Увечары 6 верасня 2021 г. памёр гісторык Уладзімір Ляхоўскі. Гэта стала поўнай нечаканасцю для ўсіх. Ішоў чалавек з крамы з пакупкамі дахаты, а на паўдарозе – разрыў аорты і імгненная смерць усяго ў 57 гадоў.
Калі гаворыш пра смерць пры такіх абставінах, то не выглядае зусім недарэчным нават збіты пафасны штамп, што, маўляў, смерць вырвала чалавека з нашых шэрагаў. Бо ў выпадку Ляхоўскага, бадай што, так і адбылося. Сярод тых, хто даследаваў праблемы гісторыі культуры і адукацыі, развіцця беларускага нацыянальнага руху і станаўлення грамадскай супольнасці Беларусі ў ХІХ–ХХ ст., гісторыю беларускай даваеннай эміграцыі, сацыяльна-палітычныя і гуманітарныя наступствы Першай сусветнай вайны для Беларусі, ён быў адным з найбольш абазнаных, дасведчаных, а галоўнае – дзейных спецыялістаў. Цяжка сказаць, хто пры цяперашніх умовах зможа яго паўнавартасна замяніць.
У гістарычную навуку Уладзімір Ляхоўскі прыйшоў даволі позна. Толькі ў 1993 г., калі ўзрост ягоны ўжо набліжаўся да 30 гадоў, ён скончыў, прытым завочна, гістарычны факультэт БДУ. Даследаваць і пісаць, праўда, пачаў яшчэ студэнтам, і яго дыпломная праца, прысвечаная Мінскаму настаўніцкаму інстытуту, ужо ўражвала грунтоўнасцю. Прынамсі, сам Ляхоўскі з гонарам успамінаў, што ўжо праз дзясяткі гадоў пасля таго даследчык гісторыі БДУ, былы дэкан гістфака і прарэктар універсітэта Алег Яноўскі сказаў яму падчас нефармальнай камунікацыі на нейкім мерапрыемстве, што дагэтуль тую ягоную працу захоўвае, высока яе цэніць і нават тое-сёе выкарыстоўваў падчас уласных даследаванняў.
Выбар менавіта такой першай тэматыкі даследавання быў у пэўнай ступені выпадковасцю. Ляхоўскі згадваў, што калі ў час вучобы ў яго і ягонага тагачаснага сябрааднакашніка Аляксандра Мікалаевіча ўзнікла цікавасць да сур’ёзных заняткаў гістарычнай навукай, то хтосьці парэкамендаваў ім звярнуцца да Віталя Скалабана. Той, маўляў, добра ведае архіўныя матэрыялы і ўвогуле стан беларускай гістарыяграфіі, то падкажа, што цікава і актуальна. Хлопцы да Віталя Уладзіміравіча схадзілі, і той пасля знаёмства і размовы парэкамендаваў Ляхоўскаму заняцца Мінскім настаўніцкім інстытутам, а Мікалаевічу – бежанствам 1915 г.
Абодва да прапановы прыслухаліся і сапраўды паспрабавалі працаваць на гэтых у той час зусім здзірванелых дзялянках. Аднак калі Мікалаевіч абмежаваўся парай артыкулаў і пасля цалкам кінуў гісторыю ды перайшоў у іншыя сферы, то для Ляхоўскага зроблены тады выбар прадвызначыў практычна ўсё далейшае жыццё. Пасля таго ён памяняў шмат месцаў працы: выдавецтва “Беларуская энцыклапедыя”, часопіс “Спадчына”, Інстытут гісторыі НАНБ, Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, факультэт міжнародных адносін БДУ… Але заўсёды і ва ўсіх абставінах працягваў навуковыя даследаванні. Вынікі гэтай працы – дзве кнігі “Школьная адукацыя ў Беларусі падчас нямецкай акупацыі 1915–1918 гг.” (2010) і “Ад гоманаўцаў да гайсакоў. Чыннасць беларускіх маладзёвых арганізацый у 2-й палове ХІХ – першай трэці ХХ ст.” (2012, 2-е выд. 2015), грунтоўны зборнік (сумесна з Уладзімірам Міхнюком і Аляксандрай Гесь) “Слуцкі збройны чын 1920 г. у дакумэнтах і ўспамінах” (2001, 2-е выд. 2016), каталог выставы “Ёсць на карце месца…: Грамадска-культурная чыннасць беларускай і расійскай эміграцыі ў Чэхаславакіі, 1921– 1938” (2002), а таксама больш за сотню артыкулаў.
Уладзімір Ляхоўскі – класічны прыклад вучонага-самародка, прыход якога ў гістарычную навуку быў не вынікам свядомай падрыхтоўкі да гэтага праз сям’ю, школу, ВНУ, а нечаканым раскрыццём прыродных здольнасцяў пад уплывам жыццёвых абставін і агульнай грамадскай атмасферы. Хоць сама папярэдняя біяграфія, здавалася б, гэтаму не надта спрыяла.
У кароткім некралогу па гарачых слядах пісьменнік Уладзімір Арлоў згадаў, што Валодзя Ляхоўскі “быў патомным менчуком”. Гэта праўда толькі тады, калі разумець пад такім акрэсленнем тое, што сам ён 5 лютага 1964 г. нарадзіўся ў Мінску і пасля пражыў тут усё жыццё. Але бацькі ягоныя былі мінчукамі толькі ў першым пакаленні, іх радзіма, як і ў большасці беларусаў таго пакалення – вясковая.
Радавое гняздо Ляхоўскіх – Прысынак Уздзенскага раёна. Паходжанне часткі роду Уладзіміра Ляхоўскага па бацьку – шляхецкае і каталіцкае, і сям’я была дастаткова заможная. За што ў трагічныя 1930-я заплаціла немалую цану. Падчас калектывізацыі Ляхоўскіх раскулачылі і яны скіраваліся ў паўночны марозны Котлас. Дзе Віктар Ляхоўскі, бацька Уладзіміра, перад вайной нават паспеў стварыць сям’ю. Але, мабыць, асаблівага ладу ў ёй не было, бо, дэмабілізаваны з войска пасля вайны, на Поўнач Віктар не вярнуўся, а пасяліўся ў Мінску, дзе ажаніўся другі раз з Аляксандрай Дыдзік родам з вёскі Неганічы Бярэзінскага раёна.
Род па маці – поўная супрацьлегласць бацькаваму. Ён быў незаможны, раскулачваць там не было каго. Але ад калгаснай нішчымніцы дзяўчынку Шуру яшчэ да вайны ўдалося нейкім чынам выправіць у Мінск, дзе яна прыслужвала ў доме нейкай яўрэйскай сям’і. Падчас вайны, праўда, давялося вярнуцца на вёску, дзе было ўсё ж выжыць прасцей, чым у горадзе. Але як вайна скончылася – вярнулася ў Мінск зноў, дзе неўзабаве выйшла замуж.
Уладзімір у гэтай сям’і быў апошнім, познім дзіцём. Калі ён нарадзіўся, маці ягонай было 40, а бацьку пад 50. Сястра і брат Валодзі былі за яго нашмат старэйшыя. Сям’я была звычайная рабочая: бацька працаваў электрыкам, маці – прыбіральшчыцай. А жылі ў незадоўга перад тым збудаванай двухпакаёвай кватэры ў доме-“хрушчоўцы” на Шарыках: так дагэтуль нефармальна завецца раён Мінска ў ваколіцах падшыпнікавага завода, цяпер там найбольш прыкметны і вядомы арыенцір – універмаг “Беларусь”.
Дзяцінства Валодзі працякала ў тыповай атмасферы тагачаснай беларускай савецкай пралетарскай культуры, дзе рэй вялі нядаўнія выхадцы з вёскі. Суровы бацька, які за нейкія дзіцячыя грахі мог павучыць і папругай, хуліганістая атмасфера гарадскіх двароў Заводскага раёна, дзе дзеці і падлеткі бавілі час без асаблівага прыгляду з боку вечна занятых бацькоў, часам уступаючы сваімі забавамі і ў супярэчнасць з крымінальным кодэксам.
Яшчэ было захапленне футболам і нават заняткі ў славутага дзіцячага трэнера Алега Базарнава, які выгадаваў нямала знакамітых беларускіх гульцоў, у тым ліку Сяргея Алейнікава і Андрэя Зыгмантовіча. Спыніліся тыя заняткі па волі бацькі, які так сурова зрэагаваў на скаргі настаўнікаў аб зніжэнні паспяховасці сына ў школе. Гэтага Уладзімір не мог дараваць бацьку ўсё жыццё, бо нібыта ў час тых заняткаў Базарнаў бачыў у ім пэўныя таленты. Увогуле ж любоў да футбола Ляхоўскі захаваў да самай смерці.
Цікавасці ж да нечага нацыянальнага тая атмасфера асабліва не стварала, першым штуршком да гэтага, як адзначаў сам Валодзя, была служба ў войску. Прызвалі яго ўлетку 1982 г., а служыць давялося на другім канцы краіны, у Хабараўскім краі. І вось там, у зусім чужых ды непадобных да радзімы мясцінах, у шматнацыянальным асяроддзі і пры падзелах на зямляцтвы з міжнацыянальнымі ды рэгіянальнымі непаразуменнямі ды нават адкрытымі канфліктамі, прыйшло разуменне, што беларусы – не рускія, што Беларусь – не Расія. Дэмабілізаваўшыся, Уладзімір свядома набыў першую беларускую кнігу – шматмоўнае падарункавае выданне “А хто там ідзе?” Янкі Купалы, выдадзенае да стагоддзя класіка. Хоць беларускую мову добра засвоіў толькі ў пачатку 1990-х, калі напоўніцу разгарнулася нацыянальнае адраджэнне.
Да гэтага ж – пошукі і сябе самога, і свайго месца ў жыцці. Паступіў у політэхнічны, але доўга не правучыўся – не ягонае. Працаваў электрыкам у трамвайным дэпо, запісаўся на падрыхтоўчыя курсы ва ўніверсітэт. Шмат чытаў, самаадукоўваўся. З’явілася сям’я, нарадзіліся дзеці.
А ў краіне тым часам стартавала перабудова, пачалі бурліць палітычныя працэсы, абвешчана галоснасць. Ляхоўскі за ўсім сочыць, ва ўсім удзельнічае, заводзіць новыя знаёмствы. І ў атмасферы агульнай лібералізацыі сярод іншага даведваецца пра гісторыю ўласнай сям’і, падрабязнасці якой яму перад тым не адкрывалі. Раней ён, вядома, ведаў пра тое, што бацька нейкі час жыў у Котласе, што там заставаліся сваякі, некаторых нават ведаў асабіста, бо ў часы ягонага дзяцінства прыязджалі ў Мінск і ў іх жылі. А вось што апынуліся там у выніку раскулачвання, пра якое сталі шмат пісаць і гаварыць – пра тое раней не ведаў і не цікавіўся. Таму адкрыццё шакавала і ўразіла.
Вынікам набытых новых ведаў стаў першы выпадак індывідуальнага палітычнага пратэсту. Перад гэтым Ляхоўскі па інерцыі, як і многія тагачасныя маладзёны з рабочых асяродкаў, падаў заяву на ўступленне ў камуністычную партыю. Паводле правілаў перад уступленнем кожны павінен быў адбыць гадавы кандыдацкі стаж, які да таго часу стаў ужо чыстай фармальнасцю. Але Валодзя, калі тэрмін скончыўся, у КПСС уступаць проста адмовіўся, як ні ўгаворвалі здзіўленыя супрацоўнікі парткама, настроеныя на забеспячэнне перадусім колькасных, а не якасных паказчыкаў.
Адышоўшы так рашуча ад камуністычнай партыі, Ляхоўскі зблізіўся з іх тагачаснымі палітычнымі апанентамі з нацыянал-дэмакратычнага лагера. Канец 1980-х і пачатак 1990-х – той перыяд, калі ён актыўна ўдзельнічаў у буйных выбарчых кампаніях, якія ўпершыню праводзіліся на альтэрнатыўнай аснове, у камандах дэмакратычных кандыдатаў. Не на першых ролях, але як шараговы валанцёр. На выбарах народных дэпутатаў СССР у 1989 г. Ляхоўскі працаваў на карысць Аляксандра Жураўлёва, на выбарах у Вярхоўны Савет БССР у 1990-м – на карысць Уладзіміра Грыбанава. Абодва гэтыя кандыдаты, якія перамаглі ў выбарах, былі падтрыманыя Беларускім народным фронтам як найбольш адпаведныя. Праўда, пасля аказаны давер не надта апраўдалі, але гэта іншая гісторыя.
Але грамадска-палітычная дзейнасць Ляхоўскага вялікага развіцця пасля не мела. У гэты вір яго зацягнула толькі часова, у пазнейшыя часы ён ад гэтага збольшага адышоў. А вось гістарычная навука, прыход да якой пачаўся ў пачатку 1990-х, стала захапленнем і прафесіяй на ўсё жыццё.
У час прыходу Ляхоўскага ў гістарычную навуку акурат зруйнавалася камуністычная сістэма, знікла цэнзура і адкрыліся архівы. А паколькі закрытыя яны былі да таго дзясяткі гадоў, цягам якіх дзяржава ўвогуле трымала інфармацыйную прастору ў сваёй манаполіі, то праца гісторыка была ўдзячнай. Не ў сэнсе атрымання з яе матэрыяльных дабротаў, а ў сэнсе прадукавання новых адкрыццяў. Што ні капнеш – усё раней малавядомае ці зусім невядомае, усё прэтэндуе на сенсацыю, што ні публікацыя – то адкрыццё і вяртанне з небыцця.
Валодзю гэтая атмасфера пошуку і знаходак паглынула ў той час цалкам. Бадай, не было ў ягоным навуковым жыцці больш плённага перыяду. Артыкулы, публікацыі дакументаў, падрыхтоўка да друку з прадмовамі і каментарамі раней не публікаваных твораў беларускіх дзеячоў ранейшых пакаленняў і інтэлектуальных здабыткаў пасляваеннай беларускай эміграцыі. Некаторыя нумары часопіса “Спадчына”, які ў 1990-я быў флагманам беларускага інтэлектуальнага жыцця на гістарычнай дзялянцы, нярэдка складаліся ў значнай частцы з матэрыялаў, напісаных ці падрыхтаваных Уладзімірам Ляхоўскім.
Сваю працу ў той рамантычны перыяд ён сам у пазнейшыя часы не лічыў узорнай і дасканалай, прызнаваў, што на яго ўплывала агульная атмасфера таго часу, калі спачатку быў моцны патрыятычны ўздым, а пасля нацыянальная гістарычная навука апынулася ў авангардзе супраціву рэваншысцкім сілам, якія атрымалі ўладу ў краіне. Гэта, вядома, не спрыяла поўнай аб’ектыўнасці, нярэдка спрычынялася да міфатворчасці і павярхоўнасці ацэнак. Усведамляючы гэта, Ляхоўскі мала таго што сам не трымаўся за зробленыя паспешлівыя высновы, калі новыя матэрыялы іх ставілі пад сумнеў, але і пазітыўна рэагаваў, калі ягоныя колішнія высновы аспрэчваліся даследаваннямі іншых. Асабліва калі тыя іншыя належалі да новай, маладой генерацыі.
У гэтым плане нельга прамінуць пытання стаўлення Ляхоўскага да калег і ягонага спрыяння іх працы. Адносна яго без ніякага перабольшання можна прымяняць прыметнік шчодры. У многіх навуковых і папулярных выданнях ягонае імя згадваецца ў ліку тых, каму выказваюцца падзякі за дапамогу і кансультацыі. Сапраўды, назапасіўшы за гады навуковай працы шмат інфармацыі, ведаючы архіўныя фонды і назбіраўшы немалую іканаграфічную базу, ён ніколі не адмаўляўся сваімі ведамі і матэрыяламі бескарысліва падзяліцца, калі чалавек, які іх прасіў, меў у ягоных вачах добрую рэпутацыю. А галоўным крытэрыем, які ствараў гэтую рэпутацыю, была зацікаўленасць чалавека ўласна гісторыяй, укладанне ў даследаванні душы. Калі Уладзімір бачыў, што хтосьці, асабліва з маладых, дэманструе добры даследчыцкі патэнцыял, сумешчаны з асабістай і навуковай сумленнасцю – то ягоная падтрымка ў выпадку звароту па дапамогу была такому чалавеку забяспечаная.
Усё гэта мела сувязь і з ягоным добрым усведамленнем адной з ключавых праблем беларускай гістарычнай навукі – слабога развіцця таго, што завецца навуковымі школамі. Ляхоўскаму вельмі не падабалася дастаткова распаўсюджаная ў нас сітуацыя, калі навуковыя кіраўнікі маладых даследчыкаў, самі далёкія ад той тэмы даследаванняў, якімі займаліся іх падапечныя, нічога ім у навукова-метадалагічным плане не давалі і забяспечвалі ў лепшым выпадку толькі фармальна-адміністратыўную падтрымку. А маладому даследчыку даводзілася ўрэшце да ўсяго даходзіць самому, набіваючы ўласныя гузакі і блытаючыся ў трох соснах там, дзе пісьменнае навуковае кіраўніцтва магло б вырашыць праблему.
Сам Ляхоўскі са студэнтамі, якія рыхтавалі ў яго курсавыя і дыпломныя працы, стараўся працаваць належным чынам: аддаваў ім шмат часу, даваў кансультацыі, заахвочваў да ўдзелу ў канферэнцыях і падрыхтоўцы навуковых публікацый. Але паколькі працаваў на няпрофільным для сябе факультэце, то мог перадаць тым студэнтам не так шмат: сапраўдным карыфеем мытнай справы ён усё ж так і не стаў. І марыў некалі перайсці працаваць на гістфак, каб працаваць са студэнтамі-гісторыкамі. Якім мог бы даваць цікавыя тэмы са сферы ўласных навуковых інтарэсаў, дапамагаць і накіроўваць, ствараць сваю своеасаблівую школу. Але гэтага было яму не суджана.
Праўда, Ляхоўскі ўсведамляў, што яго магчымасці дастаткова абмежаваныя. Важнай рысай ягонага характару было крытычнае стаўленне да самога сябе. Сам ён не лічыў сябе навуковым свяцілам, разумеў, што ў яго не надта добрая адукацыя, недастатковы ўзровень валодання замежнымі мовамі, а адпаведна дастаткова павярхоўнае знаёмства з тымі тэндэнцыямі, якімі жыве сучасная навука ў свеце. Але тое, што было ў яго сілах, намагаўся рабіць на максімальна якасным узроўні.
Хоць перфекцыянізм часам і падводзіў. Шмат гадоў таму Ляхоўскі ўзяўся падрыхтаваць да друку працяг фундаментальнай публікацыі “Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі”. Першы том у дзвюх аб’ёмных частках, на матэрыялах Віленскага цэнтральнага дзяржаўнага архіва, быў падрыхтаваны Сяргеем Шупам і выдадзены ў 1998 г. [1], наступную частку, на аснове мінскіх фондаў, рабіў Ляхоўскі. Рабіў доўга, але, на жаль, да канца працу так і не давёў. Бо хацеў зрабіць сваё выданне яшчэ лепшым і грунтоўнейшым, але пераацаніў уласныя сілы і магчымасці. Вынікі працы не загінулі, але канчаткова яе цяпер давядзецца даводзіць да ладу калегам.
Доўга не хапала яму ні часу, ні імпэту-матывацыі і на тое, каб здабыць у якасці гісторыка-навукоўца афіцыйны статус – абараніць кандыдацкую дысертацыю. Хоць і суіскальніцтва было аформлена яшчэ ў сярэдзіне 1990-х, і тэма дысертацыі акрэсленая: “Адукацыя на акупаваных Германіяй беларускіх землях у гады Першай сусветнай вайны (1915–1918 гг.)”. Тэма вырасла з дыпломнай пра Мінскі настаўніцкі інстытут і паводле першапачатковай задумы мела куды больш шырокія храналагічныя і тэрытарыяльныя рамкі, бо мусіла ахопліваць і тэрыторыю пад расійскім кантролем, і нават перыяд польска-савецкай вайны. Ён сам пасля з усмешкай успамінаў, што наіўна верыў, нібыта ўсё гэта можна ўціснуць у адну кандыдацкую, ды яшчэ на дазволенай ВАКам толькі сотні дысертацыйных старонак. Урэшце ж нават праца над такой значна ўрэзанай тэмай заняла шмат гадоў.
І гэта не было вынікам нядбайнасці. Асноўная частка неабходнага матэрыялу была ўжо сабраная нават да часу зацвярджэння на суіскальніцтва, а ў наступныя гады ён паглыбляўся і папаўняўся. Але каб той матэрыял належным чынам апрацаваць, звесці да належнага аб’ёму і аформіць так, як патрабуюць вакаўскія правілы, вечна не хапала часу, а можа і ахвоты. Трэба было як мінімум на паўгодагод усё іншае кінуць і займацца перадусім толькі гэтым, а кідаць нічога не хацелася. “Мяне цікавіў працэс!” – паўжартоўна адказваў Валодзя, калі я пытаўся ў яго, чаму гэта ўсё так зацягнулася. Маючы на ўвазе не дастаткова руцінны працэс афармлення кваліфікацыйнай працы, а працэс няспыннага пошуку матэрыялу па розных падзеях і асобах, звязаных з беларускім рухам першай паловы ХХ ст.
Несумненна, мела тут значэнне і ягоная агульная неамбіцыйнасць. Ляхоўскі не ставіў мэтай зрабіць службовую кар’еру, зрабіцца якім-небудзь фармальным начальнікам. І таму навуковая ступень не была для яго нечым такім, што прагнулася ўсёй душой. Тым больш што зроблена ім да сярэдзіны нулявых было ўжо так шмат, што ў навуковых асяродках ягоны аўтарытэт быў высокі і без таго.
Зрэшты, калі адносна ліберальныя дагэтуль часы ў сярэдзіне нулявых памяняліся і наяўнасць навуковай ступені стала першаснай умовай, каб застацца на працы ў навуковай і адукацыйнай сферы, Ляхоўскі здолеў усё ж узяць сябе ў рукі, адкласці ўсё ўбок і сканцэнтравацца на падрыхтоўцы дысертацыі, такі яе абараніўшы. Гэта было таксама адной з рысаў ягонага характару – у ключавыя моманты сабрацца, мабілізавацца і такі развязаць узнік лыя праблемы.
У Інстытуце гісторыі, праўда, утрымацца яму тады не ўдалося, але набыты статус дазволіў стаць дацэнтам кафедры мытнай справы факультэта міжнародных адносін Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Дзе ён і працаваў да самага канца жыцця.
Але дзе б Ляхоўскі ні працаваў і што б ні рабіў – ён заўсёды захоўваў выразна акрэсленую грамадзянскую пазіцыю. Суверэнітэт Беларусі, развіццё беларускай мовы і культуры, гістарычная праўда замест маніпуляцый – гэта былі для яго абсалютна прынцыповыя і недыскусійныя рэчы. Склалася так, што менавіта ён у апошнія гады вылучыўся на галоўнага спецыяліста па гісторыі беларускай нацыянальнай сімволікі, яму было што сказаць на гэты конт, пацвярджаючы кожнае слова спасылкай на гістарычныя матэрыялы. Калі ў 2020 г. пытанне сімволікі ў беларускім грамадстве надзвычай актуалізавалася, подпісы Ляхоўскага можна было пабачыць пад усімі петыцыямі і зваротамі ў абарону бел-чырвона-белага сцяга і герба Пагоня. У 2020–2021 г. ён даў на гэтую тэму некалькі важных і грунтоўных інтэрв’ю беларускім і замежным папулярным СМІ. Пашырэнне ведаў пра гістарычную сімволіку ў шырокіх грамадскіх колах – у тым ліку несумненна і ягоная заслуга, бо некаторыя з тых публікацый, што з’явіліся ў патрэбны час і ў патрэбным месцы, збіралі дзясяткі і нават сотні тысяч праглядаў. А інфармаванню на гэты конт еўрапейскай супольнасці несумненна паслужыць вялікая публікацыя, зробленая ў прысвечаным беларускім падзеям тэматычным выпуску нямецкага часопіса “Osteuropa” [2].
Пры гэтым Ляхоўскі, вядома, разумеў, у якой краіне жыве, і стараўся па магчымасці паводзіць сябе канструктыўна, трымацца правілаў гульні. Працуючы ў дзяржаўным універсітэце, ён некалькі разоў за супрацоўніцтва з незалежнай прэсай стаяў на мяжы звальнення і ўтрымліваўся толькі дзякуючы заступніцтву кіраўніцтва факультэта. Ён быў кіраўніцтву за гэта ўдзячны, падтрымку цаніў, а са свайго боку намагаўся па драбязе не падстаўляцца сам і не падстаўляць начальства. Але не тады, калі прамаўчаць у нейкай сітуацыі азначала пайсці выразна супраць уласнага сумлення і здзейсніць подласць у дачыненні да іншых людзей.
Таму ў 2012 г. ён публічна выступіў з адкрытым пратэстным лістом на адрас Белтэлерадыёкампаніі, калі ў яе эфіры гучалі пасквілі на часопіс “Arche” і звязаныя з ім кніжныя выданні, а ў якасці прыкладу літаратуры, у якой “адбельваецца нацызм”, на ўсю краіну паказвалі кнігу Ляхоўскага “Ад гоманаўцаў да гайсакоў”. Таму ягоныя подпісы можна было рэгулярна бачыць пад шматлікімі калектыўнымі лістамі навуковай супольнасці гісторыкаў з пратэстамі супраць пераследу кагосьці з калег ці наступлення дзяржаўных чыноўнікаў і прапагандыстаў на нацыянальныя каштоўнасці і гістарычную праўду. Таму ён да апошняга даваў інтэрв’ю незалежным СМІ, апошнія з якіх выйшлі ў эфір ужо пасля ягонай нечаканай смерці. Пералічваць выпадкі, калі Ляхоўскі свядома рызыкаваў і нарываўся на магчымыя непрыемнасці, бо сумленне не дазваляла яму проста прамаўчаць, можна і далей. І, вядома, нішто не магло прымусіць яго напісаць самому ці паставіць свой подпіс пад чымсьці, што цалкам супярэчыла ягоным уласным поглядам.
У апошнія гады навуковая дзейнасць Ляхоўскага ажывілася, у яго былі вялікія планы. Паступіўшы ў дактарантуру гістфака БДУ, ён стаў рыхтаваць дысертацыю пра беларускую эміграцыю даваеннага часу. Шмат матэрыялу ў яго было ўжо сабрана раней, іншыя стаў актыўна збіраць. У пачатку 2020 г. з’ездзіў у камандзіроўку ў Маскву, дзе шмат чаго знайшоў у зборах былога Рускага замежнага архіва, што захоўваецца ў Дзяржаўным архіве Расійскай Федэрацыі. Рэгулярна хадзіў у наш Нацыянальны архіў, на ягоным працоўным стале дома засталася паперка, у якой распісаны план паходаў туды на верасень па днях і гадзінах. Да канца месяца ён планаваў наведаць архіў 10 разоў, найбліжэйшы візіт – у аўторак 7 верасня з 14.00. Але ўсе планы абарваліся панядзелкавым вечарам 6-га…
Аляксандр Пашкевіч
[1] Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі = Archives of the Belarusian Democratic Republic. Т. 1. Кн. 1–2. Фонд No 582 Дзяржаўнага Архiва Лiтвы (“Рада Мiнiстраў Беларускай На роднай Рэспублiкi”) / уклад., падрых., уступ, камент., перакла ды, паказальнікі: С. Шупа. Вільня, 1998.
[2] Гл.: Osteuropa. 2020. Hf. 10-11.
Наверх
