Рышард Радзік. Палякі і ўсходнія славяне: сацыяльныя ўмовы фармавання ідэнтычнасці і ментальных рысаў*
Палякі і расійцы, пачынаючы ад часу ўзнікнення сваіх дзяржаў, выразна адрозніваліся адзін ад аднаго культурна. У сваю чаргу, украінцы і беларусы, якія спачатку ўваходзілі ў склад Кіеўскай Русі, потым Рэчы Паспалітай, а ў апошнія стагоддзі – Расіі (СССР), у значнай ступені знаходзіліся ў зоне культурнага памежжа, спалучаючы некаторыя элементы культуры сваіх суседзяў як з усходу, так і з захаду. Гэта, відавочна, паспрыяла фармаванню іх уласнай ідэнтычнасці і ментальных адметнасцяў, характарыстыка якіх, аднак, не з’яўляецца мэтай гэтых разваг. Мяне цікавяць перш за ўсё гістарычна абумоўленыя адрозненні ў кантэксце ўзнікнення такіх адметнасцяў, асабліва ў культурным (рэлігійным) і структурным (класава-станавым) вымярэннях, а таксама ў функцыянаванні дзяржаўнага інстытута (улады). Асаблівую ўвагу выклікаюць апошнія два стагоддзі, калі фармаваліся сучасныя грамадствы і нацыі ў Еўропе, у тым ліку – у гэтай частцы кантынента [1]. Палякі і расійцы былі тады (як і цяпер) прадстаўнікамі асобных культурных колаў, мелі цалкам развітую вышэйшую культуру, эліту, нягледзячы на тое, што падзелы Рэчы Паспалітай пазбавілі палякаў інстытутаў уласнай дзяржавы. Зусім іншая сітуацыя склалася ва ўкраінцаў і беларусаў, якія з часам пачалі імкнуцца здабыць уласную суб’ектнасць, незалежна ад таго, як яе разумець. Для беларусаў гэта быў перыяд пераходу ад заходняй (лацінскай) цывілізацыі да расійскай (праваслаўнай). У выпадку з украінцамі сітуацыя была больш складаная, што абумоўлена першапачатковым падзелам украінскіх земляў паміж Рэччу Паспалітай і Расіяй ды пазнейшым пераходам часткі гэтай тэрыторыі да Габсбургскай манархіі ў выніку першага падзелу.
Паняцці ідэнтычнасці і менталітэту адрозніваюцца і ў той жа час часткова супадаюць. Ідэнтычнасць – гэта набор прыкмет, які акрэслівае нашу пазіцыю ў групе, членамі якой мы з’яўляемся: як тых, што вызначаюць нашу ўнікальнасць, індывідуальную спецыфіку, у тым ліку і нонканфармісцкую, так і тых, што мы падзяляем з іншымі членамі групы і якія нас у яе і аб’ядноўваюць. У сваю чаргу, менталітэт у меншай ступені звязаны з адказам на пытанне “хто я ёсць”, а ў большай – з праблемамі, якія тычацца поглядаў і стаўленняў, уключаючы паводзіны і тыпы рэакцый. Яго вытокі ляжаць у сферы знешніх каштоўнасцяў, сацыяльных нормаў, узораў паводзінаў, такім чынам – як і ў выпадку ідэнтычнасці – у сферы культуры ў шырокім разуменні, традыцыі, замацаванай гісторыяй. Ідэнтычнасць і ментальнасць існуюць у двух вымярэннях: індывідуальным і калектыўным. Апошняе – гэта хутчэй канструкт, які ўзнік са схільнасці даследчыкаў да тыпалогіі сацыяльных з’яў, а не цалкам антычна (ta onta) акрэсленай рэчаіснасці. Менталітэт таксама ў пэўнай ступені можна разглядаць як складнік ідэнтычнасці, асабліва ў тых яго частках, якія з’яўляюцца элементамі культуры, усвядомленымі індывідамі і сацыяльнымі групамі, і маюць выразнае эмацыйнае вымярэнне, здольнае ствараць супольныя спасылкі. Менталітэт толькі часткова можа быць прыняты як вынік, простая паслядоўнасць спасылак на тоеснасць. Тое, хто мы ёсць, можа выяўляцца (у спосабах мыслення і асабліва ў паводзінах) па-рознаму. Напрыклад, чэхі і палякі, якія, маючы цалкам развітую нацыянальную ідэнтычнасць, зусім па-рознаму рэагуюць і паводзяць сябе ў сітуацыях нацыянальнай напружанасці.
Cацыякультурныя ўмовы
Найважнейшым фактарам адасаблення двух еўрапейскіх культурных асяродкаў – заходняга і расійскага – найчасцей называецца рэлігія: з аднаго боку – каталіцызм і пратэстантызм, а з другога – праваслаўе.
На працягу тысячагоддзяў вялікія рэлігіі будавалі розныя сістэмы каштоўнасцяў, а значыць і розныя культурныя цэласнасці – на ўзроўні не толькі sacrum, але і profanum. Нягледзячы на тое, што палякі атаясамліваюцца з каталіцтвам, а расійцы з праваслаўем, абедзве канфесіі ў разгледжаных выпадках выконвалі (выконваюць) розныя функцыі. Каталіцтва – у рымскім і візантыйскім варыянтах – асацыявалася пасля Брэсцкай уніі з жыхарамі даўняй Рэчы Паспалітай, у якой паступова знікала праваслаўе. А ў ХІХ ст. з паўстаннем сучасных нацыянальных рухаў аддзяліла польскую нацыю, якая была пазбаўлена дзяржавы і этнічна звужалася, ад праваслаўных усходніх славян і пратэстантаў немцаў (прусаў). З часам на ўзроўні сацыяльных макраструктур рыма-каталіцтва, спрошчана кажучы, “адзяржавілася” [2] (у сакральным вымярэнні яно функцыянуе пераважна на ўзроўні інды відаў і парафій). Калі паляк – значыць каталік, а не наадварот [3]. Каталіцтва надзяляла палякаў каштоўнасцямі, якія вызначылі іх культурную прыналежнасць, але не надавала гэтай супольнасці сакральнага характару, як гэта было ў выпадку расійскага праваслаўя.
Абедзве функцыі, якія выконвалі рэлігіі: размежаванне і канстытуяванне характару супольнасці, адрознівалі праваслаўе ад каталіцтва. Ва ўсходнеславянскіх грамадствах праваслаўе адназначна атаясамлівалася з рускасцю (тут і далей тэрміны “рускасць” і “рускі” ўжываюцца ў гістарычным сэнсе), а ў ХІХ ст. Санкт-Пецярбургу ўдалося навязаць насельніцтву Украіны і Беларусі, жыхарам былой Рэчы Паспалітай пасля іх прымусовага пераходу ў праваслаўе, меркаванне ў катэгорыі: я праваслаўны, гэта значыць рускі [4]. Гэтая рускасць павінна была ўпісацца ў канцэпцыю “трыадзінай рускай нацыі”, якая складалася з трох галін: велікаросаў, маларосаў (украінцаў) і беларусаў [5]. Функцыя царквы заключалася не толькі ў аб’яднанні ўсходніх славян у адну супольнасць, якую ў Пецярбургу называлі “нацыянальнай”, але і ў вызначэнні яе характару. Расійцы [6] ў выніку сталі сакральна ўспрымаць усходнеславянскую супольнасць. Каб вызначыць прычыны гэтай з’явы, звернемся да гісторыі.
Кіеўская Русь узнікла ў выніку заваявання ўсходнеславянскіх плямёнаў варагамі (скандынаўскімі вікінгамі), якія ішлі на Візантыю (Канстанцінопаль). З прыняццем у 988 г. хрысціянства ўсходняга абраду сярод славян, нарманаў, а з часам і сярод іншых шматлікіх народаў (асабліва суседніх фіна-уграў) пачала імкліва распаўсюджвацца глаголіца на старамакедонскай мове (старацаркоўнаславянскае пісьмо), што спрыяла аб’яднанню краіны. Рэлігія навязала алфавіт (часцей за ўсё, раней невядомы гэтым народам) і, адпаведна, мову, і такім чынам стала элементам, які вызначыў культурную адметнасць гэтай часткі Еўропы. Тэрмін “Русь” (першапачаткова, верагодна, скандынаўскага паходжання) з цягам часу быў прыроўнены да праваслаўнай царквы. Ён насіў не этнічны (і тым больш не нацыянальны), а царкоўна-дзяржаўны характар [7]. Такое разуменне рускасці стала папулярным галоўным чынам дзякуючы ідэі Трэцяга Рыма, што ўзнікла пасля падзення Канстанцінопаля. Канцэпцыя “Святой Русі” (якая цяпер вяртаецца ў пуцінскую Расію і папулярызуецца з палітычных матываў праз негатыўнае стаўленне да ўсяго таго, што кіеўскае), была выключэннем у Еўропе. Ідэя Трэцяга Рыма надзяліла расійскую культуру месіянскім вымярэннем, надала рускасці сакральны характар, умацаваўшыся ў той час, калі Заходняя Еўропа пачала з эпохі Адраджэння паступова секулярызавацца. Такую рускасць, пашыраную з цягам часу расійцамі на ўкраінскасць і беларускасць і зразуметую як “агульнанародную”, А. Безансон і М. Рабчук параўноўваюць з ісламскай “уммай” [8]. Праваслаўе не стварыла нацыю ў яе заходнім разуменні, але надало супольнасці надэтнічны характар. У выніку апісаных працэсаў стала магчымым пакліканне на расійскі пасад цароў-іншародцаў (іншаземцаў), сярод якіх, між іншым, былі і славяне-каталікі палякі, але зусім не было праваслаўных славян – украінцаў і беларусаў.
Плебеі-чэхі, эліты якіх былі германізаваныя пасля бітвы пад Белай Гарой (1620), перасяляючыся ў ХІХ ст. (асабліва з яго сярэдзіны) у значна германізаваныя гарады, сутыкнуліся з цудоўна выпрацаванымі катэгорыямі (ідэямі) сучаснай нацыі і ў сітуацыі яшчэ існых традыцый чэшска-нямецкіх канфліктаў (культурных, рэлігійных і палітычных) стварылі ўласную нацыянальную супольнасць, заснаваную на мове. У другой палове ХІХ ст. чэшская нацыя была ўжо ў значнай ступені адукаванай, што стала магчымым у тым ліку дзякуючы ліберальнай палітыцы ўладаў, станаўленні чэшскай адукацыі, адноснаму дабрабыту краіны, хуткай урбанізацыі і індустрыялізацыі. Нацыятворчыя працэсы ў чэхаў былі пераважна нізавымі. Падобна было і ў палякаў (нягледзячы на ўласную культурную эліту, яны не мелі сваёй дзяржавы, а значыць, і яе інстытутаў), хоць нацыянальнае ўсведамленне польскіх сялян адбылося пазней з-за эканамічнай адсталасці краіны і шырокай непісьменнасці, асабліва ў рускай частцы. Польская (шляхецкая і інтэлектуальная) эліта выбудавала сучасную нацыянальную ідэалогію і літаратуру, а сяляне перанялі яе – насуперак намерам краін-захопніц – яшчэ да ўтварэння ІІ Рэчы Паспалітай у выніку працэсаў, ініцыяваных знізу, імкнення да сацыяльнай (культурнай) эмансіпацыі. Вынікам гэтага стала рэфармаванне ідэнтычнасці мясцовых народных мас, яе мадэрнізацыя і актывізацыя на аснове прыналежнасці да новага тыпу этаснай супольнасці, уласнасці, пашырэння правоў і магчымасцяў, сферы індывідуалізму і свабоды, пабудовы гарызантальных і вертыкальных сувязяў, хоць і слабых, як у Чэхіі, так і ў Польшчы (няма сваіх краін).
Інакш было на беларуска-ўкраінскім абшары, на сельніцтва якога ў ХІХ ст. прыняло катэгорыю рускасці. Сканструяваная расійцамі ідэя (“абшчыннасць”) не прадугледжвала інтэнсіўнай нізавой дзейнасці, а ва ўкраінцаў і, перш за ўсё, у беларусаў не было сваіх нацыянальных разгалінаваных эліт. Расія была дзяржавай прыгнятальніцкай, з абсалютным дамінаваннем вертыкальных сувязяў, калектывісцкай культуры і цэзарапапісцкай пазіцыі царквы ў адносінах да ўлады. Праваслаўе ў разуменні расійцаў атаясамлівалася з рускасцю, якая, у адрозненне ад “лацінскіх” народаў, вырасла з сакралізаванага свету феадальных супольнасцяў, з вясковай “абшчыннай” гаспадаркі, з сістэмы падпарадкавання і вымушанай лаяльнасці, атрыманай у спадчыну ад Візантыі і стагоддзяў бязлітаснага татарскага панавання, з міжчалавечых адносінаў, якія не зведалі традыцыі рыцарскага гонару, усё яшчэ прысутнай у эліце Польшчы, а таксама пазбаўленая буржуазнай надзейнасці і даверу, звычайных на больш урбанізаваным захадзе кантынента. Беларускія і ўкраінскія сяляне, перасяляючыся ў ХІХ і на пачатку ХХ ст. у рускамоўныя гарады, населеныя найчасцей яўрэйска-расійска-польскай большасцю, у слаба ўрбанізаванай краіне, як правіла, не сутыкаліся з развітой, этнічна вышэйшай культурай на аснове сваіх нацыянальных рухаў. Моўна русіфікуючыся, яны працягвалі прытрымлівацца лакальных светаў, уласцівых вёсцы, а таксама поглядаў, якія захаваліся з часоў першабытных груп, з прыкметнымі рэшткамі патэрналісцкага, родавага менталітэту.
Замкнёнасць на ўзроўні малых сямейна-таварыскіх груп з цягам часу спрыяла пашырэнню ў гэтых грамадствах савецкасці, якая на ідэалагічным грунце (такім чужым сялянству) даволі доўга ўспрымалася як нешта знешняе, тэатральнае, як свет улады, з якiм даводзіцца жыць, як раней са светам паноў (панскiх двароў). І нягледзячы на тое, што абодва яны моцна ўдарылi па вёсцы (асаблiва савецкiя 1930–1940-я гады з іх рэгулярным голадам), але былi па сваiм сацыяльным становішчы часткова над ёй, “над імі” [9]. Усходнеславянская супольнасць сцірала этнічныя падзелы, што існавалі ўнутры яе, кіравалася зверху ўніз, мела разгалінаваную сістэму вертыкальных залежнасцяў, слабыя гарызантальныя сувязі, якія выходзілі паза межы лакальнасцяў, была больш закрытай да знешніх рэалій, чым гэта было ў лацінскім культурным ландшафце. Дзякуючы багатаму вясковаму фальклору яна была менш успрымальнай да ідэалагічных (нацыянальнага тыпу) сувязяў, чым гэта было, напрыклад, у Польшчы, дзе дахрысціянскі фальклор быў у значнай ступені знішчаны раней каталіцкай царквой. Такога тыпу рускасці не існавала ў грэка-каталіцкай Галіцыі, таму ўкраінскі нацыянальны рух развіваўся пераважна ў Аўстрыйскай дзяржаве, а потым (поруч з нацыяналістычнымі фракцыямі) у Польшчы ў міжваенны перыяд, у адрозненне ад савецкай Украіны, насельніцтва якой мільёнамі гінула ў 1930-я г. у выніку інспіраванага Масквой голаду. Пад уплывам Галіцыі ўкраінская нацыянальная самасвядомасць распаўсюдзілася ў міжваенны час на Валынь, паступова парываючы з “рускасцю” як працягам “расійскасці”.
Нацыянальна несвядомае (а да канца існавання царскай Расіі пераважна і непісьменнае) насельніцтва ўкраінскіх і беларускіх вёсак у савецкі час пачало масава перасяляцца ў гарады, асабліва пасля Другой сусветнай вайны, даволі хутка склаўшы там большасць насельніцтва і прынёсшы з сабой элементы вясковай культуры і звычаяў. У той час як у Цэнтральнай і Заходняй Еўропе нацыя перамагла як супольнасць, што мадэрнізавала і дынамізавала лакальныя грамадствы, ва ўсходніх славян у СССР на рускасць наклалася савецкасць. На беларускіх і частцы ўкраінскіх земляў захаваліся толькі некаторыя рэшткі лацінскага культурнага ўплыву.
Сяляне не мелі нацыянальнай ідэнтычнасці пры цары і рэдка маглі набыць яе ў савецкіх гарадах у той час, калі пасля Другой сусветнай вайны перамагло паняцце савецкай супольнасці – “савецкага народа”. У Беларусі, больш схільнай да жыцця ў савецкай дзяржаве, шырока распаўсюджвалася савецкая ідэнтычнасць, адбывалася моўная русіфікацыя гарадоў, укаранялася ўсведамленне сябе (як і ў многіх іншых рэгіёнах СССР) “савецкім чалавекам” [10]. Ва Украіне, з яе пачуццём уласнай гісторыі і гонарам за абшары, сітуацыя была больш складанай. Захад рэспублікі быў украінамоўным і цалкам нацыянальна свядомым; у культуры, звычках, менталітэце і настроях цэнтра краіны заставаліся пэўныя рэшткі былой прыналежнасці да дзяржавы з лацінскай культурай; усход і поўдзень належалі да катэгорыі цалкам расійскіх. Рэлігійнасць гэтых тэрыторый была тым большай, а праеўрапейскія тэндэнцыі тым выразнейшыя, чым даўжэй яны ўваходзілі ў склад еўрапейскіх дзяржаў (Рэчы Паспалітай і Аўстрыі), нягледзячы на былыя канфлікты ў іх межах, што, зрэшты, было вынікам іх больш ці менш ліберальна-дэмакратычнага (як на тыя часы) характару. Як у Беларусі, так і ва Украіне вёскі пераважна трымаліся сваёй мовы, а гарады сталі (за выключэннем Заходняй Украіны) рускамоўнымі. Гарады Усходняй і Паўднёвай Украіны трапілі пад уплыў рускасці ў цэлым мацней, чым у Беларусі. (Кіеў быў больш дынамічным як на ўзроўні расійскасці, так і на ўзроўні ўкраінскасці ў параўнанні з беларускім Мінскам.) У гэтай сітуацыі нацыянальная (этнічная) беларускасць і ўкраінскасць мелі / маюць перадусім вясковыя карані.
Нацыянальная ідэнтычнасць у Беларусі цалкам развітая ў адносна нешматлікіх гарадскіх асяродках, у цэлым апазіцыйных да цяперашняй улады, выразна праеўрапейскіх, з заходняй сістэмай каштоўнасцяў і супольнасці, што супярэчыць прарасійскай (і прарускай) арыентацыі большасці грамадства, у тым ліку і ўлады. Ва Украіне, акрамя даўно нацыянальна свядомага захаду, нацыянальныя (а таксама нацыяналістычныя) тэндэнцыі апошнім часам узмацніліся ў цэнтры краіны, асабліва пасля Майдана 2014 г. Варта падкрэсліць, што фармаванне еўрапейскага (лацінскага) тыпу нацыі сярод украінцаў і беларусаў узмацняе іх, разбівае рускую еднасць, што выклікае жорсткі супраціў Расіі. Рухі, якія імітуюць знешнія формы еўрапейскіх нацыяналізмаў, узнікаюць таксама і ў некаторых колах расійскага грамадства (асабліва ў гарадскіх, такіх, як Санкт-Пецярбург і Масква). Аднак яны больш нагадваюць велікарускі (агульнарускі) шавінізм, чым нацыяналізмы заходняга тыпу.
У савецкі перыяд працягвала існаваць катэгорыя рускасці, на якую наклаліся ўвогуле рэгіянальна агульназразумелыя, часта пазанацыянальныя катэгорыі ўкраінскасці і беларускасці. У сітуацыі атэізацыі савецкіх грамадстваў праваслаўе стала галоўнай адметнай рысай цывілізацыйнай адметнасці. Такі кантэкст быў у словах А. Лукашэнкі, які на пачатку сваёй прэзідэнцкай кар’еры называў сябе савецкім чалавекам і праваслаўным атэістам [11]. Рускасць, якая перажывае крызіс пасля Майдана 2014 г. ва Украіне і, здаецца, слабее, у тым ліку ў цэнтральнай частцы краіны, не ўспрымаецца ні ўкраінцамі, ні тым больш беларусамі сакральна, як расійцамі.
Сакральнае вымярэнне рускасці адраджаецца ў Расіі, але збольшага яно ўжо мае кантэкст пазарэлігійнай, пазабоскай, свецкай святасці і вырастае з пачуцця велічы расійскай культуры, дзяржавы і літаратуры [12]. Падобная з’ява ў такіх маштабах практычна невядомая на Захадзе. Яна суправаджаецца наданнем моцнага метафізічнага значэння рускай праваслаўнай культуры, больш моцнага ў Маскве, чым у Кіеве і Мінску. Гэтыя традыцыі працягваюць фармаваць ідэнтычнасць і менталітэт расійцаў, у меншай ступені – украінцаў і беларусаў, якія толькі два стагоддзі (калі не лічыць украінскага Левабярэжжа) знаходзіліся ў складзе Расійскай дзяржавы і не паспелі за такі кароткі час засвоіць усё багацце расійскай культуры, у тым ліку і г. зв. “духоўнасць”.
Над усёй усходнеславянскай супольнасцю (асабліва над расійцамі) навіс – у непараўнальна большай ступені, чым у постсацыялістычнай Цэнтральнай Еўропе, – homo sovieticus: прадукт камуністычнай сістэмы, пабудаванай на аснове расійскай культуры. М. Даманьска даволі адназначна піша на гэты конт: “Для «савецкага чалавека» характэрная схільнасць да следавання за аўтарытэтам дзяржавы ў ацэнцы рэчаіснасці, выкліканая недаверам і страхам перад усім чужым і невядомым, перакананнем у сваёй бездапаможнасці і няздольнасці ўплываць на навакольную рэчаіснасць, адгэтуль – толькі крок да адсутнасці пачуцця адказнасці за яе. Прыхаваная агрэсія, выкліканая хранічнай незадаволенасцю жыццём, навязлівае пачуццё несправядлівасці і немагчымасці самарэалізацыі, зайздрасць, якая перараджаецца ў захапленне сілай і гвалтам, схільнасць да «негатыўнай ідэнтыфікацыі» – праз супрацьпастаўленне «ворагу» або «чужому». Такой асобе ўласцівы квазіплемянны падыход да нормаў маралі і права (тое, на што маюць права «свае», асуджаецца у «чужых». <…> «Савецкі чалавек» хварэе на імперскі сіндром і праектуе на сябе дасягненні мінулых пакаленняў, што напаўняе яго пачуццём перавагі перад іншымі народамі. У гэтым кантэксце кампенсатарскую функцыю павінна выконваць вера ў асаблівую цывілізацыйную ідэнтычнасць Расіі, заснаваную на недэмакратычнай сістэме каштоўнасцяў. Дзяржаўная ўлада становіцца для яго гарантам парадку і арыенцірам нацыянальнай ідэнтычнасці. Ён можа адчуць самапавагу толькі праз ідэнтыфікацыю з дзяржавай, асабліва пад час выпрабаванняў, мабілізацыі ўсёй супольнасці супраць агульнага ворага, што прыводзіць да ўспрымальнасці мілітарысцкай рыторыкі.
Асобай з такімі адметнасцямі лёгка кіраваць і маніпуляваць, аднак яна адначасова інертная па сваёй прыродзе і адпрэчвае змены” [13].
Класава-грамадскія структуры
Відавочна, што ўсведамленне еднасці выразна залежыць ад класавых чыннікаў. Тыя фрагменты ідэалагізаваных ідэнтычнасцяў, якія на працягу апошніх двух стагоддзяў аб’ядноўвалі цэлыя грамадствы ў моцныя супольнасці (звычайна нацыянальныя), распаўсюджваліся з дапамогай ідэалогій, ствараных звычайна вышэйшымі класамі, элітай краіны. Камунізм знішчыў гэтыя эліты спачатку ў Савецкім Саюзе, а потым у Польшчы. У Цэнтральна-Усходняй Еўропе наступствы ідэй і практык, вынайдзеных у Петраградзе (Ленінградзе) і Маскве, былі надзвычай цяжкімі ў сацыяльным (культурным, эканамічным, палітычным) сэнсе, што актуальна і сёння. Гэта моцна адчуваюць палякі, яшчэ больш расійцы, а асабліва балюча – украінцы і беларусы. На гэтай тэрыторыі адбылася значная плебеізацыя вышэйшай культуры, аслабленне каштоўнасцяў, якія тычацца абавязкаў, постпарытэтнага этасу, абвяшчэння ідэй, што выходзяць за межы штодзённага быцця і матэрыі, установак, якія нясуць ідэі сумленнасці, прыстойнасці і праўды. Адбылася фрагментацыя структур, у межах якіх ранейшыя працэсы самаарганізацыі і ініцыятывы знізу суправаджаліся пабудовай інстытутаў зверху ўніз, што ўмацоўваюць супольнасці ў імя індывідуальных і калектыўных свабод [14].
Павучальнымі для ўзнятай тут праблематыкі могуць быць развагі Р. Колінза пра культуру і этас розных класаў, у тым ліку рабочага (які склалі ў разгляданых намі краінах у ХХ ст. выхадцы з вёскі). Значная частка гэтых каментароў датычыць – незалежна ад намераў аўтара – грамадстваў нашай часткі кантынента, асабліва Усходняй Еўропы. Іх сувязь з класавым менталітэтам відавочная. Колінз піша пра прафесійную культуру людзей, якія “маюць адносна пастаянную працу ў ніжэйшых сектарах эканомікі. Яны амаль выключна падпарадкаваныя. А паколькі не маюць магчымасці аддаваць загады ад імя арганізацыі, то не атаясамліваюць сябе з ёй і часта выступаюць супраць яе, хоць бы ў выглядзе звычайнай абыякавасці да стандартаў, навязаных начальствам. Культура рабочага класа лакалісцкая [15], цынічная і накіраваная на сучаснасць. Знаходжанне па-за каналамі сувязі ў арганізацыі і ўсведамленне таго, што начальства кантралюе інфармацыю, каб апраўдаць і замаскіраваць сваё дамінаванне, прымушае работнікаў глядзець на свет з вельмі асабістага пункту гледжання.
Адарваная ад рэчаіснасці рыторыка іх больш касмапалітычнага начальства выклікае недавер. Праўдзівай лічыцца інфармацыя, якая датычыць асоб, знаёмых асабіста. Рабочыя схільныя ўспрымаць толькі тое, што фізічна даступна або ім самім, або групе іх сяброў. Яны, як правіла, абмяжоўваюць свае сацыяльныя кантакты сям’ёй і сябрамі дзяцінства. Касмапалітызм сярэдняга класа, які праяўляецца, у тым ліку, праз удзел у дзейнасці палітычных, грамадскіх ці дабрачынных арганізацый, практычна не сустракаецца ў выпадку з рабочым класам. <…> Рабочыя, як і прадстаўнікі іншых класаў, больш за ўсё цэняць каштоўнасці, карысныя ў жыццёвых сітуацыях. У дадзеным выпадку гэта фізічная цягавітасць, вернасць сябрам, смеласць і стрыманасць у адносінах да старонніх і начальства. Як сцвярджае Бенет Бергер, каштоўнасці звычайна з’яўляюцца крыніцай самапавагі (selfcongratulatory).
Этас рабочага класа лічыць жыццё цяжкім і непрадказальным, што робіць немагчымым планаванне на доўгі тэрмін. Трэба выкарыстоўваць магчымасці і атрымліваць асалоду ад жыцця, калі гэта можна, а таксама перажываць непазбежныя часы нястачы. У кожным з гэтых аспектаў культура прамысловага рабочага класа блізкая да культуры сялян і сельскагаспадарчых рабочых” [16].
Гэтыя рысы ў заўважнай ступені ўласцівыя не толькі сялянска-рабочай праслойцы еўрапейскіх супольнасцяў, але асабліва тым грамадствам у нашай частцы кантынента, якія, практычна кажучы, маюць выключна сялянскія карані, як хоць бы ў выпадку з беларусамі, што ўвайшлі ў перыяд незалежнасці нават з культам свайго сялянскага паходжання. У грамадствах, што страцілі свае эліты ў выніку саветызацыі, гэтыя рысы пашырыліся ў асяродках, створаных сялянамі і рабочымі, якія занялі найвышэйшыя пасады. Сучасная беларуская (беларускамоўная) літаратура, акрамя рэдкіх тэкстаў ХІХ ст., напісаных тагачаснай каталіцкай шляхтай, якая прапагандавала польскасць, стваралася ў пачатку ХХ ст. і на працягу пераважнай большасці гэтага стагоддзя толькі эпізадычна выходзіла за межы вясковых рэалій. Коласаўская “Новая зямля”, галоўны беларускі эпас (напісаны ў 1911–1923 г.), сваім зместам (акрамя прыгожых апісанняў прыроды) прынцыпова адрозніваецца ад “Пана Тадэвуша” – твора з моцнай нацыянальнай ідэяй, актыўнага (нават паўстанчага), з гімнам у славу шляхецкага жыцця. Якуб Колас (сапраўднае імя – К. Міцкевіч) апісаў у сваёй паэме жыццё беларускага ляснічага, які не меў зямлі, але марыў аб гаспадарцы і імкнуўся набыць яе [17]. Гэты, несумненна, выдатны ў мастацкім плане твор цалкам пазбаўлены якіх-небудзь беларускіх нацыянальных матываў, але змяшчае моцныя класавыя акцэнты. Адрозненні ў змесце польскага і беларускага эпасаў сімвалізуюць раскол паміж дзвюма культурамі і грамадствамі, якія былі вельмі блізкія ў першай палове ХІХ ст., а ў кантэксце абодвух Міцкевічаў – і жылі на адной тэрыторыі. І першы, і другі твор уваходзяць у спіс базавай школьнай літаратуры, таму цяжка пераацаніць іх уплыў на фармаванне дзвюх супольнасцяў, праўда, з рознымі светапогляднымі ідэаламі.
На месцы страчаных эліт ва ўсходнеславянскім абшары стварыліся слаі, якія я вызначаю як чыноўніцка-інтэлектуальныя, рэдка – інтэлігенцкія. У Польшчы, дзе ў час Другой сусветнай вайны Германія і Саветы знішчылі частку эліты, а пасля вайны яе рэшта была разбіта як пласт, хоць у цэлым не была фізічна знішчаная, з’явілася “новая інтэлігенцыя”, адметная адсутнасцю пераемнасці ў многіх пакаленнях, вельмі кансерватыўная, якая пасля падзення камунізму часта адмаўляецца ад інтэлектуальных ідэалаў дзеля матэрыяльных каштоўнасцяў, бліжэйшых для яе, паколькі адпавядаюць сямейным традыцыям. Яна паволі ператвараецца (прынамсі, у значнай частцы) у сярэдні клас з адчувальна плебейскай культурай і этасам. Польскае прыгожае пісьменства стваралася на найвышэйшым узроўні да Першай сусветнай вайны амаль выключна выхадцамі са шляхты, дый пазней найбольш адметныя (акрамя некаторых “скамандрытаў”) часта паходзілі з гэтай невялікай меншасці (напрыклад, Гамбровіч, Івашкевіч, Мілаш), якая па зразумелых прычынах цалкам знікла толькі ў Трэцяй Рэчы Паспалітай, што прыкметна паўплывала на якасць польскай літаратуры. Сяляне, якія пасля вайны масава перасяляліся ў польскія гарады, адмовіліся, вядома ж, ад значнай часткі сваёй папярэд няй культуры, ад цэласнай сістэмы каштоўнасцяў (у тым ліку сацыяльных сувязяў), прыстасаванай да патрэбаў вясковага жыцця. Аднак ёй не ўдалося стварыць за даволі кароткі час (найбольшы наплыў сялян у гарады адбыўся ў 1970-я гг.) новую, моцную гарадскую культуру, якая пабудавала б бар’еры для абароны ад спажывецкай масавай культуры, што імкліва насоўвалася з Захаду з 1989 г. Вынікам гэтага ў апошнія дзесяцігоддзі стала хутчэйшая, чым магло быць ва ўмовах больш культурна стабільнай класава-станавай сістэмы, дэзынтэграцыя сацыяльных сувязяў, фрагментацыя структур. Гэта суправаджалася рэзкім аслабленнем тых элементаў ідэнтычнасці польскага грамадства, якія з ХІХ ст. будавалі яго моцную нацыянальную супольнасць (такіх, як каталіцтва, гістарычная свядомасць, літаратурнае вымярэнне польскасці). Тым не менш, на працягу двух стагоддзяў мы стала назіраем рэшткі польскай еднасці ў рэаліях апісаных грамадскіх структур, у якіх асобныя іх члены выконвалі больш ці менш розныя функцыі. Такім чынам, палякі і сёння, хоць і ў значна меншай ступені, чым раней, у сваіх нацыянальных арыенцірах, спрошчана кажучы, з’яўляюцца шляхцічамі (інтэлігентамі шляхецкага паходжання), арыентаванымі на паўстанцкае і этатычнае мысленне, на панаванне ў сферы духу (ідэі) і свабоды над матэрыяй, хоць класава яны застаюцца сялянамі, рабочымі і г. д.
Гэтая дыхатамія непараўнальна слабейшая ва ўкраінскім грамадстве, не гаворачы ўжо пра беларускае. Адначасова ў праваслаўных супольнасцях гэтай часткі кантынента разрыў (сацыяльная дыстанцыя) паміж элітамі і народам традыцыйна нашмат большы, чым на лацінскім Захадзе, а значнасць эліт у грамадстве вышэйшая, што ёсць, між іншым, вынікам адносна нізкага пашырэння правоў і магчымасцяў мас і важнасці ўлады як моцнага структурна і іерархаўтваральнага фактару. Расійцы (якія хацелі захаваць адзінства ўсходнеславянскай супольнасці), а потым і Саветы (таксама баючыся нацыянальнай ірэдэнты (irredenta) і імкнучыся стварыць расійскамоўную “савецкую нацыю”) не дапускалі (за выключэннем перыяду так званай каранізацыі ў 20-я г. XX ст.) развіцця ўкраінскага і беларускага нацыянальных рухаў і пераследавалі іх адукаваных прыхільнікаў. Вынікам стала падпарадкаванне Маскве напаўдзяржаўных (рэспубліканскіх) структур (слабое пачуццё аўтаноміі, адсутнасць трывалага этасу і адчування супольнасці), недаразвітасць на макраўзроўні (за выключэннем Заходняй Украіны) моцна ўкаранёных у культуру звычак і лаяльнасці да ўласнага народа, выразна ўспрыманых на ўзроўні эмоцый. Савецкая еднасць аказалася слабой (штодзённа абмяжоўваючыся сферай звычак, абрадаў і індывідуальных выгод), неканкурэнтаздольнай у параўнанні з інтэграцыйнай сілай нацыянальнай супольнасці (што відаць пры параўнанні Галіччыны з іншымі рэгіёнамі Украіны). На разгляданай тэрыторыі ўсходнеславянскага рэгіёну – зыходзячы з прыведзеных вышэй меркаванняў Колінза – гэта прыводзіць да дамінавання комплексу прыкмет, характэрных для народных слаёў (класаў), што фрагментуе грамадства, радыкальна перашкаджаючы функцыянаванню дзяржавы як безумоўнага цэлага. Асабліва гэта актуальна ў сітуацыях самаабмежавання моцных цэнтралізаваных структур улады, якія расійцы будавалі стагоддзямі. Іх аслабленне звычайна не прыводзіць да фармавання працэсаў сацыяльнай самаарганізацыі знізу (эфектыўнае будаўніцтва структур ніжэйшага, а ў некаторай ступені і сярэдняга парадку), але ў такі свайго роду сацыяльны вакуум уваходзяць мафіёзныя структуры, а затым усталёўваецца алігархічная сістэма, якая замацоўвае бязладдзе. Прычынай такога становішча з’яўляецца брак сістэмы нацыянальнага абавязку і – што лучыць беларусаў і ўкраінцаў (а таксама расійцаў) з палякамі – адсутнасць буржуазнага этасу, моцна развітога пераважна ў Еўропе на захад ад Эльбы. Расійцы, а за імі і Саветы прадэманстравалі выдатныя здольнасці фармаваць кіраваныя супольнасці (якія складаюцца з груп і асобаў) са слабымі гарызантальнымі сувязямі, з такой жа невыразнай грамадзянскай актыўнасцю, а значыць – са слабасцю грамадскіх нізавых ініцыятыў. У той жа час улада сілай навязвае зверху свае ініцыятывы, і ў месцах яе ранейшага ўплыву мы і цяпер можам назіраць рэшткі гэтай з’явы, якія перашкаджаюць грамадскаму развіццю і рэформам. На беларуска-ўкраінскіх землях яны не дапусцілі стварэння альтэрнатыўных (па інстытуцыянальнай эфектыўнасці) структур, аналагічных маскоўскаму цэнтру.
Наступствы такога стану рэчаў вельмі значныя. Пасля распаду СССР супольнасці ўкраінцаў і беларусаў былі занадта слабымі, каб ліквідаваць аўтарытарную сістэму іерархічнай улады. Украінская дзяржава, спрабуючы пасля 1991 г. паступова адысці ад расійска-савецкай сістэмы ўлады, увайшла ў перыяд перманентнага хаосу і неэфектыўнасці дзяржаўных структур. Беларусы адмовіліся ад гэтай рызыкі, толькі мадыфікаваўшы савецкую сістэму [18]. Расійцы пасля эксперыментаў з лібералізацыяй дзяржавы ў 1990-я г., успрынятых грамадствам выразна негатыўна, ператварылі развалены СССР у аўтарытарную дзяржаву. У адрозненне ад беларусаў у іх ёсць спецыфічная імперска-нацыянальная супольнасць (хоць тут няма нічога агульнага з нацыяй у яе еўрапейскім разуменні), якую яны могуць часова мабілізаваць для падтрымкі ўлады і яе палітыкі. Украінцы спрабуюць пашырыць нацыянальную свядомасць на землі на ўсход ад Збруча. Лукашэнка, наадварот, баіцца, што станаўленне моцнай беларускай нацыянальнай свядомасці, па-першае, выкліча супрацьдзеянне (а магчыма і агрэсію) з боку Расіі, а па-другое, можа пазбавіць яго прэзідэнцтва. Палякі ў іншай сітуацыі. Іх нацыянальная свядомасць непараўнальна мацнейшая за дзяржаўную супольнасць разам з сілай інстытутаў, якія яе ўтварылі. У той час як дэзынтэграцыя ўсходнеславянскіх грамадстваў адбываецца ў выніку распаду іх моцных іерархічных структур улады, у польскім выпадку – гэта наступства аслаблення нацыянальнай супольнасці, дзякуючы якой гэтае грамадства перажыло падзелы і паўстала ў сучасным выглядзе. Гэтая сітуацыя прынцыпова іншая, чым у большасці заходнееўрапейскіх нацый / дзяржаў, якія захоўвалі дзяржаўную пераемнасць на працягу сотняў гадоў і сканцэнтраваліся ў сваёй сучаснай форме вакол дзяржаўных інстытутаў. Такім чынам, тэндэнцыі, якія сёння дамінуюць у сталіцы Еўрасаюза, значна больш дысфункцыянальныя ў адносінах да супольнасці палякаў, чым да супольнасцяў большасці жыхароў Заходняй Еўропы (заснаваных на праве, пераемнасці інстытутаў, лаяльнасці да ўладаў, а не на рэлігіі і этнічнай прыналежнасці).
Дзяржава – улада
Стаўленне палякаў і расійцаў да дзяржавы мае пэўныя аналогіі, бо абодва народы мелі сваю дзяржаву або (у выпадку палякаў), страціўшы яе, захавалі традыцыі, звязаныя з яе функцыянаваннем – у адрозненне ад украінцаў і беларусаў. Палякі, якія ў перыяд станаўлення сучаснай нацыі не мелі сваёй дзяржавы, стварылі сваю моцную ідэю, міф. Таму іх стаўленне да ўласнай дзяржавы пазітыўна эмацыйнае як да ідэі (з выразным нацыянальным кантэкстам), але значна слабейшае ў яе канкрэтным, інстытуцыянальным вымярэнні. Нацыянальная ідэя, збудаваная зверху інтэлігенцыяй шляхецкага паходжання ці выхавання, суправаджалася працэсамі прыняцця знізу найвышэйшай культуры ў яе нацыянальным вымярэнні. У выніку палякі ператварылі сваю супольнасць з палітычнай шляхецкай нацыі ў нацыю культурную, якая ахоплівае ўвесь этнас, здольную да нізавой (недзяржаўнай) самаарганізацыі, з відавочнай схільнасцю да паўстанняў за свабоду (што фактычна адсутнічае, напрыклад, у чэшскай і беларускай культурах). Калісьці, у працэсе стварэння нацыі, у польскім грамадстве народныя класы хоць бы часткова далучыліся да сферы вышэйшай культуры (асабліва ў яе літаратурным вымярэнні). Цяпер з развіццём грамадства гэтую сферу абмінаюць або – як “новыя інтэлектуалы” перыяду ПНР – часта нават пакідаюць. Гэтыя працэсы істотна ўплываюць на трансфармацыю ідэнтычнасці польскай супольнасці, як індывідуальнай, так і калектыўнай, што галоўным чынам заўважна з пункту погляду пакаленняў [19].
Пры гэтым стаўленне расійцаў да дзяржавы прыкметна адрозніваецца ад уласцівага палякам. Рускае месіянства Масквы як Трэцяга Рыма было падтрыманае і часткова замененае Пятром I пачуццём расійскага месіянства – несумненна, імперскага па сваёй прыродзе. Гэтая культурна-ментальная рыса суправаджае расійцаў у працэсе іх сацыялізацыі (настолькі, што слова “імперскі” набывае станоўчую канатацыю ў сацыяльным дыскурсе). Інстытут дзяржавы ўспрымаецца расійцамі, у адрозненне ад лацінскіх еўрапейцаў – што абапіраюцца на рымскія традыцыі, – несумненна як візантыйскі (бюракратыя і жорсткая іерархія) і татарскі вопыт (жорсткая ўлада і няпэўнасць межаў). Наколькі палякі ў перыяд станаўлення сучасных грамадстваў і нацый змагаліся за здабыццё свабоды з іншымі дзяржавамі (найперш – з Расіяй), настолькі войны, якія вялі ў той час расійцы, мелі прынцыпова іншы характар [20]. Наколькі палякі не паважаюць іерархічных інстытутаў, расійцы баяцца іх распаду і, адпаведна, хаосу і анархіі, бо іх магчымасці самаарганізацыі знізу вельмі абмежаваныя. Дзейнасць расійцаў звычайна вынікае не з пачуцця свабоды, актыўнасці на ўзроўні асобаў, маральных абавязкаў этасных каштоўнасцяў (установак) у адносінах да супольнасці, а з падпарадкавання дзяржаве, страху перад рэпрэсіямі з боку ўладаў або са сваіх эгаістычных інтарэсаў.
Цікава, што расійцы спалучаюць у сваёй культуры, здавалася б, супярэчлівыя рысы: месіянства-місіянерства, сакральны (што тычыцца як праваслаўя, так і інтэрнацыяналістычнай савецкасці) імперыялізм з пастаянным адчуваннем пагрозы (і гэта пры рэгулярным стварэнні ворага / ворагаў), выкліканае шматлікімі войнамі, якія часцей за ўсё развязваюць самі, але лічаць абарончымі з-за сваіх імперскіх якасцей, што з’яўляюцца нормай. Яны лічылі / лічаць, што маюць права дамінаваць над іншымі (асабліва над слабейшымі суседзямі). Расійцам, чыя культура ў значнай ступені грунтуецца на посттатарскім падмурку, чужая этыка еўрапейцаў з яе падставамі самакрытыкі, якая дазваляе больш ці менш эфектыўна рэгуляваць адносіны з іншымі (пераважна з больш слабымі). Расійская ідэнтычнасць будуецца вакол сілы дзяржавы, яе стабільнасці, пачуцця месіі і рускасці, а таксама аддаленасці праваслаўнай царквы (здраджанай Візантыі) ад свету лаціністаў – раскольнікаў, якія разбурылі Канстанцінопаль, здрадзілі хрысціянскаму свету і маюць вусны, поўныя сафізмаў [21]. У адрозненне ад Захаду, дзе дзяржава служыць грамадству, у Расіі яна шмат у чым каштоўнасць сама па сабе. Цяпер Расія пачынае зноў усведамляць сябе сапраўднай хрысціянскай краінай і ў пэўнай ступені місіянерам для – як лічаць расіяне – дэкадэнцкага Захаду, што часткова адлюстроўвае расійскія погляды на кансерватызм. Расія спасылаецца на кансерватыўныя каштоўнасці як на ўласную традыцыю царскай эпохі, здольную інтэграваць грамадства і абараніць яго ад міязмаў Захаду, распаду сувязяў і працэсаў, якія разбураюць лацінскую частку кантынента.
Украінцы і беларусы, якія на працягу некалькіх стагоддзяў знаходзіліся пад уплывам расійскай культуры ў складзе царскай дзяржавы (апошнія – толькі з канца XVIII ст.), падпалі пад палітыку стварэння культурнага падзелу (у пэўнай ступені – этнічнага) паводле рэлігійных межаў, што, у адпаведнасці з палітыкай Пецярбурга, радыкальна тармазіла развіццё іх нацыянальнай суб’ектнасці і самасвядомасці. У Расійскай імперыі ў іх не было шанцаў выпрацаваць уласную сацыяльна значную эліту, эмацыйна станоўчае стаўленне да ўласнай культуры, у тым ліку да мовы, а тым больш – вядома ж – лаяльнасць да ўласнай (няіснай) дзяржавы ці яе ідэі, што, безумоўна, выходзіла б за межы краёвасці ў рамках агульнарускай супольнасці. У СССР адчуванне рэгіянальнай адасобленасці савецка-рэспубліканскага характару істотна ўзмацнілася, што, бадай, выратавала (перш за ўсё беларусаў) ад поўнай русіфікацыі [22]. Пасля навязвання беларусам і ўкраінцам былой Рэчы Паспалітай у ХІХ ст. праваслаўя сацыяльны механізм, выпрацаваны ў расійска-рускім культурным асяроддзі (заснаваным, між іншым, на цэзарапапізме), не дазволіў ім – хоць бы па прыкладзе палякаў, літоўцаў, латышоў, эстонцаў, а таксама галіцкіх украінцаў у дзяржаве Габсбургаў – эфектыўна супрацьстаяць Пецярбургу і расійскай культуры ў такой ступені, каб можна было заснаваць якія-небудзь заўважныя адукаваныя нацыянальная аб’яднанні. Праваслаўныя святары ўсходнеславянскага рэгіёну ніколі не выступалі ініцыятарамі нацыянальных сепаратысцкіх рухаў супраць расійскага цэнтра, у адрозненне ад каталіцкага духавенства (напрыклад, літоўцы і галіцкія ўкраінцы). Ва Украіне гэтая з’ява стала заўважная толькі ў апошнія гады ў незалежнай краіне. Беларуская царква па-ранейшаму застаецца прарасійскай і з’яўляецца крэатурай маскоўскага цэнтра. Слабасць беларускай і ўкраінскай нацыянальных супольнасцяў (за выключэннем Галіцыі і Валыні) набыла асаблівае значэнне пасля здабыцця незалежнасці іх дзяржавамі. Глыбокія рэформы патрабуюць ахвяр, адпаведнай базы каштоўнасцяў і поглядаў, пачуцця еднасці, таму ў Беларусі яны не праводзяцца, а ва Украіне выклікаюць небяспечныя палітычныя ўзрушэнні.
Прэзідэнт А. Лукашэнка, добра адчуваючы настроі беларускага грамадства, як тыповы homo postsovieticus будаваў дзяржаўна-палітычную адасобленасць падпарадкаванага яму арганізма ў межах расійскай культуры, звязваючы Мінск з Масквой і Кіевам. Паводле даследаванняў, праведзеных некалькі гадоў таму, беларусы ўсё больш схіляюцца да ўласнага шляху развіцця, асобнага ад (пра)расійскага і (пра)заходнееўрапейскага (ЕС), але большасць лічыць (у 2006 і 2009 г. – каля 2/3), што разам з расійцамі і ўкраінцамі ўтвараюць “тры галіны аднаго народа” ці нават з расійцамі “адзін народ” (2005 г. – каля 57%) [23]. Значная частка беларусаў па-ранейшаму адчувае сябе “малодшым братам” у адносінах да “старэйшага” – расійскага. Такое меркаванне ім, як і ўкраінцам, навязвала Масква. Расійскае пачуццё вышэйшасці грунтавалася на канцэпцыі рэгіяналізаванай рускасці, якая мае цэнтр (Масква з яе вялікай расійскай культурай, прызнанай у свеце) і ўскраін, як у тэрытарыяльным, так і ў культурным плане. Паколькі ва ўмовах поўнай залежнасці ад Расіі правядзенне рэформаў было немагчымае, украінцы арганізавалі ў 2014 г. Майдан, каб аддзяліцца ад яе як эканамічна і палітычна, так і ментальна, зрабіўшы такім чынам спробу разрыву з рускасцю, як яе разумела Масква. На думку М. Рабчука, цяпер мы маем справу з фармаваннем украінскай грамадзянскай, палітычнай, пазаэтнічнай супольнасці, асобнай ад расійскай.
“Надзвычайнае развіццё інклюзіўнай грамадзянскай ідэнтычнасці ва Украіне, – піша вядомы кіеўскі інтэлектуал, – заснаванай галоўным чынам на агульных каштоўнасцях, а не на этнічных або моўных асаблівасцях, з’яўляецца загадкай для расійскіх прапагандыстаў, якія працягваюць прасоўваць «русский мир» у значэнні агульнасці гісторыі і рэлігіі, мовы і культуры, крыві і зямлі. Яны і надалей працягваюць «абараняць рускамоўных суайчыннікаў» ва Украіне і за яе межамі, цалкам ігнаруючы той факт, што Украіна з’яўляецца домам і для рускамоўных, і для ўкраінскамоўных, і для ўсіх тых, хто лічыць “суайчыннікамі” хутчэй сваіх шматнацыянальных суграмадзян, чым грамадзян Расійскай Федэрацыі” [24].
Пабудове моцных супольнасцяў не спрыяюць перажыткі савецкасці, слабасць (непрывабнасць) дзяржаў і іх эканомік. Гэта істотна абмяжоўвае фармаванне праграмадзянскіх настрояў. Так, для рускага культурнага асяродку сёння характэрна актыўнасць практычна толькі ў першасных групах з тэндэнцыяй да пазбягання ініцыятыў (асабліва не інспіраваных самой дзяржавай), якія маюць ідэалагічнае вымярэнне, этас. Раптоўным зменам у свядомасці спрыяюць моцныя канфлікты, у тым ліку ваеннага характару, якія ўзводзяць бар’еры паміж сваім бокам і ўзніклым праціўнікам (прыклад гэтага працэсу – супраціў украінцаў расійскай агрэсіі). Адыход ад аднаго тыпу надлакальнай (ідэалагічнай, напрыклад, савецка-рускай) супольнасці (ідэнтычнасці) да іншага, падобнага дыяпазону (напрыклад, нацыянальнай) – працэс працяглы, які зойме не адзін дзясятак гадоў.
Заключныя заўвагі
На ідэнтычнасць расійцаў уплываюць культурныя асаблівасці, абумоўленыя традыцыяй, якія характарызуюцца: 1) у рэлігійным вымярэнні – месіянствам, 2) у дзяржаўна-імперскім вымярэнні – місіянерствам, 3) у духоўным вымярэнні – метафізічнасцю. Іх уплыў на ўкраінцаў і беларусаў абмежаваны. Яны не перанялі ў расійцаў – апрача зусім вузкіх, моцна зрусіфікаваных колаў – імперскіх тэндэнцый, а таксама тэндэнцыі да выразнай сакралізацыі (у расійцаў яна выяўляецца ў маніі велічы, пысе, упэўненасці ў перавазе ўсяго расійскага або святасці, таксама ў нябоскім сэнсе) [25], моцнага атаясамлівання з дзяржавай. З іншага боку, ім блізкія тэндэнцыі да пабудовы вертыкальных структур улады і яе культу (са слабой ідэнтыфікацыяй з ёю), разрыў паміж прыватнай і публічнай сферамі (эліты і “народ”), слабая здольнасць самаарганізавацца ў грамадстве і сфармаваць сферу абавязкаў у адносінах да галіны, якая выходзіць за межы ўласных прымітыўных груп. Гэта суадносіцца з тымі зместамі расійскай культуры, якія, несумненна, маюць тэндэнцыі да дыхатамізацыі. Апроч згаданага разрыву паміж прыватнай і афіцыйнай сферамі, культура грамадстваў разгляданай тэрыторыі Еўропы характарызуецца вялікім разрывам паміж вербальным пластом ідэй і прагматыкай штодзённасці, якая супярэчыць ім, што звязана з багатай традыцыяй унутранай духоўнасці расійцаў і адначасова з іх традыцыяй знешняй несвабоды (багаты свет містыкі і метафізікі супраць мізэрнага – у параўнанні з ім – свету штодзённай рэчаіснасці, эгаізму і бязлітаснасці).
Пра значны для культуры падману разрыў паміж двума тэрмінамі (і паняццямі), якія абазначаюць ісціну, але істотна адрозніваюцца па сваім змесце, піша А. Безансон: ісціна (истина) азначае адзіную і непаўторную праўду, першапачаткова ўзятую са Святога Пісання, а праўда (правда) суб’ектыўная, праўдаў шмат, бо шмат магчымасцяў чалавечых ацэнак сацыяльнай рэчаіснасці [26]. “Менавіта гэта дазваляе расійцам хлусіць шчыра, ад усёй душы (што часта заўважаюць замежнікі)” [27]. Гэтаму адпавядаюць і словы М. Даманьскай: “Правілы этыкі або маралі, – лічыць эксперт Цэнтра ўсходніх даследаванняў, – характарызуюцца квазіплемянным мысленнем, з’яўляюцца эксклюзіўнымі і абавязковыя толькі ў адносінах да сваёй групы. Паколькі «чужы» знаходзіцца па-за светам, населеным «сваімі», з ім не трэба лічыцца. Такім чынам, члены групы не лічаць хлусню або маніпуляцыю заганай – асабліва калі яны прыносяць выгаду. Гэта выключае павагу да правілаў супрацоўніцтва, якія склаліся ў заходняй парадыгме ліберальнай дэмакратыі і вяршэнства права. Расійскі дыскурс, незалежна ад яго тэматыкі (ці то гістарычныя пытанні, выкананне міжнародных пагадненняў або ход канфлікту ва Украіне), рэгулярна выкарыстоўвае хлусню не толькі на ўзроўні СМІ, але і ў міжнародных перамовах на самым высокім узроўні” [28].
Да расійскіх дыхатамій, якія могуць зацікавіць Захад, можна дадаць значна большую дыстанцыю паміж горадам і вёскай, чым у Заходняй і Цэнтральнай Еўропе (гэта выклікана тым, што савецкія ўлады, жадаючы пазбегнуць масавых уцёкаў калгасна-саўгаснага насельніцтва з вёсак у гарады, некалькі дзясяткаў гадоў не выдавалі значнай частцы сваіх грамадзян пасведчанні асобы для перамяшчэння па краіне).
У сацыякультурным, грамадскім і цывілізацыйным вымярэнні саветызаваная рускасць мае вялікія праблемы з адаптацыяй да сучаснага свету дэмакратыі і рынкавай эканомікі, створанага калісьці ў заходняй частцы кантынента. Яна лепш спраўлялася – у адрозненне, напрыклад, ад Польшчы – у савецкіх арганізацыйных рэаліях, некалі прыдуманых у Петраградзе і Маскве. Спробы дэмакратызацыі і эканамічнай лібералізацыі Расіі ў 1990-я г. пацярпелі паразу – расійцы ў першую чаргу спадзяюцца на вялікі аб’ём экспарту энерганосьбітаў; беларусы нават не спрабавалі праводзіць рэформы і сваёй стабільнасцю шмат у чым абавязаны фінансавай падтрымцы Расіі; украінцы робяць такія спробы, выяўляючы маштабнасць задач, якія трэба вырашыць. Краіны Вышаградскай групы і балтыйскія рэспублікі з такімі праблемамі сутыкаюцца непараўнальна менш. Безумоўна, мы тут маем справу з рознымі культурнымі механізмамі існавання грамадстваў у сферы эканомікі, палітыкі… Гэтыя адрозненні, відавочна, тычацца і ідэнтычнасці, яны могуць эвалюцыянаваць, яны не нязменныя.
Пераклад Генадзя Прыбыткі
Poles and Eastern Slavs:
Social Conditions of Forming Identity and Mentality
Ryszard Radzik
The article offers a discussion of those historically conditioned features of identity and mentality of the three East Slavic nations (Russians, Ukrainians, and Belarusians) and Poles which had an impact on the attitudes of the societies in question in the past and – most importantly – which still shape them today. The author focuses particularly on socio-cultural and class factors, as well as those related to the existence (or absence) of state structures, i.e. attitudes to authorities. Over the last two centuries, Belarusians and most Ukrainians moved from links with Western culture towards the inclusion in the Russian (orthodox) community. As a result of the Bolshevik Revolution, both societies lost their primary elites, and the new ones emerged following the social advancement of peasant masses. The new elites have become more other-directed, more inclined to build vertical power structures, more active in primary groups, and less open to grass-roots processes of social self-organization. Ukraine, which is breaking away from this pattern, is currently experiencing social tensions.
* Першадрук: Radzik R. Polacy a Słowianie wschodni: społeczne uwarunkowania formowania się cech tożsamościowo-mentalnych // Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia. Sectio I. Vol. XLIII, 1 (2018). S. 11–31. У перакладзе публікуецца з ласкавай згоды аўтара.
[1] У адрозненне ад нацыі, што з’яўляецца супольнасцю (якую можна разглядаць у катэгорыі Ф. Цёніса як Gemeinschaft), у грамадстве (па Цёнісу Gesellschaft – аб’яднанне, асацыяцыя), асабліва ў сучасным, усё – матэрыяльныя сувязі, рацыянальныя адносіны, індывідуалістычныя арыентацыі, значны ўзровень нонканфармізму, асобасныя ўзоры рацыянальнага чалавека, грамадскі лад – заснавана на дагаворы. Нацыі (якія, паводле Ф. Майнэке, у Цэнтральнай і Усходняй Еўропе былі і застаюцца культурнымі супольнасцямі) заўсёды фармаваліся ў межах пэўнага грамадства, структуры якога ў той ці іншай ступені ўплывалі на змест сваёй супольнасці.
[2] Нацыяналізаваны ў тым сэнсе, што ў выпадку польскага грамадства (як літоўскага і ўкраінскага грамадства ва Усходняй Галіцыі) каталіцкая царква выконвала – асабліва ў час падзелаў – выразную нацыятворчую функцыю. Пасля 1989 г. у новай палітычнай сітуацыі яе ўспрыманне як абаронцы польскасці па зразумелых прычынах аслабла, што вылілася ў працэсы частковай секулярызацыі грамадства (такім чынам, пэўнай “дэнацыяналізацыі” каталіцкай царквы, што разумелася як аслабленне ўспрымання яе палякамі як абаронцы нацыянальнай супольнасці).
[3] У апошнія дзесяцігоддзі падзелаў этнічна адрозныя літоўцы-каталікі не хацелі быць палякамі, і Пілсудскі прызнаў нацыянальна-дзяржаўную адметнасць Літвы, акрэсліўшы межы адроджанай польскай дзяржавы. Заходнеславянскіх славакаў і значна менш каталіцкіх чэхаў іх паўночныя суседзі не лічылі палякамі, і, відавочна, яны самі сябе імі не лічылі (тое, што каралі з дынастыі Ягайлавічаў некалі займалі трон Багеміі і Венгрыі, тут не мела значэння).
[4] Пасля Студзеньскага паўстання каталікі, якія жылі ў Расіі на землях былой Рэчы Паспалітай, былі прызнаны палякамі.
[5] Гл.: Radzik R. Rosyjski imperializm wspólnotowy. Trójjedyny naród ruski w badaniach socjologicznych. Lublin, 2016. S. 11–85.
[6] Аб праблемах канцэптуальнага размежавання расійцаў і русінаў гл.: Nadskakuła O. Kategorie “swój” i “obcy” w rosyjskim myśleniu politycznym. Kraków, 2013. S. 106–109.
[7] Zubow А. (red.) Historia Rosji XX wieku. 1894–1922 / przyp. i kom. A. Pomorski. Warszawa, 2016. S. 26–32.
[8] Riabczuk M. Wschodniosłowiańska “umma” a problem emancypacji; o słabej tożsamości Ukraińców i Białorusinów // Radzik R. (red.) Tożsamości zbiorowe Białorusinów. Lublin, 2012 (па-беларуску: Рабчук М. Усходнеславянская “умма” і праблема эмансіпацыі. Да пытання пра “слабую” ідэнтычнасць украінцаў і беларусаў // БГА. Т. 19 (2012). С. 239–283); Cyryl, Putin i ich metody. Z Alainem Besançonem rozmawia Aleksandra Rybińska // Nowa Konfederacja. 2014. Nr. 31. S. 4
[9] Паўлючук так піша пра праваслаўе: “»Побытавае хрысціянства» – так некаторыя расійскія філосафы вызначаюць праваслаўе. Хрысціянства, сутнасць якога не ў догмаце веры, а ў побыце: у звычаях, у жыццёвых перавагах і каштоўнасцях, у спосабах адчування сэнсу, у характары супольнасці, у ландшафце, у адносінах да прыроды, свету, паэзіі, у спосабах быцця”. Па аналогіі з “жывым хрысціянствам” я лічу, што “жывы саветызм” можна вызначыць як набор каштоўнасцяў, установак, спосабаў бачання свету, рэакцыі на знешнія фактары для асобаў і сацыяльных груп, што характарызуе расійцаў, беларусаў і большасць украінцаў (Pawluczuk W. Ukraina. Polityka i mistyka. Kraków, 1998. S. 125–126.)
[10] Гл.: Waszkiewicz J. Co to jest sowieckość? // Studia Białorutenistyczne. T. 2 (2008). S. 71–100.
[11] Гл.: Szoszyn R. Ateizm po komunizmie // Rzeczpospolita. 2016, 27 stycznia, www.rp.pl/ Spoleczenstwo/301279861-Ateizm-pokomunizmie.html [доступ: 05.09.2017]
[12] Besançon A. Święta Ruś. Warszawa, 2012. S. 63–64.
[13] M. Domańska M. Uzależnieni od konfliktu. Wewnętrzne uwarunkowania antyzachodniej polityki Kremla. Warszawa, 2017. S. 38–39. Далей аўтарка піша: “Паводле вынікаў сацыялагічных даследаванняў, згаданаму тыпу адпавядае 35–40% насельніцтва Расіі, але асобныя рысы ці мадэлі паводзінаў у час мабілізацыі (эканамічнага, палітычнага ці сацыяльнага крызісу) павялічваюць гэтую долю ажно да 80%. Разам з узмацненнем аўтарытарызму ў Расіі і ліквідацыяй плюралізму гэты тып стаў выходзіць на першы план, і асабліва заўважны ў маладых пакаленнях” (s. 39).
[14] Безумоўна, прычыны гэтых з’яў разнастайныя, і іх падрабязнае тлумачэнне не ёсць мэтай нашай размовы.
[15] Тэрміны “лакалістычны” (localistic) і “касмапалітычны”, якімі Колінз апісвае пэўныя тыпы сацыяльных адносінаў, маюць даўнюю традыцыю. Яны былі ўведзены К. К. Цымерманам пры перакладзе прапанаванага Цёнісам адрознення паміж Gemeinschaft (мясцовы) і Gesellschaft (касмапалітычны), а пазней выкарыстаны Мертанам, які такім чынам вызначыў два асобныя тыпы ўплывовых людзей. Трэба дадаць, што ў польскай сацыялагічнай літаратуры тэрмін Gemeinschaft часта перакладаецца як “супольнасць”, а Gesellschaft – як “таварыства”.
[16] Collins R. Konfliktowa teoria stratyfikacji // Współczesne teorie socjologiczne / wyb. i oprac. A. Jasińska-Kania, L. M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski. T. 1. Warszawa, 2006. S. 492–493.
[17] Колас Я. Новая зямля = Новая земля = Nowa ziemia. Мінск, 2002.
[18] Cімвалічнай датай адмовы ад спробаў дэмакратызацыі Беларусі і ўвядзення рынкавай эканомікі стаў 1994 г., калі А. Лукашэнка быў абраны прэзідэнтам.
[19] Прасцей кажучы: у царскай Расіі, а тым больш у СССР, а таксама ў Расійскай Федэрацыі грамадства перш за ўсё структуруе ўлада (што з’яўляецца галоўным фактарам сацыяльнага росту), і менавіта гэтая ўлада забяспечвае доступ да матэрыяльных выгод. На Захадзе, асабліва ў ЗША, кар’еру ў палітыцы абумоўлівалі грошы. У Польшчы грамадства было структураванае – у значна большай ступені, чым у Расіі і ЗША – культурай, якая, аднак, паступова выцяснялася з 1990-х г. грашыма, паводле заходняга ўзору.
[20] Гл. хоць бы нядаўна выдадзеныя: Carrère d’Encausse H. Eurazjatyckie imperium. Historia Imperium Rosyjskiego od 1552 do dzisiaj. Kęty, 2014; Rohoziński J. Bawełna, samowary i Sartowie. Muzułmańskie okrainy Rosji 1795–1916. Warszawa, 2014.
[21] Былы аналітык “Левада-цэнтра” Т. Варажэйкіна, характарызуючы стаўленне расійцаў да Захаду, канстатуе: “…імперская крыўда паглыбляецца. Яна грунтуецца на зайздрасці да ўяўнага агрэсара і сумненнях у яго каштоўнасцях. «Захад жыве лепш за нас, баіцца нас, ненавідзіць, а заходнія людзі – эгаістычныя матэрыялісты, пазбаўленыя расійскай духоўнасці», – так нізкая самаацэнка ператвараецца ў пачуццё перавагі. Расійская прапаганда цвердзіць тэлегледачам, што такія каштоўнасці, як дэмакратыя і правы чалавека, па-першае, пагражаюць расійскай духоўнасці, а па-другое, яны крывадушныя, бо на Захадзе ўсё можна купіць”. Гл.: Zmarnowaliśmy ćwierć wieku. Z rosyjską politolożką Tatianą Worożejkiną rozmawia Zbigniew Rokita // Nowa Europa Wschodnia. 2015. Nr. 5. S. 99–100.
[22] Некалі этнічна беларуская Смаленшчына, якую бальшавіцкія ўлады абяцалі ўключыць у склад беларускай дзяржавы, што паўставала пасля Першай сусветнай вайны, сёння амаль цалкам зрусіфікаваная ў сэнсе ідэнтычнасці, а на беларускіх дыялектах размаўляюць толькі ў вёсцы. “На жаль, – піша польскі даследчык пра рэчаіснасць сённяшняй Смаленшчыны, – трэба прызнаць, што старэйшае пакаленне – апошняе, што карыстаецца дыялектам, насычаным шматлікімі беларускімі рысамі. Сярэдняе і малодшае пакаленні, безумоўна, рускамоўныя. Яшчэ ў 1860 г. у Смаленскай губерні, паводле афіцыйных звестак, налічвалася 1 мільён 122 тыс. беларусаў, што складала фактычна ўсё насельніцтва гэтай губерні. Першы ўсеагульны царскі перапіс 1897 г., гэта значыць пасля Студзеньскага паўстання 1863 г., паказаў толькі 100 тыс. беларусаў. Безумоўна, царскія ўлады пасля паўстання на Беларусі пад кіраўніцтвам К. Каліноўскага таксама на статыстычным узроўні спрабавалі даказаць расійскасць гэтых земляў. Такая палітыка, якая праводзіцца і сёння, не спрыяе захаванню беларускай нацыянальнай свядомасці, а значыць – і захаванню роднай мовы”. Гл.: Jankowiak M. Gwary białoruskie na zachodniej Smoleńszczyźnie – dzieje agonii // SLAVIA: časopis pro slovanskou filologii. 2013. Sešit 3. S. 324. Гл. таксама ў тым жа часопісе на падобную тэму: Współczesne gwary białoruskie na południowej Pskowszczyźnie. Rejon rewelski // SLAVIA: časopis pro slovanskou filologii. 2015. Sešit 2.
[23] Radzik R. Op. cit. S. 45–46.
[24] Riabczuk M. “Wspaniały lud słowiański”. Rosyjskie stereotypy Ukraińców – od wyobraźni imperialnej do postimperialnej rzeczywistości // R. Kusek, J. Purchla, J. Sanetra-Szeliga (red.), Narody & stereotypy 25 lat później. Nowe granice, nowe horyzonty. Kraków, 2015. S. 247–248.
[25] Besançon A. Op. cit. S. 63–64.
[26] Расійскі культ сілы прыводзіць да таго, што праўда (правда) становіцца прадметам палітычнага абмеркавання (нават на міжнароднай арэне).
[27] Besançon A. Op. cit. S. 36. Праўда, Безансон узаемазамяняе змест абодвух тэрмінаў, але высновы робіць слушныя.
[28] Domańska M. Op. cit. S. 35–36.