы не прызнавалі і не дапускалі яе выканання. Актыўна перашкаджалі збору падаткаў гарадзенскія стараста Ян Катовіч, маршалак Стафан Александровіч, падкаморы Крыштаф Міцута, падсудак Віктарыян (Крыштаф Віктарыян) Юндзіл, земскі пісар Казімір Александровіч, падстараста Альбрэхт Храптовіч, гродскі суддзя Тамаш Уладзіслаў Лазовы, гродскі пісар Ян Тымінскі, адміністратар Гарадзенскай эканоміі Зыгмунт Стрыенскі (відаць, выконваючы волю падскарбія Бенядыкта Паўла Сапегі, у распараджэнні якога ў час бескаралеўя былі эканоміі), а таксама трымальнікі земляў у гэтай эканоміі: Казімір Патапольскі, Геранім Панцажынскі, Ян Градэцкі, татарскі ротмістр Самуэль Крычэўскі і інш. Падрадчыкаў, якіх прызначылі зборшчыкі, хапалі і вязалі. Захаваўся рэестр недабору чопавага і шэлежнага Гарадзенскага павета. Ён даволі аб’ёмісты, і сярод уласнікаў маёнткаў і старастаў у ім сустракаюцца не толькі сапежанцы (неплацельшчыкі былі заўсёды, незалежна ад сітуацыі, але ўсё ж на яго падставе можна меркаваць, што большасць уплывовых землеўладальнікаў адмаўлялася падпарадкоўвацца рэспубліканцам). Не выплацілі падаткаў таксама духавенства і горад Горадня [132].
19 кастрычніка ў Расенях на заклік свайго харужага Казіміра Заранка сабралася паспалітым рушаннем частка шляхты Жамойцкага княства. Яе непакой выклікала тое, што дэ Канты “з немалымі сіламі аціраецца каля балтыйскіх берагоў ля межаў Жамойцкага княства”. Дырэктарам з’езда быў абраны жамойцкі мечнік Міхал (Францішак Міхал) Равіч-Ушэбароўскі (падпісаўся таксама як жамойцкі палкоўнік). Шляхта падпісвалася, прызнаючы Аўгуста ІІ за караля. Але паколькі з’езд быў скліканы без каралеўскіх універсалаў, то атрымаўся недастаткова прадстаўнічы (пад сваімі харугвамі сабралася толькі палова жамойцкіх паветаў) і было вырашана адкласці яго на 26 лістапада, адправіўшы пакуль да Аўгуста ІІ паслоў з дэкларацыяй вернасці [133].
На скліканае паўторна паспалітае рушанне накіраваўся Грыгорый Антоній Агінскі, які рухаўся з Тыльжы ў Прусіі з дзвюма сотнямі сваіх прыхільнікаў, і Казімір Ян Сапега з часткай войска [134]. Сучаснікі пісалі, што Агінскі ў гэты час атрымліваў фінансаванне ад Аўгуста ІІ [135]. Ёсць нават пацвярджэнне намеру перавесці яму грошы, але сумнеўна, што ён паспеў атрымаць гэтую суму перад выступленнем: 24 лістапада познанскі кашталян Францішак Зыгмунт Галэцкі пісаў з Мальбарка Яну Ежы Пшэбяндоўскаму пра выдачу Агінскаму 10 тыс. талераў з французскіх грошай, якія прызначаліся прымасу і былі захоплены ў ракашан. Такое рашэнне прыняў Якуб Генрых Флемінг, які кіраваў аперацый супраць ракашан у Прусіі і на Памор’і. Грошы планавалася перавесці вэксалем у Каралевец [136]. Зрэшты, нельга выключаць, што гэта была не першая партыя.
Агінскі спачатку накіраваўся ў Юрбарк, дзе далучыў рэйтарскую харугву Клята, даўшы жаўнерам “крыху грошай для заахвочвання”, потым – у Больсі, дзе далучыў прыхільную яму панцырную харугву Юзафа Багуслава Слушкі, адтуль – у Тэльшы, дзе стаяла гусарская харугва, таксама палявога гетмана. З гэтымі харугвамі Агінскі прыбыў у Расені, дзе быў абраны дырэктарам з’езда. На вызначаны час там сабралася нібыта ажно 16 тыс. чалавек (лічба, мабыць, завышаная), “дзе ўбіла сабе шляхта ў галаву… пра паноў Сапегаў, што яны ворагі Айчыны, паколькі войска на лакацыю не адпраўляюць, канстытуцыі каэквацыйнай супраціўляюцца” [137].
Затым у Расенях адбылося гучнае сутыкненне, якое істотна паўплывала на далейшае развіццё падзей, але дата яго выклікае сумненні.
Паводле хронікі з Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы, якая ўтрымлівае найбольш падрабязнае яго апісанне, гэта адбылося ў той жа дзень, 26 лістапада. Вечарам у Расені з тысячным аддзелам (рэйтары, татары і жаўнеры з-пад розных харугваў) прыбыў сын вялікага гетмана, стольнік ВКЛ Юрый Станіслаў Сапега, які спыніўся ў двары жамойцкага земскага пісара Юрыя Юзафа Хшанстоўскага, не прадпрымаючы пакуль ніякіх дзеянняў (рыхтаваўся прыбыць і сам вялікі гетман, які спыніўся нанач непадалёк у Гіртокалі). Яго сустрэлі варожа: “пачалі адразу крычаць у коле, што прыйшоў з рэйтарамі, драгунамі, татарамі шляхту разганяць”. Да стольніка была накіравана дэлегацыя з пытаннем, з якой мэтай ён тут з’явіўся з такім суправаджэннем. Той адказаў, што як шляхціч Жамойцкага княства прыбыў на паспалітае рушанне і хоча апраўдацца наконт усяго, у чым Агінскі абвінавачвае Сапегаў. Рэспубліканцы тады пачалі падазраваць, што той хоча напасці ноччу на Агінскага і схапіць яго як бунтаўніка, выгнанага з войска, каб пакараць смерцю. Калі разыходзіліся з поля, Заранак з генеральнай харугвай Жамойцкага княства праходзіў паўз двор, дзе спыніўся Сапега, і жаўнеры, якія там былі, пры яго набліжэнні пашыхтаваліся. Прыхільнікі харужага пачалі па іх страляць, тыя адкрылі агонь у адказ. У выніку загінула па некалькі чалавек з абодвух бакоў, у тым ліку Сямашка, паручнік панцырнай харугвы Міхала Францішка Сапегі, і ротмістр рэйтарскай харугвы Рэнкен. Паўтары сотні жаўнераў на чале са стольнікам выратаваліся ўцёкамі, уцяклі таксама татары, астатнія здаліся “ў імя Рэчы Паспалітай”. На з’ездзе была прынята пастанова, скіраваная супраць Сапегаў. У выпадку якога-небудзь уціску шляхта пастанавіла выступіць супраць іх са зброяй у руках, паабяцала таксама біць размешчаныя ў Жамойці харугвы войска ВКЛ, якія падпарадкоўваліся Казіміру Яну Сапегу, ды забараніла выдаваць ім грошы па асігнацыях вялікага гетмана [138].
У той жа час Станіслаў Незабітоўскі паведамляе, што гэтае сутыкненне адбылося на рэляцыйным сойміку 3 снежня [139]. Пра рэляцыйны соймік (без даты) размова і ў пазнейшай агульнай скарзе рэспубліканцаў на ўціск ад Сапегаў, занесенай у Галоўны Трыбунал ВКЛ [140]. Пра соймік таксама (без удакладнення, пра які) пісаў у сваіх успамінах Францішак Шырма, што быў у гэтай выправе разам з гетманам [141]. Хоць, напрыклад, Крыштаф Завіша падае, што ўсё адбылося ў час попісу (не называючы даты) [142]. Анджэй Хайнацкі, торунскі рэзідэнт у Варшаве, таксама пісаў, што сутыкненне адбылося ў час сойміка, але называе яго не рэляцыйным, а элекцыйным на ўрад жамойцкага старасты, дзе стольнік Сапега з Агінскім нібыта былі канкурэнтамі (відаць, блытаніна з рэляцыйным) [143]. Ліст Хайнацкага, які аператыўна перасылаў усе навіны, што даходзілі да сталіцы, датаваны 17 снежня, г. зн. падзеі, якія ў ім апісваюцца, з большай верагоднасцю адбыліся ў пачатку снежня, а не на тыдзень раней. Яшчэ адзін момант, які ставіць пад сумненне дату 26 лістапада, – трыумф з нагоды каранацыі Аўгуста ІІ, зладжаны вялікім гетманам у Вільні 24 лістапада, які засведчыў прызнанне Сапегамі новага манарха [144]. Наўрад ці паслязаўтра Казімір Ян Сапега мог быць ужо пад Расенямі.
Нягледзячы на тое, што апісанне падзей у хроніцы з Бібліятэкі АН Літвы найбольш падрабязнае і прыводзяцца нават словы стольніка, што ён прыехаў на паспалітае рушанне, усё ж большасць сведчанняў прамаўляе за аднясенне сутыкнення да рэляцыйнага сойміка і датаванне яго 3 снежня.
Нарэшце, дата 3 снежня стаіць пад лістом і інструкцыяй паслам жамойцкай шляхты да Аўгуста ІІ. У інструкцыі згадваецца, што сутыкненне адбылося на сойміку (без указання яго характару, але відавочна размова пра рэляцыйны). Паслоў накіравалі са скаргамі на вялікага гетмана, які наслаў жаўнераў, каб сілай прымусіць шляхту “да шанавання гальскага ідала”. Караля прасілі склікаць конны сойм і выдаць позвы (мандаты) Сапегу на соймавы суд. Акрамя таго, прасілі прызначыць элекцыю жамойцкага старасты, а ўніверсал на яе выдаць на рукі або жамойцкага кашталяна, або самім паслам, прычым без даты, каб самім выбраць спрыяльны час [145]. У пасольстве да караля меўся ехаць жамойцкі земскі суддзя Тэадор Стафан Білевіч, але вымушаны быў застацца, бо набліжалася кадэнцыя земскага суда [146]. Вядома, што адным з жамойцкіх паслоў быў Францішак Міхал Ушэбароўскі [147]. Гэтае пасольства прыбыло ў Варшаву ў студзені наступнага года [148].
Рэляцыйны соймік і попіс прайшлі таксама ва Упіцкім павеце. Шляхта прысягнула на вернасць Аўгусту ІІ і адправіла з данясеннем пра гэта паслоў, якім даручыла таксама хадайнічаць за свайго маршалка Аляксандра Яна Падбярэзскага [149].
Соймік у Ваўкавыску 4 лістапада прайшоў “згодна і спакойна”. Вядома, што шляхта абрала на ім павятовых скарбовых суддзяў, адміністратараў чопавага і шэлежнага (кухмістр ВКЛ і ваўкавыскі стараста Крыштаф Камароўскі з ваўкавыскім маршалкам Тэафілам Алендскім), зборшчыкаў гіберны, тытунёвай манаполіі, жыдоўскага і татарскага пагалоўнага [150].
Рэляцыйны соймік у Наваградку прайшоў 26 лістапада пад дырэкцыяй калішскага падчашага Станіслава Незабітоўскага, генеральнага аканома “нойбургскіх” уладанняў. Прысутнічалі таксама кухмістр ВКЛ і ваўкавыскі стараста Крыштаф Камароўскі, надворны харужы Гедэон Міхал Францкевіч-Радзімінскі, ваўкавыскі маршалак Тэафіл Алендскі, наваградскі гродскі суддзя і старадубскі стольнік Гедэон Воўк, падсудак Уладыслаў Ян Вольскі і іншыя (усяго вядома 77 удзельнікаў сойміка). У першы дзень была заслухана справаздача паслоў. Паводле Незабітоўскага, у гэты ж дзень былі абраныя адміністратары чопавага і шэлежнага ды павятовыя скарбовыя суддзі. Затым соймік быў адкладзены назаўтра, паколькі не было згоды наконт таго, як на практыцы трэба прымяняць пастанову аб каэквацыі. На наступны дзень наогул было вырашана “адкласці ўсе матэрыі, звязаныя з ураўнаваннем правоў і рэпартыцыяй войска”, і не пачынаць пакуль збору падаткаў. Прычына ў тым, што на скарбова-вайсковай камісіі, якая была прызначана каранацыйным соймам, магла з’явіцца новая рэпартыцыя (раскладка войска па паветах). Цалкам магчыма, што гэтае пытанне ставілася сапежанцамі. У выніку была прынята пастанова, у якой шляхта абавязалася да апошняй кроплі крыві бараніць Аўгуста ІІ і каэквацыю, але адначасова вырашыла адкласці на потым абранне адміністратараў падаткаў і скарбовых суддзяў. Гэтае пытанне мусіла быць разгледжана назаўтра або пасля перадсоймавага сойміка, або пасля грамнічнага – у залежнасці ад таго, які з іх першы адбудзецца. Пры гэтым было вырашана, што збор падаткаў (чопавага, шэлежнага, шосавага, тытунёвай манаполіі, жыдоўскага і татарскага пагалоўнага, двайной гіберны) будзе адлічвацца ад 1 студзеня. Хоць гэта і не ўвайшло ў пастанову, але было таксама вырашана, што наперад падатковымі пытаннямі (абранне адміністратараў, зборшчыкаў, скарбовых суддзяў) зоймецца соймік, які будзе збірацца назаўтра пасля грамнічнага [151].
Соймік Пінскага павета не змог сабрацца ў прызначаны тэрмін праз бездараж і быў адкладзены. Шляхта з’ехалася на яго толькі 23 снежня. Кіраваў паседжаннямі князь Міхал Вішнявецкі, якому было толькі 17 гадоў, а з прысутных на сойміку можна адзначыць яго брата, падчашага ВКЛ і пінскага старасту Януша Вішнявецкага, пінскага і тураўскага ўніяцкага епіскапа Антонія Любіч-Жалкеўскага, земскага суддзю Казіміра Войну, войскага і падстарасту Яна Філона Вароніча, гродскага суддзю Міхала Ажэшку, земскага пісара Самуэля Міхала Орду і гродскага пісара Стафана Станіслава Хшаноўскага. Усяго па подпісах вядомы 71 удзельнік. Прысутныя абавязаліся абараняць Аўгуста ІІ ад розных “бунтаў” і адстойваць каэквацыю. Усіх, хто б узрушаў спакой на сойміках, судах і з’ездах, было вырашана там жа і судзіць “за прыкладам каронных правоў” (спасылаючыся на ўраўнаванне правоў). Пры гэтым павятовы попіс быў прызначаны назаўтра пасля дэпутацкага сойміка, а ўсе падатковыя пытанні адкладзены на будучы перадсоймавы соймік [152].
Звесткі пра астатнія соймікі адсутнічаюць. Асабліва адчувальны недахоп звестак з усходняй часткі ВКЛ. Там зборы паспалітага рушання выліліся ў выступленне супраць Сапегаў, у якім удзельнічала віцебская, мсціслаўская і аршанская шляхта [153].
Літоўскія паслы адыгралі важную ролю на каранацыйным сойме. Асабліва вылучалася актыўнасцю група рэспубліканцаў (Пацей, Валовіч, Заранак, Лукомскі, Вішнявецкі), большасць з якіх потым вырасла з павятовых лідараў да палітычнай эліты краіны. Паколькі шмат каронных ваяводстваў і земляў адсутнічала, а ВКЛ было прадстаўлена практычна цалкам, літоўскія і польскія паслы выступалі на сойме фактычна прапарцыйна.
Сама каранацыя была крокам на апераджэнне ў адносінах да кантыстаў, і тыя вымушаны былі прыстасоўвацца да новай рэчаіснасці. Сапегі да таго ж вымушаны былі азірацца на пагрозу ўзброенага выступлення з боку рэспубліканцаў ды на магчымую расійскую інтэрвенцыю. Прызнанне імі Аўгуста ІІ у канцы лістапада здымала адну з падставаў для выступлення, аднак працэс быў ужо запушчаны, да таго ж заставалася яшчэ другая нагода – каэквацыя. Рэляцыйныя соймікі і з’езды пасля каранацыйнага сойма былі выкарыстаны для збораў паспалітага рушання.
Такім чынам, паслясоймавая кампанія вылілася ў аднаўленне грамадзянскай вайны ў ВКЛ. Аднак размах выступлення абмяжоўваўся пакуль толькі трыма ўсходнімі паветамі і Жамойцю.
[1] Akta zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. I. Okresy bezkrólewi / oprac. H. Lulewicz. Warszawa, 2006. S. 341–343.
[2] Ibidem. S. 337–340.
[3] Obwieszczenie do poparcia wolney elekcyey Roku Pańskiego tysiącznego sześćsetnego dziewięćdziesiątego siódmego. B. m. i d. (датавана 5 ліпеня, але падпісана назаўтра); Rogalski L. Dzieje Jana III Sobieskiego, króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego. Warszawa, 1847. S. 508–515 (тое самае); Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD). Archiwum Publiczne Potockich (APP). Sygn. 34. T. I. S. 451–484.
[4] Haake P. Die Wahl Augusts der Starken zum König von Polen // Historische Vierteljahrschrift. IX. Jahrgang 1906. Leipzig, 1906. S. 69; Wojtasik J. Walka Augusta II z obozem kontystowsko-prymasowskim w pierwszym roku panowania (1697–98) // Przegląd Historyczny. T. LX. Z. 1. 1969. S. 28.
[5] Parthenay. Dzieje panowania Fryderyka Augusta II, króla polskiego. Warszawa, 1854. S. 71; Jarochowski K. Dzieje panowania Augusta II od śmierci Jana III do chwili wstąpienia Karola XII na ziemię polską. Poznań, 1856. S. 115–116; Diariusz negotiaciey iaśnie wielmożnych, wielmożnych ichmościów panów posłów od Rzeczy‐Pospolitey do Króla Jego Mości obranego Fryderyka Augusta cum denuntiatione wyprawionych z Warszawy 15 Iulii 1697. B. m. i d. K. B2–B3; Zawisza K. Pamiętniki (1666–1721) / wyd. J. Bartoszewicz. Warszawa, 1862. S. 52, 189. У гістарыяграфіі шэраг аўтараў спыняліся на цырымоніі каранацыі Аўгуста ІІ (гл. далей), але да цяперашняга часу не было спробаў даследавання каранацыйнага сойма. Падаецца, адзіным, хто спыняўся на яго паседжаннях, быў Казімеж Ярахоўскі: Jarochowski K. Dzieje panowania Augusta II… S. 126–132. У дадзеным артыкуле аналізуюцца перадсоймавая кампанія ў ВКЛ, удзел літоўскіх паслоў у паседжаннях сойма і паслясоймавая кампанія.
[6] Volumina legum. T. V. Petersburg, 1860. S. 460; Rogalski L. Dzieje Jana III Sobieskiego… S. 506 (тое самае).
[7] Niezabitowski S. Dzienniki, 1695–1700 / oprac. A. Sajkowski. Poznań, 1998. S. 162.
[8] AGAD. Archiwum Radziwiłłowskie (AR). Dz. V. Sygn. 13847/ II. S. 144–147 (К. Я. Сапега да К. С. Радзівіла, Горадня, 1 жніўня 1697 г.).
[9] Rachuba A. Radziwiłł Dominik Mikołaj // Polski Słownik Biograficzny (PSB). T. XXX. Wrocław etc., 1987. S. 176.
[10] Абурэнне гэтым фактам выказваў К. Я. Сапега: AGAD. AR. Dz. V. Sygn. 13847/II. S. 144.
[11] НГАБ. Ф. 1732. Воп. 1. Спр. 48. Арк. 1514.
[12] Zawisza K. Pamiętniki… S. 190.
[13] AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 796.
[14] Vilniaus universiteto biblioteka. Rankraščių skyrius (VUB RS). F. 7. Sign. 32/13909. L. 11–13v (інструкцыя шляхты Ковенскага павета паслам на каранацыйны сойм, 6 жніўня 1697 г.). Акрамя маршалка і згаданых асобаў з ліку прысутных, дакумент такса ма падпісалі: берасцейскі стольнік Аляксандр Мядэкша, ковенскі абозны Ян Казімір Мацканскі, мазырскі скарбнік Станіслаў Правейша, вількамірскі лоўчы Казімір Ардынец, струкчашы Яго каралеўскай міласці Шчасны Малаховец, мазырскі падстолі і бургграф ковенскага замка Яўстахій Ян Бурба, дорпацкі стольнік Антоній Кшыўкоўскі, паручнік Крыштаф Бокун, парнаўскі мечнік Францішак Кернажыцкі, троцкі гараднічы Ян Крашпарт, ломжынскі лоўчыч Матэвуш Войдат і інш.
[15] Zawisza K. Pamiętniki… S. 191.
[16] Lietuvos valstybės istorijos archyvas (LVIA). Senieji aktai (SA). B. 15198 (па каталогу Гарбачэўскага). L. 532 (Л. Растоўскі да каптуровых суддзяў Упіцкага павета, Вендзягола, 17 жніўня 1697 г.).
[17] Volumina legum. T. VI. Petersburg, 1860. S. 11.
[18] LVIA. F. 1275. Ap. 1. B. 698. L. 1 (пастанова шляхты Упіцкага павета, Панявеж, 6 жніўня 1697 г.); Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. II. Województwo trockie. XIV–XVIII wiek / pod red. A. Rachuby; oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. P. Romaniuk, A. Haratym; przy współpracy A. Macuka i J. Aniszczanki. Warszawa, 2009. S. 530. Іншыя падпісанты: упіцкія чашнік Казімір Андрэй Умястоўскі, лоўчы Юрый Валмінскі, інфлянцкі стольнік Вільгельм Фрыдрых Бухальц, менскі стольнік Ян Юрый Шрэдэрс, старадубскі стольнік Эліяш Марцінкевіч, ноўгарад-северскі войскі Мікалай Станіслаў Карп, Юзаф Пузына і Крыштаф Занеўскі.
[19] Zawisza K. Pamiętniki… S. 191 (Пузына памылкова як стара ста, якім стаў пазней); вядома таксама пра іх удзел у сойма вых паседжаннях: Volumina legum. T. VI. S. 11.
[20] Niezabitowski S. Dzienniki… S. 164.
[21] Zawisza K. Pamiętniki… S. 191.
[22] Niezabitowski S. Dzienniki… S. 174. С. Маляўскі не мог ім быць, таму што пісаў пра паслоў, якія пабывалі на сойме, у трэцяй асобе: AGAD. AR. Dz. V. Sygn. 9133. S. 11 (С. Маляўскі да К. С. Ра дзівіла, Нясвіж, 4 кастрычніка 1697 г.). Зрэшты, нельга выключаць, што ён выехаў на з’езд у падтрымку вольнай элекцыі як слуга К. С. Радзівіла (яго імя фігуруе ў акце аб’яўленага там рокашу сярод дэпутатаў, прызначаных у дапамогу маршал ку, хоць ёсць і сумненні адносна сапраўднасці гэтага іх спісу); гл. таксама далей. Адносна Францкевіча-Радзімінскага рознагалоссяў няма, пацвярджаецца таксама яго ўдзел у сойме: Volumina legum. T. VI. S. 11; гл. таксама далей.
[23] НГАБ. Ф. 319. Воп. 2. Спр. 901. Арк. 665–669 (інструкцыя шляхты Пінскага павета паслам на сойм, 6 жніўня 1697 г., пададзена ў кнігі пінскага гродскага суда 9 жніўня 1697 г.; выпіс ад 30 лістапада 1840 г.). Выказваю падзяку за знойдзены дакумент Яўгену Глінскаму. Акрамя дырэктара і згаданых асобаў з ліку прысутных, інструкцыю падпісалі: пінскія чашнік Мікалай Орда, падчашы Міхал Ян Кірдзей, гараднічы Ян Казімір Парысовіч, лоўчы Базыль Гадэбскі, каморнік Міхал Кульвінскі, возныя (“генералы”) Тэадор Лебядзеўскі, Ян Францішак Баторскі і Самуэль Багатка, стольнікавіч Аляксандр Лявон Бжэскі, дружылавіцкі стараста Міхал Станіслаў Цехановіч (сын падкаморыя Станіслава), ліўскі чашнік Міхал Ажэшка, вількамірскі гараднічы Пётр Шымковіч-Мойгіс, троцкі скарбнік Каспар Парысовіч <…> чашнік Юрый Кулікоўскі, гарадзенскі падчашы Міхал Дыянісій Шчапаноўскі, смаленскі скарбнік Міхал Казімір Зыл і інш.
[24] Zawisza K. Pamiętniki… S. 191.
[25] Volumina legum. T. VI. S. 11; гл. таксама далей.
[26] НГАБ. Ф. 1878. Воп. 1. Спр. 1. Арк. 4–5адв. (акт канфедэрацыі, створанай у Варшаве 1 ліпеня 1697 г., падпісаны полацкай шляхтай на перадкаранацыйным сойміку). Акрамя маршалка (дырэктара) сойміка і згаданых ураднікаў подпісы паставілі: полацкія гараднічы Самуэль Караль Неміровіч‐Шчыт, будаўнічы Мікалай Рыпінскі, мечны Юзаф Францішак Буйніцкі, будаўнічы Мікалай Уладзіслаў Рыпінскі, мазырскі чашнік Станіслаў Герцык, смаленскі скарбнік Юзаф Кавалеўскі (?) і інш.
[27] Zawisza K. Pamiętniki… S. 191.
[28] НГАБ. Ф. 1705. Воп. 1. Спр. 28. Арк. 63–64 (квіт жыдам м. Высокае з выплаты пагалоўнага, Берасце, 4 снежня 1698 г.).
[29] Ibidem. Ф. 1769. Воп. 1. Спр. 144. Арк. 98, 121; Ibidem. Ф. 1727. Воп. 1. Спр. 50. Арк. 207.
[30] AGAD. AR. Dz. V. Sygn. 11422. S. 1 (М. К. Лук’янскі-Паўловіч да К. С. Радзівіла, Стары Свержань, 17 кастрычніка 1697 г.). Лук’янскі-Паўловіч, арандатар Койданава, пытаўся ў Радзівіла, ці выдаваць яму падаткі (падымнае, а таксама чопавое і шэлежнае, якіх патрабавалі менскія адміністратары), бо тыя былі зацверджаны не соймом, “а толькі пастановай тутэйшага ваяводства”. Соймік, на якім гэта было вырашана, не называецца, але паколькі рэляцыйныя па каранацыі яшчэ не прайшлі, можна меркаваць, што ўсё гэта адбывалася пасля элекцыі.
[31] Zawisza K. Pamiętniki… S. 191. Завіша быў маршалкам сойма, Уняхоўскі таксама ўдзельнічаў у паседжаннях: Volumina legum. T. VI. S. 11.
[32] НГАБ. Ф. 1727. Воп. 1. Спр. 50 (справы за 1697 г.; у дрэнным стане, старонка не чытаецца). Называецца прычына збораў – “znosić nowe zaciągi”, г. зн. завербаваныя Сапегамі харугвы, якія не ўваходзілі ў рэестр – тыповая фармулёўка пазней для ўсіх такіх выступленняў.
[33] LVIA. SA. B. 385. L. 2210.
[34] Biblioteka Naukowa im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego (TNPł). Rkps. 113. S. 83v.
[35] Ibidem. S. 84.
[36] VUB RS. F. 7. Sign 32/13909. L. 14–16v (інструкцыя шляхты Вількамірскага павета паслам на каранацыйны сойм, 20 жніўня 1697 г.). Акрамя дырэктара і згаданых асобаў з ліку прысутных інструкцыю падпісалі: вількамірскія скарбнік Юрый Пяшко, стражнік Юрый Касцялкоўскі, падчашы Юрый Шапоўскі, мечнік Аляксандр Міхал Пшыгодскі, лоўчы Пётр Эмануэль Пшыгодскі, падстолі Тамаш Бачкоўскі, скарбнік Мацей Францішак Велінг, мастаўнічы Міхал Лабаноўскі, струкчашы (“струкчашы Яго каралеўскай міласці”) Самуэль Келпш, харужыч Крыштаф Даўмонт-Сесіцкі, падкаморыч (?) Станіслаў Крыштаф Белазор, харужыч Міхал Касцялкоўскі, менскі стольнік Мікалай Касцял коўскі, аршанскі стольнік Даніэль Барткевіч, вендэнскія падстолі Ян Гедройць і войскі Канстанцый Сырвід, кіеўскі стольнік Казімір Падлецкі, ваўкавыскі (?) падчашы Стафан Горскі, інфлянцкія войскі Ян Сакалоўскі і Самуэль Трускоўскі, троцкі га раднічы Тамаш Ян Броніш, браслаўскі скарбнік Мацей Казімір Яленскі і канюшы Людвік Станіслаў Янушкевіч, старадубскі войскі Аляксандр Акмянскі і гродскі суддзіч Фларыян Станіслаў Ашчаклінскі, сакратар Яго каралеўскай міласці Феліцыян Бутаўт-Анджэйковіч, парнаўскі падстолі Крыштаф Горскі, смаленскі скарбнік Канстанцый Даўмонт-Сесіцкі, чарнігаўскі стольнік Уладзіслаў Францішак Кулеша, дорпацкія падчашы Юрый Казімір Ягушанскі (Ягучанскі) і лоўчы Мальхер Канстанцый Рыдзінскі, куяўскі (?) канюшы Мальхер Эйсмант, рэчыцкі скарбнік Вінцэнт Горскі, ковенскі чашнік Андрэй Хрыпевіч і інш.
[37] Пра судаводства ў гэты час гл.: Віцько Д. ВКЛ напярэдадні грамадзянскай вайны: сутыкненні на дэпутацкіх сойміках 1696 г. і справа Яленскіх // Вялікае Княства Літоўскае: палітыка, эканоміка, культура. Ч. 1 / уклад. А. А. Скеп’ян; адк. рэд. А. А. Скеп’ян, А. У. Мацук. Мінск, 2017. С. 293–294; Слесарунас Г. Збліжэнне Сапегаў і Радзівілаў у 1696–1697 гг. Соймікі часоў бескаралеўя // Arche. 2016. No 3. С. 62.
[38] Zawisza K. Pamiętniki… S. 190.
[39] Volumina legum. T. VI. S. 11; гл. таксама далей.
[40] AGAD. APP. Sygn. 73. T. I. S. 254, 256. Зыходзячы з таго, што ўніверсал ад імя паслоў, які пераносіў іх справаздачу пасля сойма, падпісаў харужы Сесіцкі, можна дапусціць, што ён усё-такі быў па слом (VUB RS. F. 7. Sign. 32/13909. L. 25–25v). У той жа час магчыма, што паслы былі замененыя абодва і Завіша правільна называе абодвух. Пры гэтым верагоднасць расколу невялікая, паколькі ўсе згаданыя – прыхільнікі Сапегаў. Не выключана, што ў выніку харужы Сесіцкі выправіўся на з’езд у падтрымку вольнай элекцыі (ёсць сярод дэпутатаў, прыдадзеных маршалку рокаша), а лідары вількамірскай шляхты, жадаючы такім чынам перастрахавацца і дагадзіць абодвум бакам, прызначылі іншых паслоў.
[41] НГАБ. Ф. 1732. Воп. 1. Спр. 48. Арк. 1514адв.
[42] Zawisza K. Pamiętniki… S. 190.
[43] AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 800.
[44] Rachuba A. Sokołowski Władysław Stanisław // PSB. T. XL/2. Z. 165. Warszawa–Kraków, 2000. S. 206.
[45] Ibidem; Volumina legum. T. VI. S. 11.
[46] Zawisza K. Pamiętniki… S. 190–191.
[47] Удзельнічаў у паседжаннях, хоць у пачатку рэспубліканцы не давалі яму выступаць, абвінавачваючы ў тым, што “прыехаў на каранацыю без пасольскіх паўнамоцтваў”, з’яўляецца “кантыстам” і быў выпраўлены ад павета на з’езд у падтрымку вольнай элекцыі (гл. далей). Таксама як пасол: НГАБ. КМФ‐18. Спр. 149. Арк. 88v.
[48] Пацвярджэнне ўдзелу: Volumina legum. T. VI. S. 11.
[49] Пацвярджэнне ўдзелу: AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 795.
[50] У дыярыушы сойма згадваецца, аднак, як адзін з удзельнікаў інстыгатар ВКЛ, г. зн. Станіслаў Рукевіч, які быў звязаны з Гарадзенскім паветам і, магчыма, быў адтуль паслом (калі, вядома, не браў удзел у сувязі з выкананнем службовых аба вязкаў): AGAD. APP. Sygn. 73. T. I. S. 261.
[51] Пацвярджэнне: Volumina legum. T. VI. S. 11; гл. таксама далей.
[52] Пацвярджэнне: Ibidem.
[53] Пацвярджэнне: Ibidem.
[54] Пацвярджэнне: Ibidem.
[55] Пацвярджэнне: Ibidem; гл. таксама далей.
[56] Пацвярджэнне: Ibidem; гл. таксама далей.
[57] Адзін з найбольш актыўных удзельнікаў паседжанняў (гл. далей).
[58] Згадка на сойме аршанскага пасла, не названага па імені: AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 800.
[59] Пацвярджэнне ўдзелу: Volumina legum. T. VI. S. 11; гл. таксама далей.
[60] Пацвярджэнне ўдзелу: Ibidem; наогул актыўна ўдзельнічаў у паседжаннях (гл. далей).
[61] Пацвярджэнне ўдзелу: Ibidem.
[62] Zawisza K. Pamiętniki… S. 191.
[63] AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 796.
[64] Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie (BCz). Rkps. 524. S. 139–140; Ibidem. Rkps. 1696. S. 48v–49.
[65] Wojtasik J. Walka Augusta II… S. 28–29.
[66] Rokosz generalny ku obronie wiary świętey katolickiey y zaszczytu wolności uczyniony na poparciu elekcyey w okopach elekcyalnych między Wolą a Warszawą die 26 Augusti anno millesimo sexcentesimo nonagesimo 7mo. B. m. i d.
[67] APT. Kat. II. Dz. XIII. Sygn. 34. S. 124 (навіны з Варшавы, 6 верасня 1697 г.).
[68] Flemming J.H. Pamiętniki o elekcji Augusta II na króla polskiego i o początkach wojny północnej (1696–1702) / wyd. U. Kosińska; tłumacz. K. Zaleska i M. Gołębiewska-Bijak. Warszawa, 2017. S. 368; Bizardier [M.] Bezkrólewie po Janie III Sobieskim / przetłum. J. Bartoszewicz. Wilno, 1853. S. 171; Rogalski L. Dzieje Jana III Sobieskiego… S. 387; Rachuba A. Sapieha Michał Franciszek // PSB. T. XXXV. Warszawa – Kraków, 1994. S. 105.
[69] Gabinet medalów polskich oraz tych, które się dziejów Polski tyczą. [T. 3.] Począwszy od wstąpienia na tron Augusta II aż do zgonu syna jego Augusta III (1697–1763) / oprac. E. Raczyński. Poznań, 1841. S. 23–24 (ліст, верагодна, М. Ф. Сапегі да Я. Г. Флемінга, 28 верасня 1697 г.).
[70] APT. Kat. II. Dz. XIII. Sygn. 34. S. 188v (навіны з Кракава, 14 снежня 1697 г.).
[71] Flemming J.H. Pamiętniki… S. 367–368.
[72] AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. II-79. K. 27.
[73] Rachuba A. Radziwiłł Jan Mikołaj Aleksander // PSB. T. XXX. Wrocław etc., 1987. S. 200; AGAD. AR. Dz. IV. Kop. 191. S. 3–4 (Я. М. Ра дзівіл да К. С. Радзівіла, Кракаў, 5 кастрычніка 1697); Ibidem. S. 5–6 (Я. М. Радзівіл да К. С. Радзівіла, 14 кастрычніка 1697 г.).
[74] Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu (BRacz.). Rkps. 1797. S. 1–2 (М. Анцута да Я. Ф. Какоўскага, Вільня, 18 кастрычніка 1697 г.).
[75] Dyaryvsz dostateczny wiazdu y aktu koronacyey Króla Iego Mości Avgvsta II szczęśliwie nam panuiącego. B. m., 1697; Relatia wiazdv solennego do Krakowa y zamku z iak naywiększą magnificentią y pompą naiaśnieyszego y niezwyciężonego Króla Iego Mości polskiego etc. etc., xiążęcia elektora saskiego etc. etc. odprawionego die 12 septembris y consequenter praeliminaria actus coronationis opisane. B. m., 1697; Dwie koronacye Sasów, Augusta II i Augusta III, królów polskich / ze współczesnego rękopismu ogłosił z przedmową i kilku objaśnieniami W. Syrokomla. Wilno, 1854. S. 18; Flemming J.H. Pamiętniki… S. 369–371; Jarochowski K. Dzieje panowania Augusta II… S. 123–124; Morawski K. M. Z bezkrólewia po Sobieskim // Przegląd Współczesny. R. XVII. T. LXVI. 1938. Sierpień – wrzesień. S. 76–77; Komaszyński M. Księcia Contiego niefortunna wyprawa po koronę Sobieskiego. Warszawa, 1971. S. 82–83; Bäumel J. Auf dem Weg zum Thron: Die Krönungsreise Augusts des Starken. Dresden, 1997. S. 121–131; Bäumel J. Koronacja Augusta Mocnego na króla Polski. Z okazji 300 rocznicy // Barok. T. V. 1998. No 1. S. 125–135; Milewski D. Koronacja Augusta II Mocnego na króla Polski // Saeculum Christianum. T. 10. 2003. No 1. S. 81–99; Львівська на ціональна наукова бібліотека України ім. В. Стефаника. Відділ рукописів (ЛННБУ. Відд. рук.). Ф. 91. Оп. 1. Спр. 75 II 2. Арк. 257–257зв.
[76] Jarochowski K. Dzieje panowania Augusta II… S. 124; AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 777.
[77] Jarochowski K. Dzieje panowania Augusta II… S. 127; AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 781–783; AGAD. APP. Sygn. 73. T. I. S. 253– 254.
[78] AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 783–787; Ibidem. APP. Sygn. 73. T. I. S. 254–255.
[79] Jarochowski K. Dzieje panowania Augusta II… S. 128–129; AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 787–788; Ibidem. APP. Sygn. 73. T. I. S. 256–257.
[80] AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 788–793; Ibidem. APP. Sygn. 73. T. I. S. 258.
[81] Ibidem. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 793–794; Ibidem. APP. Sygn. 73. T. I. S. 259.
[82] Zawisza K. Pamiętniki… S. 53.
[83] AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 794.
[84] Jarochowski K. Dzieje panowania Augusta II… S. 129; AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 794–795; Ibidem. APP. Sygn. 73. T. I. S. 260. Вядомыя дзве прамовы Крыштафа Завішы гэта га часу: Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (BOss.). Rkps. 348/II. K. 4v–5v (прывітанне кара ля, 26 верасня 1697 г.); тое самае: ЛННБУ. Рук. відд. Ф. 5. Оп. 1. Спр. 1447. Арк. 206–210; Lietuvos mokslų akademijos Vrublievskių biblioteka. Rankraščių skyrius (LMAVB RS). F. 9. B. 6. L. 163v–164v; BOss. Rkps. 348/II. K. 5v–6 (развітанне з ка ралём пасля сканчэння сойма, 5 кастрычніка 1697 г.); тое са мае: ЛННБУ. Рук. відд. Ф. 5. Оп. 1. Спр. 1447. Арк. 210–211.
[85] AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 795–796.
[86] Ibidem. K. 797.
[87] Jarochowski K. Dzieje panowania Augusta II… S. 130–131; AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 797–802. Пра пазнейшае наданне харужага гл.: Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVIII wieku / oprac. H. Lulewicz i A. Rachuba. Kórnik, 1994. S. 29; пра лоўчага гл. далей.
[88] AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 802–803.
[89] Ibidem. K. 803–805; Ibidem. APP. Sygn. 73. T. I. S. 262–264; Volumina legum. T. VI. S. 13.
[90] AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 806–809.
[91] Ibidem. K. 809; Ibidem. APP. Sygn. 73. T. I. S. 264.
[92] Volumina legum. T. VI. S. 12–13.
[93] AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 809–810.
[94] Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. II. Województwo trockie, XIV–XVIII wiek / pod red. A. Rachuby; oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. P. Romaniuk, A. Haratym; przy współpracy A. Macuka i J. Aniszczanki. Warszawa, 2009. S. 230; Swada polska y łacińska albo Miscellanae oratorskie seymowe, weselne, kancellaryine, listowne, kaznodzieyskie, pogrzebowe, statystyczne, panegiryczne, elogiarne, inskrypcyine y inne różne, w oboim ięzyku prozą y wierszem / zebr. J. Ostrowski-Daneykowicz. T. I. Lublin, 1745. S. 271–272 (“Podziękowanie za województwo trockie j.w. imci pana Kazimierza na Kodniu Sapiehy, kasztelana trockiego, Królowi Imści Augustowi Wtoremu na sejmie coronationis”).
[95] Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. II. Województwo trockie… S. 129. Прывілей, які захаваўся ў Метрыцы ВКЛ, не мае даты дзённай, толькі год і месца падпісання (Кракаў). Датаванне гэтай і некаторых іншых намінацый на 1 кастрычніка ў ранейшым даведніку Ю. Вольфа (Wolff J. Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego, 1386–1795. Kraków, 1885. S. 67 i in.) і адпаведных артыкулах “Польскага біяграфічнага слоўніка” паходзіць з апісання падзей на сойме, апублікаванага ў зборы А. Х. Залускага (Załuski A. Ch. Epistolarum historico-familiarum. T. II. Brunsbergae, 1711. P. 444). Больш поўны пералік наданняў у гэты дзень прыведзены ў дыярыушы з Архіва Радзівілаў (AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 810). Аднак, як паказвае папярэдні і некаторыя іншыя прыклады, маглі быць і адрозненні з днём фактычнага падпісання. З заступленнем на пасаду ў Крышпіна ўзніклі пра блемы – прынамсі, яшчэ ў пачатку 1699 г. не мог гэтага зрабіць з-за супраціўлення троцкага цівуна Міхала Яна Шчукі, які таксама атрымаў у Кракаве абяцанне ад Аўгуста ІІ на даць яму гэты ўрад.
[96] Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. VIII. Ziemia brzeska i województwo brzeskie, XIV–XVIII / pod red. A. Rachuby; oprac. H. Lulewicz, T. Jaszczołt, A. Radaman, A. Rachuba, P.P. Romaniuk, A. Macuk, A. Danilczyk, A. Haratym. Warszawa, 2020. S. 185. Заступіў на пасаду 28 ліпеня 1698 г.: Ibidem; Zielińska Z. Sapieha Jan Fryderyk // PSB. Warszawa – Kraków, 1994. T. XXXV/1. Z. 144. S. 12.
[97] Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego… S. 145 (прывілей у той жа дзень, 1 кастрычніка).
[98] Wolff J. Senatorowie i dygnitarze… S. 112; Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. II. Województwo trockie… S. 526 (прывілей на кашталянства ў той жа дзень, 1 кастрычніка).
[99] Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. V. Ziemia połocka i województwo połockie, XIV–XVIII wiek / pod red. H. Lulewicza; oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, A. Haratym, A. Macuk i A. Radaman; przy współpracy W. Hałubowicza i P. P. Romaniuka. Warszawa, 2018. S. 105.
[100] Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego… S. 68; прывілей гл.: Zamek Królewski w Warszawie. Kolekcja Tomasza Niewodniczańskiego w Bitburgu. Dokumenty pergaminowe. Sygn. 414.
[101] AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 810.
[102] Ibidem. K. 810; Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. IV. Ziemia smoleńska i województwo smoleńskie, XIV– XVIII wiek / pod red. A. Rachuby; oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. P. Romaniuk. Warszawa, 2003. S. 309. Аднак старадубская шляхта не прызнала намінацыі і падтрымлівала ў змаганні за гэты ўрад свайго падкаморыя Міхала Лявона Солтана.
[103] НГАБ. КМФ-18. Воп. 1. Спр. 152. Арк. 37адв.–38адв. (па цвярджальны прывілей Аўгуста ІІ М. К. Халецкаму, Кракаў, 18 верасня 1697 г.; але замацаваны пячаткай і выдадзены 21 жніўня 1699 г.). У тэксце адзначана, што гэта пацвярджэнне перадачы яму ўрада ад бацькі, Казіміра Караля Халецка га, зацверджанай Янам ІІІ Сабескім.
[104] Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. V. Ziemia połocka i województwo połockie… S. 80. Урад стольніка пасля яго 18 верасня атрымаў полацкі гродскі пісар Ян Пакаш (Ibidem. S. 216). Былі і іншыя дробныя наданні. Так, 17 верасня ўрад полацка га падстолія (пасля смерці кагосьці з Пшысецкіх) атрымаў ка шанскі стараста Язафат Жаба (Ibidem. S. 174). 25 верасня урад віцебскага падчашага (пасля смерці Самуэля Чапліца) дастаўся Юзафу Лускіну-Зараноўскаму, таварышу панцырнай харугвы палявога гетмана Слушкі (НГАБ. КМФ-18, воп. 1, спр. 149, арк. 31). У той жа дзень наваградскім гараднічым (пасля смерці Самуэля Корсака) стаў Ян Баканоўскі (НГАБ. КМФ-18, воп. 1, спр. 149, арк. 31). 3 кастычніка ўрад менскага падстолія (пуста ваў пасля смерці Яна Кянсоўскага) перайшоў Дамініку Алаізію Валадковічу (Чарняўскі Ф. В. Ураднікі (пасады, тытулы) Менскага ваяводства, XVI–XVIII стагоддзяў. Вып. 1. Баранавічы, 2007. С. 146). Валадковіч як “сакратар Яго каралеўскай міласці” прысутнічаў на сойме і выконваў свае функцыі ў складзе дэпутацыі для напісання канстытуцый, не будучы паслом і дэпутатам (Volumina legum. T. VI. S. 13). 16 верасня лідскім лоўчым (пасля смерці Юрыя Пажэцкага) стаў Канстанцый (Ян Канстанцый) Стэцкевіч (Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego: spisy. T. I. Województwo wileńskie, XIV–XVIII wiek / pod red. A. Rachuby; oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. P. Romaniuk; przy współpr. U. Jemialianczyka i A. Macuka. Warszawa, 2004. S. 304). Нарэшце, 20 верасня аршанскім лоўчым (пасля смерці Станіслава Ста хоўскага) стаў Стафан Александровіч (НГАБ. КМФ-18. Воп. 1. Спр. 149. Арк. 129), аршанскім чашнікам (пасля смерці Аляксандра Ладзінскага) – Міхал Пятух (Ibidem. Арк. 314), а жамойцкім стражнікам (пасля смерці Крыштафа Друфа) – Ян Антоній Га ляёўскі (Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. III. Księstwo Żmudzkie, XV–XVIII wiek / pod red. A. Rachuby; oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. P. Romaniuk, A. Haratym. Warszawa, 2015. S. 278). Жамойцкаму стольніку Якубу Гружэўскаму на сойме было паа бяцана месца харужага гусарскай харугвы Аўгуста ІІ – атрымаў яго ў сакавіку наступнага года: BCz. Rkps. 1668. K. 58 (Аўгуст ІІ да Г. А. Агінскага, Варшава, 7 сакавіка 1698 г.).
[105] Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. V. Ziemia połocka i województwo połockie… S. 195.
[106] НГАБ. КМФ-18. Воп. 1. Спр. 153. Арк. 51–52.
[107] Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskie go… S. 69.
[108] AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 810–811.
[109] Ibidem. K. 812. Таксама ў канцы года яго брат, віленскі біскуп Бжастоўскі, прасіў у падканцлера Радзівіла не замацоўваць прывілей Тызенгаўзу, прыводзячы такі ж аргумент: Ibidem. Dz. V. Sygn. 1513/I. S. 73 (К. К. Бжастоўскі да К. С. Радзівіла, Вільня, 28 снежня 1697 г.).
[110] Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskie go… S. 137.
[111] AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 812; Volumina legum. T. VI. S. 13. На першую чвэрць года з сенатараў ВКЛ рэзідэнтам быў прызначаны жамойцкі кашталян (Яўстахій Вільгельм Гротуз), на другую – берасцейскі ваявода (Стафан Казімір Курч).
[112] AGAD. APP. Sygn. 73. T. I. S. 264.
[113] Volumina legum. T. VI. S. 12. З ліку сенатараў у склад камісіі былі прызначаны: жамойцкі біскуп Ян Геранім Крышпін-Кіршэнштэйн, троцкі ваявода Казімір Уладыслаў Сапега, віцебскі ваявода Андрэй Казімір Крышпін-Кіршэнштэйн і віцебскі кашталян Міхал Казімір Коцел; з ліку паслоў – кухмістр ВКЛ Крыштаф Камароўскі, лідскі стараста Ян Мікалай Ра дзівіл, ваўкавыскі маршалак Тэафіл Алендскі, берасцейскі падкаморы Людвік Канстанцый Пацей, мсціслаўскі харужы Марцыян Дамінік Валовіч, менскі земскі суддзя Аляксандр Юзаф Уняхоўскі, жамойцкі стольнік Якуб Гружэўскі і пільвішкаўскі стараста Стафан Храпавіцкі.
[114] НГАБ. Ф. 1736. Воп. 1. Спр. 1. Арк. 185 (універсал Аўгуста ІІ да войска ВКЛ, Кракаў, 7 кастрычніка 1697 г.). Універсал меў уласную (“пакаёвую”) пячатку Аўгуста ІІ, паколькі падканцлер Радзівіл быў не на яго баку. Па гэтай жа прычыне мусілі быць праблемы з замацаваннем прывілеяў на ўрады. Верагодна, усе яны пячаталіся пазней.
[115] Ibidem. Ф. 1705. Воп. 1. Спр. 26. Арк. 3173–3175 (універсал Аўгуста ІІ да войска ВКЛ, Кракаў, 12 кастрычніка 1697 г.).
[116] Gabinet medalów polskich… [T. 3.] S. 23–25 (ліст, верагодна, М. Ф. Сапегі да Я. Г. Флемінга, 28 верасня 1697 г.; ліст К. Я. Са пегі да каноніка Берніча, Горадня, 21 кастрычніка 1697 г.).
[117] Спіс удзельнікаў: BCz. Rkps. 524. K. 143; тое самае: AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 767; BOss. Rkps. 260/II. K. 757.
[118] Markiewicz M. Rady senatorskie Augusta II (1697–1733). Wrocław etc., 1988. S. 30.
[119] BCz. Rkps. 524. K. 143 (пытанні, якія выносіліся на разгляд рады, 5 кастрычніка 1697 г.); тое самае: AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 767–768; BOss. Rkps. 260/II. K. 757–758. Як вынікае з загалоўка дакумента, першапачаткова рада была прызна чана на 5 кастрычніка (у копіях з AGAD і Бібліятэкі Асалінскіх нават дадаецца – “а 9-й гадзіне раніцы”). Гл. таксама: BCz. Rkps. 1696. K. 49 (тут рада датавана 7–8 кастрычніка).
[120] BOss. Rkps. 260/II. K. 760–763 (прамовы сенатараў, 7–8 кастрычніка 1697 г.); тое самае: AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 771– 774; APT. Kat. II. Dz. XIII. Sygn. 34. K. 144–144v.
[121] Wojtasik J. Walka Augusta II… S. 34; BCz. Rkps. 524. K. 144–146 (рашэнні рады сената); тое самае: BOss. Rkps. 260/II. K. 758– 760; AGAD. AR. Dz. II. Ks. 35. K. 768–770; BCz. Rkps. 1696. K. 49–50.
[122] APT. Kat. II. Dz. XIII. Sygn. 34. S. 152 (навіны з Кракава, 12 кастрычніка 1697 г.). Подпісу Крышпіна сапраўды няма пад канстытуцыямі: Volumina legum. T. VI. S. 13.
[123] BCz. Rkps. 524. K. 144–146.
[124] НГАБ. Ф. 1736. Воп. 1. Спр. 1. Арк. 186 (К. Камароўскі да Г. М. Францкевіча-Радзімінскага, Ваўкавыск, 26 кастрычніка 1697 г. (памылкова – 1699 г.)). Камароўскі пісаў, што соймік можна і адкласці (маючы на ўвазе наваградскі). Да таго ж паслы далейшых паветаў часта склікалі шляхту пазней.
[125] Ibidem; LMAVB. F. 17. B. 177. L. 118.
[126] LMAVB. F. 17. B. 177. L. 118.
[127] Ibidem. L. 118–118v; BCz. Rkps. 446. S. 5 (універсал К. Я. Са пегі да войска ВКЛ, Вільня, 13 лістапада 1697 г.). Гл. такса ма: APT. Kat. II. Dz. XIII. Sygn. 34. K. 202v–202a (А. Хайнацкі да Д. Янітцэна, Варшава, 31 снежня 1697 г.).
[128] BCz. Rkps. 192. Nr 11. K. 33.
[129] VUB RS. F. 7. Sign. 32/13909. L. 25–25v (паўторнае абвяшчэнне вількамірскіх паслоў пра складанне справаздачы з карана цыйнага сойма, Пяняны, 6 студзеня 1698 г.); Віцько Д. Галоўны Трыбунал ВКЛ 1698 г.: судовая расправа над Сапегамі // Arche. 2016. No 3. С. 87.
[130] BCz. Rkps. 192. Nr 108. K. 589–592 (інструкцыя ашмянскай шляхты паслам да караля, б. д.); ЛННБУ. Рук. від. Ф. 5. Оп. 1. Спр. 238. Арк. 260–263 (тое самае).
[131] AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. II-79. S. 28.
[132] LVIA. SA. B. 380. L. 1511–1513v (дэкрэт Галоўнага Трыбуна ла ВКЛ па скарзе на сапежанцаў, 18 чэрвеня 1698 г.); Ibidem. B. 43. L. 1493–1496v (рэестр недабору чопавага і шэлежнага Гарадзенскага павета, б. д., пададзены ў актавыя кнігі Галоўнага Трыбунала ВКЛ 6 жніўня 1698 г.).
[133] AGAD. AR. Dz. II. Ks. 69/16. K. 200–201 (ліст жамойцкай шляхты да Аўгуста ІІ, 19 кастрычніка 1697 г.); BOss. Rkps. 260/ II. K. 651 (тое самае, без подпісу дырэктара); LMAVB. F. 17. B. 177. L. 118v. Жамойцкія паслы былі прынятыя каралём 4 снежня: APT. Kat. II. Dz. XIII. Sygn. 34. S. 183a (навіны з Кракава, 7 снежня 1697 г.). У той жа дзень атрымалі аўдыенцыю віцебскія паслы (цяжка сказаць, з рэляцыйнага сойміка ці таксама з якога-небудзь з’езда): Ibidem.
[134] LMAVB. F. 17. B. 177. L. 118v.
[135] TNPł. Rkps. 113. K. 84.
[136] НГАБ. Ф. 694. Воп. 1. Спр. 299. Арк. 116–117 (Ф. З. Галэцкі да Я. Е. Пшэбяндоўскага, Мальбарк, 24 лістапада 1697 г.).
[137] LMAVB. F. 17. B. 177. L. 118v–119v.
[138] Ibidem. L. 119–119v.
[139] Niezabitowski S. Dzienniki… S. 175–176.
[140] LVIA. SA. B. 214. L. 64–64v; Ibidem. B. 380. L. 770–770v.
[141] TNPł. Rkps. 113. K. 84v.
[142] Zawisza K. Pamiętniki… S. 193.
[143] APT. Kat. II. Dz. XIII. Sygn. 34. S. 190v–190a (А. Хайнацкі да Д. Янітцэна, Варшава, 17 снежня 1697 г.).
[144] BCz. Rkps. 190. Nr 17. S. 77 (навіны з Вільні, 23 лістапа да 1697 г.); AGAD. AR. Dz. II. Sygn. 1871. S. 2. Па гэтай жа прычыне пад сумненне трапляе і дата вайсковага кола пад Коўнам (22 лістапада), якая прыводзіцца ў хроніцы з Бібліятэкі АН Літвы (і ўжо адтуль, як сказана, Казімір Ян Сапега выехаў пад Расені, гл.: LMAVB. F. 17. B. 177. L. 118v). Па водле навінаў з Вільні, 23 лістапада ў сталіцы адбывалася падрыхтоўка да трыумфу, і праўдападобна гетман асабіста гэтым кіраваў. У той жа час, паводле яго самога, ён выехаў у Коўна, каб правесці кола і арганізаваць трыумф таксама ў войску, адразу пасля святкавання ў Вільні, якое адбылося 24 лістапада (AGAD. AR. Dz. II. Sygn. 1871. S. 2), што, у прынцыпе, даволі лагічна. І ўжо пасля гэтага з Коўна ён мог на кіравацца ў Расені.
[145] BCz. Rkps. 190. Nr 21. K. 89 (ліст жамойцкай шляхты да Аўгуста ІІ, 3 снежня 1697 г.); Ibidem. Nr 22. K. 89–90 (інструкцыя жамойцкай шляхты паслам да Аўгуста ІІ, Расені, 3 снежня 1697 г.).
[146] AGAD. APP. Sygn. 163a. T. 25. S. 41–43 (Т. С. Білевіч [да С. А. Шчукі], Тыльжа, 20 снежня 1697 г.).
[147] ЛННБУ. Ф. 5. Воп. 1. Спр. 799. Арк. 38 (А. К. Крышпін-Кіршэнштэйн [да С. А. Шчукі], Трокі, 11 снежня [1697 г.]). У лісце ён названы жамойцкім мечнікам, але ўжо атрымаў (20 лістапада) намінацыю на ўрад ужвенцкага цівуна: Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. III. Księstwo Żmudzkie… S. 142, 188.
[148] Было прынятае 14 студзеня: APT. Kat. II. Dz. XIII. Sygn. 34. S. 208av (А. Хайнацкі да Д. Янітцэна, Варшава, 14 студзеня 1698 г.); AGAD. AR. Dz. VI. Sygn. II-79. S. 28.
[149] BCz. Rkps. 540. S. 177–179 (інструкцыя упіцкім паслам да Аўгуста ІІ, б. д.). Даты невядомыя, але адзначана, што шляхта арыентавалася на Жамойцкае княства, таму можна мерка ваць, што соймік і попіс прайшлі тут прынамсі не раней за 19 кастрычніка.
[150] Niezabitowski S. Dzienniki… S. 172; НГАБ. Ф. 1710. Воп. 1. Спр. 4. Арк. 484–485, 523. Згадваецца, што была прынята паста нова, якая рэгулявала ўвядзенне нормаў каэквацыі. Зборшчыкі чопавага і шэлежнага (старадубскі чашнік Мікалай Чарнецкі з Жыгімонтам Ганусевічам) у Ваўкавыскім павеце ў той час называліся “дваранамі”, і іх, відаць, прызначалі адміністра тары гэтых падаткаў. Зборшчыкамі гіберны сталі чарнігаўскі чашнік Караль Яскалд і мазырскі падстолі Максіміліян Елец.
[151] Niezabitowski S. Dzienniki… S. 174; AGAD. AR. Dz. V. Sygn. 9133. S. 11 (С. М. Маляўскі да К. С. Радзівіла, 4 снежня 1697 г.); Ibidem. Dz. II. Sygn. 1838. S. 1–5 (пастанова шляхты Наваградскага павета, 26 лістапада 1697 г.; прынятая 27 лістапада, але датаваная заднім днём). Акрамя згаданых асобаў, на сойміку прысутнічалі таксама наваградскія падчашы Казімір Маляўскі, канюшы Міхал Есьман, лоўчы і каморнік Даніэль Равенскі, чашнік Станіслаў Юрый Корсак, вендэнскі харужы Леў Троска, мсціслаўскі падстолі Пётр Воўк, бра слаўскі падчашы Андрэй Міхал Мірскі, мсціслаўскі падстолі Геранім Жаба, чарнігаўскі падстолі Віктар Воўк-Ланеўскі (“рэгент Наваградскага ваяводства”), драгічынскі лоўчы Станіслаў Галецкі, смаленскі войскі Станіслаў Міхал Маляўскі, мазырскі войскі Канстанцый Яленскі, холмскі стольнік Багуслаў Сеніцкі, полацкі мечнік Аляксандр Воўк, мазырскі земскі суддзіч Міхал Яленскі, смаленскі чашнік Ігнацый Сшэдзінскі, пінскі падчашы Раман Геранім Галаўня і інш. Паслы (Францкевіч-Радзімінскі і Тызенгаўз), а таксама падсудак Вольскі, якіх згадвае Незабітоўскі, пастановы не падпісалі.
[152] LMAVB RS. F. 17, b. 135, l. 322–324 (пастанова шляхты Пінскага павета, 23 снежня 1697 г.). З іншых прысутных вядомыя: пінскія стольнік Леў Война, падстолі Севярын Радзевіч, чашнік Мікалай Орда, скарбнік Пётр Грычына, лоўчы Базыль Га дэбскі, каморнік Пётр Шырма, каморнік Міхал Кульвінскі, га раднічы Ян Парысовіч, стражнік Міхал Галоўка, дружылавіцкі стараста Міхал Цехановіч, троцкі скарбнік Каспер Парысевіч, вількамірскі гараднічы Пётр Мойгіс, наваградскі скарбнік Андрэй Букраба, мазырскі скарбнік Аляксандр Гараін і інш.
[153] Zawisza K. Pamiętniki… S. 193.