Waidenberg, Marek. Kwestie narodowe w Europie ŚródkowoWschodniej (Юры Вашкевіч)
WALDENBERG, MAREK. Kwestie narodowe w Europie Śródkowo-Wschodniej. Historia. Idei. — Warszawa, 1992. – 418S.
Аўтар гэтай кнігі паставіў перад сабой задачу па магчымасьці шматбаковага прадстаўленьня ўсіх нацыянальных праблемаў у Цэнтральна-Усходняй Эўропе, пад якой разумеюцца дзяржавы, што паўсталі на тэрыторыях былой Аўстра-Вугоршчыны i эўрапейскай часткі Расеі. Такі намер наўрад ці можна было зьдзейсьніць у працы, якая налічвае крыху больш за 400 старонак друку, што, дарэчы, усьведамляе i сам аўтар, калі піша: «… праблематыка, прадстаўленая ў кнізе, вельмі шырокая, магчыма занадта шырокая адносна наперад акрэсьленых яе памераў».
Задачай гэтае кнігі, як адзначае М.Вальдэнбэрг, зьяўляецца паказ дынамікі нацыянальных пытаньняў у нашай частцы Эўропы, з улікам як мага шырэйшага параўнаўчага аспэкту, што паказвае адрозьненьні i падабенствы ў становішчы паасобных народаў, зь ix памкненьнямі i нацыянальнымі рухамі. Актуальнасьць гэтай задачы не падлягае ніякаму сумневу, паколькі нацыянальныя пытаньні зноў становяцца фундамэнтальнымі для Эўропы, a падзеі ў Югаславіі i на абшары былога Савецкага Саюзу спрычыняюцца да таго, што нацыянальнае пытаньне ў цэлай Эўропе ўвесь час знаходзіцца ў цэнтры ўвагі, абмяркоўваецца i аналізуецца.
У сувязі з гэтым вельмі важнымі ўяўляюцца погляды самога аўтара на мадэлепаняцьце народа i яго складовых элемэнтаў. Паводле М.Вальдэнбэрга гэта: супольная мова, тэрыторыя, на якой жыве дадзеная супольнасьць i якую яна лічыць сваёй бацькаўшчынай, культурная спадчына, якая значнай часткай супольнасьці ідэнтыфікуецца як уласная, удзел у нацыянальнай культуры, супольная сымболіка, i тое, што называюць агульным запасам пачуцьцяў i думак, перакананьнем у агульным паходжаньні большасьці грамады, пачуцьцём супольнага паміж людзьмі розных сацыяльных слаёў, усьведамленьне нацыянальнай адметнасьці i прыналежнасьці да народу, існаваньне (у мінулым або ў цяперашнім часе) дзяржавы, якая ўспрымаецца сваёй, або волі да стварэньня дзяржавы, прынамсі ў межах аўтаноміі.
Кніга складаецца з трох частак. У першай разглядаюцца народы i нацыянальныя пытаньні ў Аўстра-Вугоршчыне i Pacei, у другой — канцэпцыі вырашэньня нацыянальных пытаньняў, a ў трэцяй дасьледуецца працэс пераходу ад імпэрый да нацыянальных дзяржаў, ажно да моманту распаду СССР i Югаславіі.
Найбольш комплексны характар мае першая частка кнігі, у якой прадстаўлена заблытанасьць нацыянальнага пытаньня ў імпэрыях Габсбургаў i Раманавых. Па ёй можна скласьці поўнае ўяўленьне пра становішча паасобных народаў на землях гэтых наднацыянальных калосаў на мяжы XIX i XX ст. Найбольш цікавым падаецца параўнаньне сытуацыі ў Pacei i на абшары Аўстра-Вугоршчыны. Між іншым, тут аўтар закранае пытаньне расейскага нацыяналізму i яго ўплыву на палітыку русыфікацыі, адзначаючы адначасова, што гэтая праблема слаба дасьледавана з прычыны адсутнасьці паглыбленага аналізу самога нацыяналізму. Зьвяртаючыся да гісторыі, М.Вальдэнбэрг толькі ў агульным выглядзе пазначае кірунак дасьледаваньняў, які можа мець значэньне для сучаснасьці: «Калі палітычныя групоўкі, што падтрымлівалі царызм, выказваліся за палітыку русыфікацыі i цэнтралізму, то большасьць апазыцыйных груповак вельмі прыблізна акрэсьлівала сваю пазыцыю па нацыянальным пытаньні. Асабліва характэрнае было тое, што i ў лібэральных колах ставіліся да ўкраінцаў i беларусаў як да часткі расейскага народу. На фармаваньне нацыянальных адносінаў немалы ўплыў мела пазыцыя тых расейцаў, якія жылі на этнічна нерасейскіх тэрыторыях. Можна здагадвацца, што сярод ix палітыка русыфікацыі знаходзіла асабліва шматлікіх прыхільнікаў».
Асобны падразьдзел, дарэчы, найменшы з усіх, прысьвечаных народам, адведзены беларусам. На жаль, мусім з прыкрасьцю канстатаваць, што ў ім нельга знайсьці нічога, апрача зьбітых, ужо дзесяцігодзьдзямі паўтараных сказаў пра тое, што беларусы ніколі ня мелі ўласнае дзяржавы, пра літоўскую экспансію на тэрыторыі Кіеўскай Русі, што рабіла немагчымым «фармаваньне хаця б парастка ў дзяржаўнасьці, якая магла б стацца элемэнтам традыцыі беларусаў». М.Вальдэнбэрг уважае, што асыміляцыю беларусаў палякамі й расейцамі аблегчыла рэлігія (праваслаўе спрыяла русыфікацыі, каталіцызм — палянізацыі), а таксама «падабенства беларускай мовы да расейскай i, у меншай ступені, да польскай». Ён адзначае i вельмі нізкую ступень нацыянальнай сьвядомасці беларусаў, бачачы адну з галоўных прычынаў гэтае зьявы ў неспрыяльным стане нацыянальнай культуры, заняпадзе пісьменства, слабым нацыянальным руху, абмежаванасьці імкненьняў, фармуляваных коламі беларускай інтэлігенцыі. «Патрабаваньнем, выстаўляным з найбольшай сілай, было ўвядзенне ў школах беларускае мовы (…). Не падаецца, аднак, каб нават гэтае патрабаваньне выказвала жаданьне значнай часткі беларусаў. Палітыка русыфікацыі выклікала супраціў толькі нешматлікіх сярод ix», — піша ў заключэньні М.Вальдэнбэрг. Падсумоўваючы гэты разьдзел, аўтар вылучае працэсы i чыньнікі, якія маюць, на ягоную думку, важны ўплыў на ход нацыятворчых працэсаў у краінах Цэнтральна-Усходняй Эўропы: індустрыялізацыя, рэлігія i духавенства, інтэлігенцыя i яе вядучая роля ў працэсе нацыянальнага самаўсьведамленьня пасыўнай часткі грамадзтва.
Другая частка кнігі прысьвечана канцэпцыям вырашэньня нацыянальнага пытаньня. Невядома, чаму аўтар вырашыў прадставіць выключна марксысцка-сацыялістычныя погляды. Бо ж нельга пагадзіцца з Вальдэнбэргам, што менавіта толькі сацыялісты ўклалі цэласную i зьвязаную праграму дзейнасьці ў нацыянальным пытаньні. Ня менш цэласнай i пасьлядоўнай была праграма нацыяналістычная. Тым больш, што, як паказала найноўшая гісторыя, марксысцкія канцэпцыі на павер аказаліся ў значнай меры ўтапічныя, як, дарэчы, кансэрватыўна-манархісцкія ідэі. Яны не заўважалі фундамэнтальнага значэньня нацыянальных сувязяў, якія засьведчылі сябе мацнейшымі за ўсялякія іншыя, — клясавыя i эканамічныя, а таксама дзяржаўныя, i гістарычныя.
Трэцяя частка кнігі ўяўляе зь сябе фрагмэнтарны агляд падзей пасьля 1917 г. у паўсталых цэнтральна-эўрапейскіх краінах. Тут аўтар найбольш месца прысьвяціў нацыянальнай палітыцы СССР, i гэта хіба найцікавейшыя фрагмэнты кнігі. Затрымаемся толькі на адным, што тычыцца разважаньняў Вальдэнбэрга пра характар імпэрыі СССР.
«Рознагалосьсі выклікае таксама праблема характару гэтай імпэрыі. Узьнікае перш за ўсё пытаньне, чыя яна была? Бо ўсе імпэрыі, што існавалі ў пэрыяд, у якім пачалі фармавацца сучасныя народы, мелі больш ці, як у выпадку Аўстрыі, менш выразны нацыянальны характар.
Ня думаю, каб можна было абгрунтавана сьцьвярджаць, што гэтая імпэрыя мела іншы характар, не нацыянальны, a ідэалягічны, што яе ўласьнікам быў наднацыянальны ці міжнародны камуністычны pyx (…). He Савецкі Саюз служыў міжнароднаму камуністычнаму руху, а гэты pyx служыў яму. Таму калі i гэтую імпэрыю належыць акрэсьліваць у нацыянальных катэгорыях, то трэба прызнаць, што гэта была імпэрыя расейская».
Аўтар слушна ацэньвае ўсю складанасьць узаемаадносінаў сэнсавых паняцьцяў Расея — СССР — Расея, прызнаючы, што на пытаньне, ці быў СССР працягам Расеі, нельга было б адказаць адназначна «так» ці «не», не пазнаёміўшыся з рознымі аспэктамі гэтай праблемы. Ён толькі адзначае, што «сярод астатніх народаў гэтае дзяржавы была вельмі распаўсюджаная яе ідэнтыфікацыя з Расеяй, i стаўленьне да расейцаў як да народа кал i нават не дзяржаўнага, то ў кожным выпадку прывілеяванага. (…) Можна апрача таго лічыць, што, асабліва з часоў II сусьветнай вайны, высокі быў адсотак расейцаў, якія атаясамлівалі СССР з Расеяй».
Дзеля актуальнасьці тэматыкі і шырокага абсягу праблемаў, ёю закранутых, кніга М.Вальдэнбэрга заслугоўвае сур’ёзнай увагі дасьледчыкаў. Генэральная пэрспэктыва мае тую вартасьць, што дае цэласны агляд праблематыкі, дазваляе лякалізаваць розныя працэсы ў доўгай працягласьці. На жаль, ёй уласьцівыя ня толькі пэўная павярхоўнасьць i сьцісласьць, але, перадусім, непазьбежная нераўнамернасьць прадстаўленьня матэрыялу. У дадзенай працы гэта тычыцца галоўным чынам пэрыяду пасьля 1918 г., i яшчэ больш — пасьля 1945 г. Тут выбар аўтара бывае часам зусім адвольны. У фрагмэнтах, у якіх апісваецца сытуацыя асобных народаў, Вальдэнбэрг абмяжоўваецца сацыялягічна-паліталягічным аспэктам. Асабліва бракуе ўліку этнічна-культурнага вымярэньня. Прыкладам, аб народатворчых працэсах аўтар амаль нічога не гаворыць, а гэта ж для закранутай ім праблематыкі — пытаньне першаснай значнасьці. Яно тлумачыць шмат іншых рэчаў, пра якія аўтар толькі згадвае, напрыклад, дыфэрэнцыяцыю разьвіцьця сьвядомасьці народаў, што знаходзяцца ў падобных вонкавых умовах. Улік усяго гэтага дапамог бы ўнікнуць пасажаў кшталту: «калі весьці гаворку пра эстонцаў, латышоў, беларусаў, славакаў, славенцаў, … я не лічу магчымым ужываць у дачыненьні да ix тэрмін «нацыянальнае абуджэньне». Пра абуджэньне або адраджэньне можна было б гаварыць, займаючыся літоўцамі i ўкраінцамі, адзначаючы, што гэта было абуджэньне ад вельмі глыбокага сну, адраджэньне адлеглай мінуўшчыны». Складаецца ўражаньне, быццам ніхто не чытае таго, што пішуць іншыя, а кожны піша гісторыю нанова.
Юры Вашкевіч (Менск)