Крыс Лорэнц [1]. Для танга патрэбны трое. Гісторыя паміж “практычным” і “гістарычным” мінулым*
Пад жнівеньскаю поўняй дрыжыць анёл адпрэчаны. О гаспадыня дома, нашто сышла ты ў прах?
Ён будучыню страціў, мінуўшчынай прырэчаны. Вакол адно сучаснасць успыхвае ў вачах.
Джон Хаят. “Усмешкі пад дажджом” (1975)
У навінах “BBC-News” ад 3 лістапада 2004 г. пад загалоўкам “130-гадовы кітайскі пажар патушаны” было апублікавана наступнае дзівоснае паведамленне пра шахту Люхуангоу, размешчаную непадалёк ад горада Урумчы ў Сіньцзян-Уйгурскім аўтаномным раёне КНР: “Пажар, які ўспыхнуў больш за 100 гадоў таму на адным з кітайскіх вугальных радовішчаў, нарэшце патушаны, паведамляецца на сайце кампаніі. За апошнія чатыры гады пажарныя выдаткавалі 12 млн долараў на тое, каб патушыць полымя… у правінцыі Сіньцзян. Пакуль агонь гарэў, у ім штогод згарала прыкладна 1,8 млн тон вугалю… На думку мясцовых гісторыкаў, пажар упершыню ўспыхнуў у 1874 годзе” [2].
Пры згаранні вугалю штогод выдзялялася 100 000 тон вельмі шкодных газаў і 40 000 тон попелу, што прыводзіла да значнага забруджання навакольнага асяроддзя. У 2003 г., калі пажар усё яшчэ палаў, адна з кітайскіх газет падала яшчэ адну ўражальную дэталь: “Нават калі пажарныя ўрэшце даб’юцца поспеху… можа спатрэбіцца 30 гадоў, перш чым паверхня зямлі астыне настолькі, каб можна было прадоўжыць здабычу карысных выкапняў”. Гэтая навіна падалася мне цікавай як мінімум з трох прычын. Першая прычына выглядае відавочнай: “звычайны” пажар не можа доўжыцца 130 гадоў, гэтаксама як вечарына з нагоды дня нараджэння не можа доўжыцца цэлы год. Другая прычына майго здзіўлення была звязана з трыццаццю гадамі, якія спатрэбяцца для астывання шахты, перш чым у яе зноў можна будзе ўвайсці. Гэта азначае, што ў шахту нельга будзе трапіць раней за 2034 год! Якой жа колькасцю цяпла можна растлумачыць працэс астывання, які зойме пад трыццаць гадоў? Трэцяя прычына – неймавернае забруджанне навакольнага асяроддзя, выкліканае гэтым пажарам з моманту яго ўзнікнення. Пачынаючы з 1874 г. у атмасферу былі выкінуты мільёны і мільёны тон атрутных газаў і попелу. Ясная рэч, што гэта было вельмі шкодна для здароўя людзей; у гэтым можна нават не сумнявацца.
Такі экстрэмальны пажар перакрэслівае наша звычайнае ўяўленне аб тым, што такое пажар. Ён спапяляе не толькі паверхню Заходняга Кітая, але і саму канцэпцыю пажару як з’явы. Такі пажар літаральна перасягае нашы ўяўленні – так, мяркую, мала хто ведае, што на ўсіх кантынентах, за выключэннем Антарктыды, існуюць тысячы падпаленых вугальных радовішчаў. У гэтым артыкуле я спадзяюся паказаць, што існуе глыбокая аналогія паміж гэтай падпаленай вугальнай шахтай у Заходнім Кітаі і “гарачым” станам значнай часткі гісторыі пасля заканчэння халоднай вайны. Пад “гарачай гісторыяй” я маю на ўвазе мінулае, якое не “астывае” само сабой і застаецца ў сваім родзе сучаснасцю – таксічнай, спрэчнай, неадназначнай у палітычным, сацыяльным, маральным, а часам і прававым сэнсе. Такім чынам, “гарачая гісторыя” – гэта, па сутнасці, “мінулае, якое не хоча сыходзіць”, як выказаўся Эрнст Нольтэ [3]. Яшчэ яе можна назваць “посттраўматычнай” гісторыяй, як робіць Алейда Асман, або “катастрафічнай” гісторыяй у духу Джона Торпі, або “тэрорам гісторыі”, як колісь ахарактарызаваў гэта Мірча Эліядэ [4]. Нарэшце, можна назваць гэтую разнавіднасць гісторыі “дакучлівай”, як гэта робяць Анры Русо і некаторыя антраполагі, таму што здані мінулага працягваюць назаляць тым, хто жыве цяпер. Усе гэтыя паняцці адносяцца да тых відаў досведу, якія Уайт звязвае з “мадэрнісцкімі падзеямі” [5].
Які б ярлык ні ўжываўся ў дачыненні да гэтага цяперашняга “праблемнага” стану ўяўленняў пра важныя перыяды мінулага, я хачу падкрэсліць, што наяўнасць гэтага праблемнага мінулага аказвае празмерны ціск на “нармальную” канцэпцыю гісторыі ў тым выглядзе, як яе выкарыстоўваюць прафесійныя гісторыкі. Вось чаму паняцце “гісторыя” мае патрэбу ў новым тэарэтычным асэнсаванні. Гісторыкі памылкова мяркуюць, што гарачая сучаснасць з цягам часу “астывае” і ператвараецца ў халоднае мінулае само сабой, накшталт таго як звычайныя пажары паступова гаснуць і “астываюць” нават без тушэння. Такім чынам, негалоснае меркаванне, якое ляжыць у аснове гісторыі як дысцыпліны, заключаецца ў тым, што ўсе мы жывём, як той казаў, у Антарктыдзе, прычым аргументаў на карысць гэтай ідэі ніколі не прыводзіцца. Уайт увёў паняцце “практычнага” мінулага поруч з мінулым “гістарычным”, каб выявіць і пераадолець гэтае “прафесійнае” непаразуменне наконт (анталагічнага) характару “мінулага” (прынамсі, калі я слушна яго зразумеў) [6]. Аднак, у адрозненне ад Уайта, я лічу, што аднаго проціпастаўлення “гістарычнага” і “практычнага” мінулага замала, бо гэтае проціпастаўленне не ставіць пад сумнеў пазітывісцкіх перадумоў, на якіх грунтуецца само згаданае адрозненне. Ва ўсякім разе, акурат гэты тэзіс я буду ў чатыры этапы развіваць у сваім артыкуле [7].
Па-першае, я рэканструюю адрозненне, якое Уайт праводзіць паміж “гістарычным” і “практычным” мінулым, і кантэкстуалізую яго. У ходзе гэтай рэканструкцыі я пакажу на некаторыя спрэчныя моманты ў фармулёўцы Уайтам гэтага адрознення, якія прыцягнулі маю ўвагу. Па-другое, я прааналізую падабенства і розніцу паміж тым, як гэтае адрозненне разумелі Уайт і Майкл Оўкшат, які сфармуляваў яго ў 1930-я гады [8]. Я вылучу дзве праблемы, меркаванні наконт якіх Оўкшат і Уайт падзялялі між сабой: 1) праблему адзінства мінулага і сучаснасці; 2) праблему мяжы паміж мінулым і сучаснасцю. Па-трэцяе, я пакажу, што ідэя множнасці мінулага і сучаснасці, сфармуляваная Прэстанам Кінгам, уяўляе сабой пераканаўчае рашэнне праблем, пазначаных у раздзелах I і II. У гэтым трэцім раздзеле я таксама разгледжу тэорыю перфарматыўных маўленчых актаў Джона Сёрла як альтэрнатыўны спосаб канцэптуалізацыі таго, як гісторыкі праводзяць мяжу паміж сучаснасцю і мінулым праз перыядызацыю часу. Нарэшце, па-чацвёртае, я пастараюся давесці, што сам падзел мінулага на “гістарычнае” і “практычнае” вынікае з (фундаменталісцкіх) прадпасылак эмпірычнай і пазітывісцкай філасофіі навукі, асабліва там, дзе гэта датычыць адрозненняў паміж фактамі і тэорыяй, або паміж фактамі і каштоўнасцямі [9]. Паколькі эмпірызм і пазітывізм як філасофскія пазіцыі былі грунтоўна дыскрэдытаваны з тых часоў, як Куайн і Кун абгрунтавалі канцэпцыю т. зв. семантычнага халізму, фундаментальныя адрозненні, уведзеныя на базе гэтых пазіцый, больш не выглядаюць пераканаўчымі. Я буду адстойваць меркаванне, што ў сваіх разважаннях пра розніцу паміж гістарычным і практычным мінулым мы павінны зважаць на філасофскія напрацоўкі апошняга часу. Што ж, а цяпер давайце больш падрабязна разгледзім пункт гледжання Уайта.
I. Уайт і адрозненне паміж “практычным” і “гістарычным” мінулым
Фармуляванне канцэптуальнага адрознення паміж “гістарычным” і “практычным” мінулым адбылося ў інтэлектуальнай кар’еры Уайта даволі позна – гаворка пра новую канцэпцыю зайшла толькі пасля 2000 г., у дыскусіі з Дзіркам Мозесам у часопісе “History and Theory” ў 2005 г., а таксама ў двух артыкулах, апублікаваных у часопісах “Historein” і “Storia della Storiografia” ў 2010 і 2012 г. адпаведна [10]. Тым не менш, як слушна адзначыў Герман Пол, фармуляванне гэтага адрознення можна разглядаць як спробу інтэграваць некалькі важных ліній аргументацыі, якія Уайт развіваў пачынаючы са сваёй манаграфіі “Метагісторыя”: “…маральнае асэнсаванне праблемнага мінулага, няздольнасць прафесійнай гістарычнай навукі даць маральныя арыенціры для сучаснасці, а таксама патрэба ў мадэрнісцкіх па духу альтэрнатывах, якія дапамаглі б нам упарадкаваць нашы адносіны, эмоцыі і адказнасць у дачыненні да мінулага” [11].
Як бачым, на карту сёе-тое было пастаўлена.
Як і многія іншыя ідэі Уайта, канцэптуальнае адрозненне паміж “гістарычным” і “практычным” мінулым з’яўляецца палемічным, накіраваным супраць меркаванай “навуковасці” гісторыі. Паводле Уайта, “гістарычнае мінулае” – гэта выключна мінулае ў тым выглядзе, у якім яго сканструявалі прафесійныя гісторыкі, якія з пачатку XIX ст. сталі сцвярджаць, што іх адзіным інтарэсам з’яўляецца бескарыслівае вывучэнне мінуўшчыны “дзеля яе самой”. Сваю навуковую вагу яны падмацоўвалі проціпастаўленнем новай гістарычнай навукі рыторыцы і літаратуры (якія адказвалі за інтэрпрэтацыю гісторыі раней). Уайтава дэфініцыя выглядае так: “Гістарычнае мінулае – гэта тэарэтычна матываваны канструкт, які існуе толькі ў кнігах і артыкулах прафесійных гісторыкаў; яна будуецца як самамэта, не мае амаль ніякай каштоўнасці для разумення або тлумачэння сучаснасці, не дае ніякіх падказак наконт таго, што нам рабіць цяпер і што здарыцца з намі потым. Ніхто ніколі не жыў у гістарычным мінулым і не зазнаваў яго на сваім вопыце” [12].
На думку Уайта, цікавасць прафесійных гісторыкаў да мінулага вельмі абмежаваная. Знайшоўшы адказы на пытанні пра фактычную ісціну, яны не ставяць далейшых пытанняў і задавольваюцца дасягнутым: “Гістарычнае мінулае складаецца з асобных падзей, фактычнасць якіх вызначаецца на дагаворнай аснове, а ўзаемасувязі паміж імі складваюцца больш ці менш стыхійна… Перш за ўсё, гістарычнае мінулае не дае ніякіх урокаў, хоць крыху актуальных для сучаснасці” [13].
Чым бы яно ні было, “гістарычнае мінулае”, згодна з гэтым азначэннем, не мае ніякай практычнай функцыі. Наадварот, “практычнае мінулае” – гэта, па сутнасці, мінуўшчына, як яе ўспрымае большасць людзей, што не з’яўляюцца прафесійнымі гісторыкамі. Зноў жа, паводле слоў самога Уайта, гаворка ідзе пра “тыя ўяўленні пра мінулае, якія кожны з нас носіць з сабой у штодзённым жыцці і да якіх мы – адвольна ці міжвольна, па меры сваіх сіл і магчымасцей – звяртаемся ў пошуках інфармацыі, ідэалаў, мадэлей і стратэгій рашэння ўсіх практычных задач – ад асабістых спраў да вялікіх палітычных здзяйсненняў – у рамках таго, што мы лічым нашай сучаснасцю. Гэта мінулае, што пранізвае нашу памяць, мары і жаданні, спрыяе ў вырашэнні праблем, вызначэнні стратэгіі і тактыкі жыцця – як асабістага, так і грамадскага” [14].
Ці ў негатыўным, ці ў пазітыўным сэнсе, практычнае мінулае мае значэнні для тых, хто звяртаецца да яго з пытаннем “што рабіць?”. У адрозненне ад “гістарычнага мінулага” ў “практычнага мінулага” пытанне сэнсу папярэднічае пытанню праўды і дамінуе над ім. Для Уайта пытанні сэнсу пры ўзаемадзеянні з мінулым заўсёды мелі першачарговае значэнне, як гэта пераканаўча давёў Герман Пол [15]. Вось чаму прыналежнасць да той ці іншай ідэалогіі, на думку Уайта, – гэта не праблема, якую трэба рашаць, асуджаць ці выкрываць, а проста экзістэнцыяльны факт жыцця. Адзіны выбар, які ёсць у людзей, – гэта тое, якую ідэалогію яны выбіраюць і наколькі выразна ўяўляюць сабе свае канчатковыя мэты. Што да сферы “найвышэйшых і апошніх каштоўнасцяў”, дык тут Уайт відавочна застаўся вучнем Макса Вэбера, які разам з Ніцшэ сцвярджаў, што пытанне аб тым, якія найвышэйшыя каштоўнасці падзяляе той ці іншы чалавек, з’яўляецца не прадметам спрэчкі, а сутнасцю рашэння, якое не можа быць рацыянальна абгрунтавана [16]. Разам з тым, Уайт яўна не прытрымліваецца таго ж Вэбера, калі сцвярджае, што палітыка, рэлігія і права – гэта фундаментальныя сферы каштоўнасцяў, а таму чалавек не можа мець з імі справу, пакуль сам не заняў той ці іншай каштоўнаснай пазіцыі. Больш за тое, для Уайта ніякая “каштоўнасная свабода” немагчымая пры вывучэнні фундаментальных сфер каштоўнасцяў; гэтую мангаймаўскую пазіцыю ў дачыненні да вывучэння мінулага ён недвухсэнсоўна пастуляваў у “Метагісторыі”: “Да палітычнага, прававога і рэлігійнага мінулага, такім чынам, рэдка можна наблізіцца інакш, як праз прызму ідэалогіі або якой-небудзь parti pris” [17]. Высвятляць факты пры дапамозе нейкай нейтральнай методыкі тут немагчыма, хоць прафесійная гістарыяграфія не хацела мірыцца з такім станам рэчаў і замест гэтага “сыходзіла ў нейкі прыраўнаваны да “здаровага сэнсу” эмпірызм, каб апраўдаць нейтральнасць і незацікаўленасць, з якімі яна малявала свае ідэалагічна бяскрыўдныя карціны гістарычнага мінулага” [18].
Такім чынам, як гэта ні дзіўна, пры больш дбайным аналізе высвятляецца, што “гістарычнае мінулае само па сабе”, паводле Уайта, абмежаванае вельмі спецыфічнымі галінамі прафесійнай гісторыі, якія пакідаюць за сваімі рамкамі гісторыю палітычных адносін, рэлігіі і права (хоць ужытае Уайтам слова рэдка ў прыведзенай вышэй цытаце дапускае наяўнасць выключэнняў, пра якія ён, аднак, не гаворыць). Неўзабаве мы ўбачым, што Уайт і гісторыю Халакосту, відаць, не стаў бы адносіць да “гістарычнай мінуўшчыны” (хоць і з іншай аргументацыяй, чым гісторыю палітыкі, рэлігіі і права), а змясціў бы яе недзе на раздарожжы паміж мінулым “гістарычным” і “практычным”. Аднак давайце пакуль што спынімся на “практычным мінулым” і адзначым, што акурат у гэтай галіне ставяцца самыя вострыя пытанні “мінулага ў сучаснасці” – менавіта тыя пытанні пра сэнс, ад якіх, на думку Уайта, адмовіліся прафесійныя гісторыкі. Можна дадаць, што яны зрабілі гэта шляхам гвалтоўнага выцяснення мінулага з сучаснасці – прынамсі, на ўзроўні тэорыі – пры дапамозе дактрыны аб “гістарычнай дыстанцыі” і пакінулі “мінулае ў сучаснасці” белетрыстам, паэтам і драматургам. Акурат літаратары, на думку Уайта, зрабіліся цяпер экспертамі ў галіне “гістарычнай сучаснасці” [19].
У сваім нядаўнім (за 2012 г.) артыкуле “«Праўда і абставіны»: ці можна карэктна гаварыць пра Халакост і калі можна, то як?” Уайт зноў звярнуўся да тэмы гістарычнага і практычнага мінулага: ён ставіць пытанне аб тым, ці патрабуем мы такой жа праўды ад сведак Халакосту, як і ад яго даследчыкаў-гісторыкаў. Як і варта было чакаць, яго адказ адмоўны: “Мы, вядома, павінны патрабаваць, каб чалавек, які дзеліцца сваімі перажываннямі той ці іншай падзеі, як мінімум імкнуўся гаварыць праўду, але ці з’яўляецца карэспандэнцкая мадэль праўды нашым галоўным інтарэсам пры выкарыстанні сведчанняў тых, хто выжыў? <…> І калі гаворка ідзе пра сведчанні аб выпрабаваннях, перажытых ахвярамі Халакосту, карэспандэнтны ідэал праўдзівасці выглядае неправамерным патрабаваннем. Нават кагерэнтная мадэль праўды ўяўляецца малаўжывальнай пры ацэнцы аўтарытэтнасці паказанняў ахвяры. Тут пытанне “ці праўда гэта?” павінна ставіцца хіба што рытарычна” [20].
Гэтым разам Уайт абгрунтоўвае адрозненне паміж “гістарычным” і “практычным” мінулым у тэрмінах тэорыі маўленчых актаў Дж. Осціна – што паказальна, паколькі звычайна развіццё ідэй Осціна Джонам Сёрлам лічыцца зыходным пунктам у сучасным станаўленні тэорыі маўленчых актаў. Уайт атаясамлівае прафесійную гісторыю з тым, што ён называе осцінаўскай “дэкларатыўнай (апавядальнай) мадальнасцю” (ужывання) мовы, у якой паноўная роля належыць прапазіцыянальнай (“фактычнай”) праўдзе, тады як у так званай “белетрызаванай гісторыі” [21] – напрыклад, ва ўспамінах Прыма Леві аб знаходжанні ў Асвенціме – найбольшае значэнне маюць, наадварот, “недэкларатыўныя” віды мадальнасці (ужывання) мовы, г. зн. “пытальныя, пабуджальныя і ўмоўныя канструкцыі” (хоць і ў белетрызаванай гісторыі прыводзіцца мноства гістарычных фактаў) [22]. Такім чынам, Уайт, здаецца, усё яшчэ шукае адрозненняў паміж прафесійнай і белетрызаванай гісторыяй на ўзроўні мовы (узусу), гэтаксама як раней ён выяўляў падабенства паміж “факталагічным” і “мастацкім” спосабамі даследавання мінуўшчыны ў іх агульнай апавядальнай форме [23]. У поўнай адпаведнасці з напісаным у “Метагісторыі” Уайт сцвярджае, што недэкларатыўныя формы ўжывання мовы не могуць быць зведзены да дэкларатыўнай, паколькі гэта прывяло б да атаясамлення мастацкага і навуковага моўных стыляў [24]. Аднак, акрамя сцверджання аб тым, што паняцце праўды ў “літаратуры сведчанняў” не можа быць зведзена да дэкларатыўнай, фактычнай праўды, Уайт не заходзіць далей у сваіх развагах і не дае ніякай канцэптуальнай яснасці ў гэтым пытанні.
Замест гэтага можна адзначыць, што Уайт проціпастаўляе літаратуру сведчанняў прафесійнай гісторыі, таму што ў прафесійным уяўленні “астыванне” мінулага з цягам часу – гэта пераход ад памяці да гісторыі. Як сцвярджаюць прафесійныя гісторыкі, менавіта хада часу, ствараючы адпаведную дыстанцыю, прыводзіць да астывання запалу ў сведак. І менавіта гэтая часавая дыстанцыя дазваляе прафесійным гісторыкам развіць перавагу сваіх даследаванняў над паказаннямі сведак за кошт дадатковай сілы рэтраспектыўнага аналізу [25]. Уайт, аднак, звыкла інвертуе гэтае агульнапрынятае меркаванне пра перавагу прафесійных гісторыкаў над мемуарыстамі або белетрыстамі [26]. З яго пункту гледжання, не можа быць ніякіх сумненняў наконт таго, хто дае нам больш важныя звесткі пра мінулае і даўнейшы стан чалавецтва. З гэтай прычыны нас не павінна здзіўляць далейшае адстойванне Уайтам экзістэнцыяльнага прыярытэту практычнага мінулага перад гістарычным. Не дзіва і тое, што Уайт выкарыстоўвае нагоду, каб чарговы раз узвысіць філасофію гісторыі над прафесійнай гісторыяй, гэтак жа як ён зрабіў гэта ў “Метагісторыі”. Цяпер ён робіць гэта праз прывязку філасофіі гісторыі да практычнага мінулага. “Чым бы ні была філасофія гісторыі, – піша ён, – яна належыць да катэгорыі дысцыплін, закліканых надаць парадак і рацыянальнасць “практычнага мінулага”, а не таго “гістарычнага мінулага”, якое канструююць гісторыкі” [27]. Такім чынам, прафесійным гісторыкам, якія крытыкуюць такіх аўтараў, як Гегель, Маркс, Ніцшэ, Шпэнглер і Тойнбі, за скажэнне гістарычнага мінулага, Уайт гаворыць, што яны проста брэшуць на месяц.
Ёсць яшчэ адна прычына, чаму Уайт аддае перавагу “практычнаму” мінуламу перад “гістарычным”: на думку Уайта, прыкметны рост экзістэнцыяльнай значнасці практычнага мінулага быў абумоўлены з’яўленнем “мадэрнісцкіх падзей” накшталт Халакосту. Прычына гэтага, сцвярджае Уайт, ляжыць у тым, што мадэрнісцкія падзеі пазбаўлены сэнсу і іх немагчыма наратывізаваць належным спосабам, праз асюжэчванне. Таму яны не паддаюцца нармальнай гістарычнай інтэрпрэтацыі і могуць быць пададзены толькі ў выглядзе паасобных частачак мазаікі [28] – як гэта зразумеў і паказаў на практыцы знакаміты даследчык Халакосту Саул Фрыдлендэр у фундаментальнай кнізе “Нацысцкая Германія і яўрэі: гады вынішчэння” [29]. Сутыкнуўшыся з мадэрнісцкімі падзеямі, прафесійныя гісторыкі, менш чулыя за Фрыдлендэра, застаюцца, на думку Уайта, бездапаможнымі. Яны нагадваюць людзей, якія спрабуюць глядзець на сонца непрыкрытымі вачыма, як аднойчы ахарактарызаваў “стан пасля Халакосту” нідэрландскі гісторык Луі дэ Ёнг [30]. Прафесійныя гісторыкі не разумеюць, што ад мадэрнісцкіх падзей не адыдзеш на патрэбную дыстанцыю: яны для гэтага занадта велічныя і ўсёабдымныя, а таму ім наканавана заставацца на вечным раздарожжы паміж гістарычным і практычным мінулым [31]. Вось чаму пытанне аб праўдзе тут не можа быць вырашана без адначасовага вырашэння пытання пра сэнс – а гэта, на думку Уайта, задача, ад якой прафесійныя гісторыкі даўно адмовіліся, звузіўшы гістарычнае мінулае да сферы прапазіцыянальнай праўды. Адсюль вынікае, што, за выключэннем Фрыдлендэра, усе аўтары, на якіх Уайт прапануе раўняцца пры вывучэнні практычнага мінулага ў разрэзе мадэрнісцкіх падзей, з’яўляюцца не прафесійнымі гісторыкамі, а мыслярамі, якія звяртаюцца да самой праблемы рэпрэзентацыі непасрэдна ў працэсе яе ажыццяўлення (гэтую тэму Уайт разглядае раней пад загалоўкам “Змест формы”). Такім чынам, існуе глыбокая аналогія паміж мадэрнісцкай гісторыяй і мадэрнісцкім мастацтвам. Мадэрнісцкія героі Уайта – гэта аўтары літаратуры сведчанняў пра Халакост, такія як Прыма Леві і Арт Шпігельман, а таксама мадэрнісцкія раманісты гістарычнага жанру, такія як В. Г. Зебальд. Гэта азначае, што Уайт, па сутнасці (хоць і не без выключэнняў), пакідае прафесійным гісторыкам выключна гістарычнае мінулае, а практычнае аддае пад апеку ўсім тым, хто такімі не з’яўляецца [32].
У далейшай частцы свайго артыкула я збіраюся паставіць пад сумнеў гэты строгі падзел і пачаць хацеў бы з указання на тры спрэчныя моманты ва Уайтавай аргументацыі. Першы спрэчны момант – гэта сцверджанне аб тым, што гістарычнае мінулае мае малую ці нулявую каштоўнасць для тлумачэння сучаснасці і пабуджэння да дзеянняў. Калі тлумачальная і пабуджальная сіла гістарычнага мінулага ўсё ж не нулявая, а “малая”, то як гэта магчыма? Урэшце, хіба ўся прафесійная гісторыя не робіцца “дзеля яе самой”? І як ідэя “гістарычнага мінулага дзеля яго самога” спалучаецца з Уайтавым сцверджаннем у “Метагісторыі” аб тым, што ўсе тэкставыя формы гісторыі маюць ідэалагічны падтэкст, не гаворачы ўжо пра вельмі багатыя паслужныя спісы тых прафесійных гісторыкаў, якія займалі яўна ангажаваную пазіцыю [33]? Канечне, Уайт выдатна ведае (і сам пра гэта гаворыць), што большасць прафесійных гісторыкаў у XIX–XX ст. атрымлівалі заробак ад нацыянальных урадаў і служылі сваім нацыянальным дзяржавам, “каб паспрыяць стварэнню нацыянальнай ідэнтычнасці” зразумелымі практычнымі спосабамі [34]. Тым не менш, гэтая заўвага адначасова ставіць пад сумнеў існаванне асобнага гістарычнага мінулага, і гэтае пытанне не здымаецца ўдакладненнем Уайта аб тым, што “падзел на гэтыя два віды мінулага з’яўляецца хутчэй ідэальнай тыпізацыяй, чым апісаннем рэальных светапоглядаў або ідэалогій” [35].
Другі спрэчны момант звязаны з першым і датычыць прэтэнзій прафесійнай гісторыі на статус навукі, якую, як мы бачылі, Уайт лічыць перадумовай і крыніцай гістарычнага мінулага. Тут Уайт вагаецца паміж сур’ёзным стаўленнем да прэтэнзій прафесійнай гісторыі на “навуковы” статус, з аднаго боку, і іх развянчаннем, з другога [36]. Выглядае, што ён сур’ёзна ставіцца да навуковых прэтэнзій, калі атаясамлівае гістарычнае мінулае з эмпірызмам, вызначаным як пабудова сістэмы паасобных факталагічных сцверджанняў у адпаведнасці з пэўнай методыкай, а таксама з “дэкларатыўнай формай” мовы. Наадварот, ён крытыкуе “навуковыя” прэтэнзіі, калі называе той самы эмпірызм ідэалагізаваным. Відаць, Уайт так і не можа вызначыцца: успрымаць спробы гісторыі быць навукай больш-менш сур’ёзна ці палічыць іх ідэалагічнымі і апрыёры асуджанымі, як сцвярджаецца ў “Метагісторыі”. Як жа тады можна адасабляць гістарычнае мінулае ад практычнага, калі ўсе гістарычныя працы так ці інакш носяць ідэалагізаваны характар?
Трэці спрэчны момант таксама звязаны з першымі двума і датычыць сферы (scope) гістарычнага мінулага – калі дапусціць, што яно існуе. Мы бачылі, што мімаходзь Уайт зусім неспадзявана выкінуў з гістарычнага мінулага гісторыю палітычных адносін, рэлігіі і права. Адзінае іншае выключэнне, якое ён падрабязна аргументаваў, датычыць гістарыяграфіі Халакосту [37]. Цяпер, калі дапусціць, што мы прымаем праведзены Уайтам падзел, узнікае важнае, на мой погляд, пытанне: як жа выходзіць, што значная частка прафесійных гісторыкаў, г. зн. даследчыкі гісторыі палітыкі, рэлігіі, права і Халакосту, маюць справу не толькі з практычным, але і з гістарычным мінулым? Ці не азначае гэта, што розніцу паміж гістарычным і практычным мінулым варта разглядаць у найлепшым выпадку як адносную – магчыма, у тэрмінах двух розных аспектаў рэпрэзентацыі мінулага і працы з ім, – а не як адсылку да двух асобных “светаў” і, такім чынам, асобных анталагічных сфер [38]?
II. Праблема ў крыніцы: як раздзяляў “гістарычнае” і “практычнае” мінулае
Майкл Оўкшат
Як бы іранічна гэта ні гучала ў дачыненні да Уайта, я лічу, што для плённага разбору трох спрэчных момантаў, апісаных у першым раздзеле, мы павінны пачаць акурат з таго, што зазвычай робяць прафесійныя гісторыкі, – высветліць, як Уайт інтэрпрэтаваў крыніцу свайго тэарэтычнага натхнення, г. зн. працы Майкла Оўкшата [39]. І спытацца: што меў на ўвазе Оўкшат, калі праводзіў адрозненне паміж “гістарычным” і “практычным” мінулым?
На першы погляд, Оўкшат дае бадай такое ж азначэнне “гістарычнаму мінуламу”, як і Уайт: “Гісторыя, – піша ён, – гэта мінулае само па сабе. Гісторыка цікавіць мёртвае мінулае; мінуўшчына, не падобная на сучаснасць. Адметная рыса гістарычнага мінулага заключаецца ў самой яго неадпаведнасці таму, чым ёсць сучаснасць” [40].
Аднак, як заўважае Прэстан Кінг, зусім не ясна, ці з’яўляецца апісанне “гісторыка”, дадзенае Оўкшатам, апісальным або нарматыўным. Як факталагічнае апісанне яно яўна небездакорнае: яго эмпірычным абвяржэннем служаць, напрыклад, Чарлз Бірд, Э. Х. Кар і ўсе іншыя гісторыкі-“прэзентысты”, якія сцвярджалі, што іх цікавасць да мінулага трывала караніцца ў сучаснасці [41]. Калі ж тэзіс аб тым, што гісторыка мусіць цікавіць мёртвая мінуўшчына, меўся на ўвазе як пажаданая норма, дык яго сэнс у найлепшым выпадку размыты, а само сцверджанне пазбаўлена якой бы там ні было аргументацыі [42]. Уільям Фолкнер не першы і не апошні паставіў пад сумнеў саму правамернасць агульнапрынятага паняцця “мёртвае мінулае”, калі напісаў: “Мінулае ніколі не бывае мёртвым. Яно нават не мінула” [43]. Вядома, Фолкнер быў пісьменнікам, а не прафесійным гісторыкам. Аднак пры больш дбайным аналізе характарыстыка “гістарычнага мінулага”, дадзеная Оўкшатам, не стасуецца ні з апісаннем той жа канцэпцыі Уайтам, ні з тэзісам апошняга пра тое, што прафесійная гісторыя сфакусаваная толькі на прапазіцыянальных праўдах: “Ніякага адрознення, – сцвярджае Оўкшат, – паміж зыходным матэрыялам гісторыі і самой гісторыяй быць не можа, апрача адрознення ў ступені адноснай звязнасці. У гісторыі няма ніводнага факта, які не быў бы меркаваннем, ніводнай падзеі, якая не была б лагічнай высновай. Няма ўвогуле нічога, што знаходзілася б па-за межамі досведу гісторыка” [44].
Вось чаму “гістарычнае мінулае не хаваецца за сучаснымі сведчаннямі, гэта свет, які сучасныя сведчанні ствараюць у сучаснасці”, сцвярджае Оўкшат [45]. Больш за тое, для Оўкшата гістарычнае мінулае ўключае ў сябе апавядальнае тлумачэнне фактаў, якое ў вачах Уайта з’яўляецца фундаментальным паэтычным актам – як ён сцвярджае, пачынаючы з “Метагісторыі”, – што, вядома, адрозніваецца ад інтэрпрэтацыі Оўкшата [46].
Такім чынам, хоць паняцце гістарычнага мінулага ў Оўкшата яўна адсылае да “мінулага самога па сабе”, да якога гісторык павінен імкнуцца незалежна ад любых “адданасцяў бягучай кан’юнктуры”, гэтае мінулае адначасова аказваецца цалкам сучасным. Пытанне, ці ўплывае інтуіцыя гісторыкаў на тое, як менавіта гістарычнае мінулае ўпісваецца ў сучасны кантэкст, Оўкшатам не разглядаецца [47]. Гісторыя, зразуметая як форма досведу, наўрад ці магла б не быць сучаснай. Як не стамляецца падкрэсліваць Оўкшат, “гістарычны факт, як я яго разумею, адпавядае агульнаму характару факта. Гэта заключэнне, падсумаванне, выснова, меркаванне. І, значыць, ён належыць да свету сучаснага досведу. Гістарычны факт – гэта сучасны факт, таму што спроба ўявіць сабе выключна мінулы ці будучы факт прывяла б нас да супярэчнасці” [48].
Тым не менш, гэты аргумент не даказвае, што незалежнага мінулага не існуе ці што яно нам не даступнае, дарма што Оўкшат лічыць па-іншаму [49].
У процілегласць гістарычнаму мінуламу Оўкшат вылучае “практычнае мінулае”, якое ён вызначае наступным чынам: “Там, дзе мінулае – гэта толькі тое, што папярэднічала цяперашняму, тое, з чаго вырасла сучаснасць, дзе значэнне мінулага заключаецца ў тым, што яно паўплывала на сучасны і будучы лёс чалавека, дзе сучаснасць шукаюць у мінулым і дзе мінулае разглядаецца толькі як схованка ад сучаснасці, – там мінулае з’яўляецца практычным, а не гістарычным”.
І следам тут жа дадае: “Гэтае практычнае мінулае, як правіла, служыць адной з дзвюх пані – палітыцы або рэлігіі”, – г. зн. дзвюм з трох сфер каштоўнасцяў, якія Уайт, як мы бачылі вышэй, таксама выключае з абсягу гістарычнага мінулага (амаль) паводле азначэння [50]. І зноў Прэстан Кінг, безумоўна, мае рацыю, калі сцвярджае, што адрозненне паміж гістарычным і практычным мінулым служыць Оўкшату “для таго, каб правесці мяжу паміж тымі творамі (пра мінулае), якія ён ухваляе (што нібыта не здраджваюць ніякім маральным абавязацельствам і не служаць больш шырокім мэтам), і тымі, да якіх ён адчувае антыпатыю” [51]. Аднак Оўкшат не адказвае на ключавое пытанне аб тым, як правесці адрозненне паміж “маральнымі” абавязацельствамі ў дачыненні да мінулага і яго “бесстаронняй” інтэрпрэтацыяй як “мінуўшчыны дзеля яе самой”. У канчатковым выніку Оўкшату так і не ўдаецца правесці канцэптуальнае адрозненне паміж “гістарычным” і “практычным” мінулым. Таму тая акалічнасць, падкрэсленая мною вышэй, што Уайт таксама сутыкаецца з праблемай канцэптуальнай рэалізацыі гэтага адрознення, не павінна здзіўляць.
Поруч з гэтай канцэптуальнай праблемай, якая вынікае з пазіцыі Оўкшата, Уайт сутыкаецца і з другой прынцыповай праблемай. Калі Уайт непасрэдна звязвае практычнае мінулае з этыкай (асабліва кантаўскай) і так ці інакш прыпісвае ёй пазітыўную, экзістэнцыяльную ролю ў дачыненні да фундаментальных жыццёвых пытанняў, ён яўна не наследуе Оўкшату, бо для апошняга, як адзначае Кінг, практычнае мінулае ў асноўным уяўляе сабой нешта негатыўнае. Для Оўкшата практычнае мінулае – гэта мінуўшчына выдумак, неправамернага і прымітыўнага пошуку сэнсу, не звязанага з пошукам ісціны. Для яго практычнае мінулае найперш уяўляе сабой сферу ідэалогіі – вядома ж, у негатыўным сэнсе, – якая проціпастаўляецца свету гістарычнай навукі: “У практычным прымяненні, – піша ён, – мінулае заклікана апраўдаць, зрабіць дзейснымі практычныя перакананні пра сучаснасць і будучыню, пра свет у цэлым… Практычнае мінулае, такім чынам, па сваёй сутнасці варожае мінуламу гістарычнаму… Усюды, дзе мінулае разглядаецца ў канкрэтным дачыненні да сучаснасці, гэтае мінулае не з’яўляецца гістарычным” [52].
Такім чынам, падыход Оўкшата строга бінарны (што вынікае, як мы ўбачым у раздзеле IV, з уласцівай эмпірызму дыхатаміі “факт / каштоўнасць”): ён прадугледжвае адно – унітарнае – гістарычнае мінулае, заснаванае на фактычных звестках, метадычна сабраных у сучаснасці, і адно практычнае мінулае, заснаванае на сучасных практычных перакананнях – так званых каштоўнасцях – і іншых формах прыняцця жаданага за сапраўднае. Для Оўкшата свет гісторыі і свет практычнага досведу – гэта літаральна два розныя светы, паколькі, на яго думку, яны “цалкам і абсалютна незалежныя” адзін ад аднаго [53]. Прычына гэтага ў тым, што Оўкшат упэўнены ў наяўнасці непераадольнай прорвы паміж светам фактаў і светам каштоўнасцяў. Пры “ўварванні” ў іншую галіну, на яго погляд, не можа ўзнікнуць нічога, апроч “памылкі” [54]. Для (мангайміянца) Уайта перыяду “Метагісторыі”, які сцвярджаў сорак гадоў таму, што “рэалізм” у вачах аднаго гісторыка (скажам, Ранке) будзе “ідэалогіяй” для другога (скажам, Маркса) і наадварот, Оўкшат застаецца надзвычай малапрыдатным інтэлектуальным суразмоўцам.
Вось і ўсё, што можна сказаць пра ўзаемаадносіны Уайта і Оўкшата. Цяпер надышоў час звярнуць больш пільную ўвагу на множнасць гістарычнага мінулага і яго ўзаемаадносіны з “сучаснасцю”.
III. Выбіраемся з Антарктыды (1): множнасць мінулага і сучаснага і перфарматыўнасць часавага падзелу
Уявім цяпер, што вышэй нам удалося даказаць дзве рэчы:
- канцэпцыя падзелу мінулага на гістарычнае і практычнае, прапанаваная Оўкшатам і развітая Уайтам, не беспраблемная;
- у аснове гэтага падзелу ляжыць уяўленне аб “бестароннасці” і “дыстанцыяванні”, да якіх, паводле фундаментальнага стэрэатыпу, мусіць імкнуцца прафесійная гісторыя.
Калі дапусціць, што ў гэтым я маю рацыю, неабходна падкрэсліць дзве астатнія вялікія праблемы, звязаныя з сумнеўным Уайтавым падзелам мінулага на гістарычнае і практычнае:
- тое, што ён, відаць, па-ранейшаму ўспрымае “мінулае” і “сучаснасць” як нешта цэльнае, г. зн. як нешта такое, што існуе ў адным экзэмпляры;
- з чаго робіць выснову, што сканструяванае “гістарычнае” мінулае не можа быць таксама “практычным” самім па сабе.
Я лічу, што абодва гэтыя (звязаныя між сабой) тэзісы не надта пераканаўчыя, і сам Уайт намякнуў на тое, як можна вырашыць другую праблему. Тым не менш, пытанне застаецца адкрытым: што можна сказаць па сутнасці таго, як гісторыя аддзяляе мінулае ад сучаснасці, а таксама пра ўзаемаадносіны паміж “фактычным” і “нарматыўным” падыходамі да апісання мінулага?
Для таго, каб выйсці за рамкі ўяўленняў пра адзінае “мінулае” і адзіную “сучаснасць”, вельмі карыснымі могуць быць ідэі Прэстана Кінга. Кінг адрознівае чатыры розныя паняцці сучаснасці і адпаведныя ім паняцці мінулага на аснове храналагічнага ўяўлення пра час як абстрактную шкалу, з аднаго боку, і змястоўнага ўяўлення пра час як канкрэтную паслядоўнасць падзей, з другога [55]. На глебе храналагічнага часу ён вылучае, у залежнасці ад працягласці, дзве разнавіднасці “сучаснасці”: першую ён называе “імгненнай сучаснасцю”; другую – “пашыранай сучаснасцю” [56]. Абедзве сучаснасці знаходзяцца паміж мінулым і будучыняй, прычым межы паміж імі носяць чыста храналагічны характар. Аднак калі першая паводле азначэння ўяўляе сабой найкарацейшае, амаль няўлоўнае імгненне, якое аддзяляе мінулае ад будучыні, дык пад другой маецца на ўвазе больш працяглы перыяд часу (напрыклад, дзень, год, стагоддзе), рамкі якога выбіраюцца адвольна, каб надаць гэтай сучаснасці патрэбную “аб’ёмнасць”, або часавую глыбіню [57].
З прычыны бессэнсоўнасці і адвольна-храналагічнага характару гэтых разнавіднасцяў сучаснасці і адпаведнага ім мінулага гісторыкі часта выкарыстоўваюць больш змястоўную сістэму адліку, заснаваную на пазачасавых крытэрыях. У гэтым кантэксце найперш вылучаюць паняцце незавершанай сучаснасці. Пакуль тая ці іншая падзея або сукупнасць падзей (напрыклад, перамовы, дэпрэсія, крызіс, вайна) працягваецца, яна адносіцца да сучаснасці. Калі ж яна ўспрымаецца як завершаная, перыяд, на працягу якога яна разгортвалася, пераходзіць у катэгорыю мінулага. Кінг прыходзіць да высновы, што толькі ў гэтым сэнсе можна гаварыць пра “мёртвае”, або завершанае мінулае. Аднак ён адразу папярэджвае, што любы працэс, які лічыцца завершаным, утрымлівае падпрацэсы, якія такімі не з’яўляюцца. Такім чынам, у любым мінулым ёсць пэўная магчымасць зрабіцца часткай незавершанай сучаснасці і жыць там сваім жыццём, уплываючы на бягучыя падзеі [58].
У якасці другой змястоўнай канцэпцыі сучаснасці Кінг называе неатэрычную сучаснасць. Праводзячы паралель з дыялектыкай моды, ён адзначае, што часта мы адрозніваем з’явы, якія адбываюцца ў сучаснасці, але ўспрымаюцца як “старажытныя”, “звычаёвыя” ці “традыцыйныя”, ад з’яў, якія мы лічым характэрнымі для сучаснасці і абазначаем як “новыя”, “інавацыйныя” ці “мадэрновыя” [59]. Дэмаркацыя неатэрычнай сучаснасці грунтуецца на вылучэнні ў кантэксце бягучых падзей і ўчынкаў таго, што ўспрымаецца як нешта новае, а не як паўтор мінулага.
Любая інтэпрэтацыя паняцця сучаснасці проціпастаўляе яе мінуламу, якое адпавядае гэтай інтэрпрэтацыі, але гэтага не скажаш пра іншыя разнавіднасці мінулага. Такім чынам, у сучаснасць можа пранікаць мінулае “іншых гатункаў”, якое ў змястоўным сэнсе працягвае жыць у сучаснасці: “Мінулае – гэта не сучаснасць. Але ніводная сучаснасць не можа быць цалкам аддзелена ад мінулага або не зазнаваць яго ўплыву. Мінулае храналагічна не належыць да сучаснасці, але паводле свайго зместу ў значнай ступені якраз належыць, і з гэтым нічога не зробіш. Акурат змястоўны падыход да аналізу падзей дазваляе сцвярджаць, што мінулае працягвае жыць у сучаснасці” [60].
Кінгаў аналіз важны тым, што дае інтэлектуальны шчыт супраць аргументаў, якія сцвярджаюць ці, як гэта часта бывае, проста негалосна дапускаюць існаванне выразнага водападзелу паміж мінулым і сучаснасцю, малюючы мінулае мёртвым ці зусім адрозным ад сучаснасці – у адпаведнасці з выслоўем “Мінулае – чужы край” [61]. На аснове канцэптуальнага даследавання Кінгам прыроды мінулага і мінуласці, а таксама яго крытычнага аналізу паняццяў цяперашняга, сучаснага і сучаснасці мы можам сутыкнуць між сабой довады на карысць гісторыі як з’явы цалкам пасеісцкай з довадамі на карысць яе выключна прэзентысцкай сутнасці. Іншымі словамі, аргументы Кінга, з аднаго боку, нівелююць сцверджанні, што гісторыя пішацца выключна пра мінулае, а з другога боку, гэтаксама абвяргаюць заявы аб тым, што гістарыяграфія зыходзіць выключна з сучаснай перспектывы, або што, як пісаў Крочэ, “уся гісторыя – гэта сучасная гісторыя” – праблема, з якой раней мы сутыкнуліся ў Оўкшата, які не знайшоў нічога лепшага, як далучыць “мінулае” да “сучаснасці”, бо ўсе гістарычныя сведчанні, а значыць, гістарычны досвед і гістарычныя факты ён адносіў да сферы сучаснага [62].
Кінгаўская плюралізацыя сучаснага і мінулага дазваляе нам уявіць сабе “мінулае ў сучасным” і тым самым зразумець, чаму катастрафічны досвед не знікае аўтаматычна па меры таго, як мінае час. Іншымі словамі, паняційны апарат, прапанаваны Кінгам, не толькі праясняе, чаму мінулае не раствараецца ў часе само сабой, але і дазваляе зразумець практычную значнасць мінулага, у тым ліку “гістарычнага”, роўна як і важнасць грамадскіх, “непрафесійных” спосабаў узаемадзеяння з катастрафічнага мінулага, такіх як “палітыка шкадавання” і “палітыка рэпарацый” [63]. Можна меркаваць, што аналіз Кінга таксама дазваляе адмовіцца ад ідэі аб тым, што мінулае, якое мае практычнае значэнне, павінна лічыцца іншым тыпам мінулага ў проціпастаўленні “гістарычнаму”, як сцвярджаюць Оўкшат і Уайт [64].
У адстойванні ідэі плюралізацыі гістарычнага часу Кінг ідзе да канца, адкідаючы існаванне адзінай плыні часу, у рамках якой усе раздзелы гісторыі маглі б быць размешчаны адзін за другім па парадку. Гэта важна, бо ўсе ранейшыя спробы – ад Эрнста Блоха да Райнхарта Козелека – прыўнесці элементы плюралістычнасці і складанасці ў лінейны час з дапамогай паняцця “Gleichzeitigkeit des Ungleichzeitigen” (“адначасовасць неадначасовага”) пацярпелі няўдачу. Як нядаўна давялі Ахім Ландвер і Бербер Бевернаж, яны праваліліся таму, што ўсе яны дапускалі існаванне ўніверсальнай часавай шкалы, ахарактарызаванай як zeitgleich [65]. Вось і ўсё наконт ідэі аб тым, што “мінулае” і “сучаснае” з’яўляюцца нейкімі цэласнымі, унікальнымі кангламератамі.
У дачыненні да другой ідэі, а менавіта праблемы, звязанай з тым, што, як вынікае з падзелу мінулага на гістарычнае і практычнае, канструяванне гістарычнага мінулага самога па сабе не мае практычнага значэння, дык тут, на мой погляд, вельмі дарэчным выглядае зварот да тэорыі перфарматыўных маўленчых актаў Джона Сёрла. Асноўная ідэя перфарматыўных маўленчых актаў заключаецца ў тым, што, гаворачы нешта, чалавек адначасова здзяйсняе адпаведнае дзеянне: само такое выказванне з’яўляецца формай учынку ці дзеяння. Вядомыя прыклады перфарматыўных маўленчых актаў – фразы, пры дапамозе якіх людзі даюць абяцанні, фармулююць загады, выказваюць жаданне пабрацца шлюбам або развесціся і г. д. Змест гэтых актаў існуе толькі тады, калі яны здзяйсняюцца ў ходзе маўлення, і ў гэтых адносінах іх анталагічны статус прынцыпова адрозніваецца ад, скажам, апісанняў сталоў ці гор. Таму Сёрл праводзіць адрозненне паміж “сырымі” фактамі, якія не залежаць ад маўленчых актаў, – існаванне сталоў, гор і г. д. – і “інстытуцыянальнымі” фактамі, якія ад такіх актаў залежаць, – гэта абяцанні, загады, шлюбы і г. д. Для Сёрла сацыяльны свет складаецца з інстытуцыянальных фактаў, заснаваных на маўленчых актах, і я зараз пакажу, што тое самае адносіцца і да свету гісторыі [66].
Зусім нядаўна некаторыя тэарэтыкі выступілі з заклікам успрымаць перыядызацыю часавай шкалы – у тым ліку яе падзел на сучаснасць, мінулае і будучыню – як вынік перфарматыўных маўленчых актаў. Гэтая ідэя ўпершыню была прапанавана і даследавана Мішэлем дэ Серто і Канстанцінам Фазольтам [67]. Іх аргументацыя зводзіцца да ідэі, што мінулае ў прынцыпе адрозніваецца ад сучаснасці тады і таму, калі і паколькі “творцы мінулага” – і асабліва гісторыкі як спецыялісты ў даследаванні часу – гэтак сцвярджаюць і паспяхова пераконваюць у гэтым сваіх чытачоў пры дапамозе аргументаваных довадаў. Напрыклад, пытанне аб тым, ці будуць 11 верасня 2001 г. або банкаўскі крызіс 2007–2008 г. разглядацца ў будучыні як пазнакі новай эпохі, г. зн. “разрывы ў часе”, залежыць толькі ад таго, ці будуць гісторыкі і іншыя “творцы мінулага” падаваць іх такімі і аргументавана адстойваць прапанаваныя імі разрывы (і адпаведныя перыяды). Такім чынам, асноўная ідэя заключаецца ў тым, што сучаснае не ператвараецца ў мінулае само па сабе праз нейкі загадзя вызначаны час, як здаўна намагалася давесці прафесійная гісторыя, – але гэта адбываецца толькі як вынік перфарматыўных маўленчых актаў. Гэтая вітгенштэйнаўская ідэя цалкам сугучная з думкамі аб лакалізацыі мінулага і сучаснасці, выказанымі Прэстанам Кінгам, і можа разглядацца як іх лагічнае развіццё [68]. З іншага боку, мне здаецца, што прапанаваная Уайтам прывязка гістарычнага мінулага да осцінаўскай дэкларатыўнай мадальнасці ўжывання мовы рызыкуе затушаваць перфарматыўную ролю, якую самі гісторыкі выконваюць у адасабленні мінулага ад сучаснасці [69]. Нават больш, такая пазіцыя Уайта стварае дадатковую рызыку таго, што прафесійныя гісторыкі павераць у сваю бесстароннасць і ў тое, што яны пішуць “фактычную гісторыю дзеля яе самой” з “пункту гледжання назіральніка”, а не з пункту гледжання актыўнага ўдзельніка гістарычнага працэсу.
Тут неабходна грунтоўна растлумачыць, ці можа гісторык у кантэксце тэорыі перфарматыўных маўленчых актаў прэтэндаваць на ісціну. Нядаўна Марэк Там даў такое тлумачэнне, звярнуўшыся для гэтага да прапанаванага Сёрлам паняцця “асертываў” (сцвярджальных маўленчых актаў) [70]. Паводле Сёрла, ілакутыўны аспект асертыўных маўленчых актаў заключаецца ў тым, што “той, хто гаворыць, павінен быць (так ці інакш) упэўнены ў тым, што ён гаворыць, у праўдзівасці зробленага выказвання” [71]. У адпаведнасці з найноўшымі напрацоўкамі нараталогіі Там прапануе разглядаць прэтэнзіі на гістарычную праўду ў прагматычных катэгорыях – як дагавор аб праўдзе паміж аўтарам і чытачом, а не ў такіх семантычных тэрмінах, як карэспандэнтнасць або кагерэнтнасць праўды. Гэтае прагматычнае паняцце дагавору аб праўдзе ўзнікла з разумення таго, што крытэрыі праўдзівасці таго ці іншага наратыву – а значыць, і адрозненні паміж факталагічным і мастацкім тэкстам – не могуць быць зафіксаваны як характарыстыкі на нараталагічным узроўні і, такім чынам, павінны лакалізавацца па-за тэкстам – ва ўзаемаадносінах паміж аўтарам і чытачом [72]. Такая інтэрпрэтацыя таксама дазволіла б нам зразумець, якую палітыку часу праводзяць прафесійныя гісторыкі, калі настойваюць на тым, што вывучаюць мінулае дзеля яго самога. Простае проціпастаўленне гістарычнага і практычнага мінулага адцягвае ўвагу ад практычна-палітычных аспектаў, якія ўплываюць на канструяванне самога гістарычнага мінулага. Для Оўкшата гістарычнае мінулае паводле азначэння было пазбаўлена любога палітычнага вымярэння. Развіваючы яго ідэі, Уайт, як мы бачылі, сам сутыкнуўся з пэўнымі праблемамі ў асэнсаванні палітычных аспектаў гістарычнага мінулага, найперш у сферы палітычнай і рэлігійнай гісторыі. Ён змог пераадолець іх толькі шляхам увядзення спецыяльных выключэнняў, што аслабіла агульную лінію яго аргументацыі.
IV. Выбіраемся з Антарктыды (2): развітваемся з “гістарычным” і “практычным” мінулым, а таксама з розніцай паміж тым, што “ёсць”, і тым, што “павінна быць”
У канчатковым выніку падзел мінулага на гістарычнае і практычнае быў і застаецца матываваны жаданнем правесці адрозненне паміж “светам фактаў” і “светам каштоўнасцяў” у дачыненні да мінулага, г. зн. паміж тым, што “ёсць”, і тым, што “павінна быць”. Гэта зусім празрыста вынікае з бінарнай канцэпцыі Оўкшата, але куды горш праглядаецца ў больш складаных канцэптуальных пабудовах Уайта, які размывае сваю тэорыю мноствам недастаткова строгіх азначэнняў з незразумелымі дапаўненнямі. Пытанне цяпер у тым, ці ёсць выйсце з гэтай канцэптуальнай няяснасці, і калі ёсць, дык у якім баку варта яго шукаць. Я думаю, што самы надзейны і просты спосаб вырашыць гэтую праблему – гэта давесці, што ў яе аснове ляжаць тэзісы, якія страцілі свой грунт. Гэта можна зрабіць, таму што, як паказваюць Хілары Патнэм і Джон Заміта (а таксама я), сама ідэя аб тым, што факты і каштоўнасці павінны належаць да дзвюх адрозных ізаляваных сфер, вынікае з памылковых гнасеалагічных уяўленняў, якіх прытрымліваліся як эмпірызм, так і пазітывізм [73]. Традыцыйная філасофія навукі, што ўзыходзіць да Юма, Канта і “Венскага гуртка”, заўсёды проціпастаўляла, з пункту гледжання рацыянальнасці, чысціню навуковых ведаў заплямленасці этыкі. Мост паміж гэтымі дзвюма сферамі быў немагчымы, і спробы пераадолець гэты разрыў пры дапамозе неправамерных і прыхаваных моўных маніпуляцый пачалі разглядацца як адметная рыса т. зв. “ідэалогій” (што засведчыў яшчэ Оўкшат). Таму эмпірысты і пазітывісты патрацілі шмат інтэлектуальнай энергіі на пабудову санітарнага кардона паміж навукай і этыкай, або, іншымі словамі, на стварэнне непераадольнага бар’ера паміж фактычнымі сцверджаннямі і ацэначнымі выказваннямі. Але ў наш час і Патнэм, і Заміта пераканаўча давялі, што пасля прарыўных прац Уіларда ван Ормана Куайна, Уілфрыда Селарса і Томаса Куна, апублікаваных у 1950–1960-я гады, усе ідэі наконт філасофскага абгрунтавання чыстай навукі – такія як адрозненне паміж фактам і тэорыяй, магчымасць выкарыстання нейтральнай навуковай мовы, розніца паміж кантэкстам адкрыцця і “кантэкстам абгрунтавання” і, нарэшце, паміж аналітычнымі і сінтэтычнымі выказваннямі, – былі абвергнуты. Разам з Патнэмам мы павінны задаць пытанне: “Але калі ўся ідэя пра існаванне выразнага паняцця факта рухнула разам з безнадзейнай абмежавальнай эмпірычнай карцінай свету, якая яе спарадзіла, дык што ж адбудзецца з дыхатаміяй «факт / каштоўнасць«?” [74] І, следам за Патнэмам і Заміта, мы можам адказаць, што “дыхатамія «факт / каштоўнасць» сапраўды не зможа перажыць разбурэння іншых «догмаў эмпірызму», таму што цяпер за фактам якраз і павінны стаяць тэорыя і каштоўнасці. Навука не можа быць «свабоднай ад каштоўнасцяў», бо сама навука мае на ўвазе каштоўнасці, [якія] знаходзяцца ў дачыненні да аб’ектыўнасці ў той жа лодцы, што і каштоўнасці этычныя… Надышоў час перастаць атаясамліваць аб’ектыўнасць з апісаннем, робячы выгляд, што апісанне і прадпісанне не сумяшчаюцца між сабой і анталагічна належаць да розных «прыродных відаў»” [75].
Кіруючыся вышэйзгаданымі напрацоўкамі постэмпірызму і постпазітывізму, мы ўжо не можам разглядаць гістарычнае мінулае, канструяванне якога нібыта з’яўляецца мэтай гістарычнай навукі, як сферу свабодных ад каштоўнасцяў фактычных сцверджанняў, ізаляваных ад практычнага мінулага і супрацьпастаўленых яму, як гэта рабіў Оўкшат і намагаецца рабіць Уайт. Адначасова з фактамі на сцэну непазбежна выходзяць тэорыі, а разам з імі і каштоўнасці: у постфундаментальным свеце для танга патрэбны трое! Вось чаму “постпазітывізм у філасофіі навукі азначае, у гэтым святле, радыкальны разварот у бок натуралістычнай нарматыўнасці”, г. зн. канцэпцыі этыкі, трывала звязанай са сферай фактаў [76].
Агулам, Уайт, вядома, меў рацыю, калі сцвярджаў, што гістарычнае мінулае – гэта тэарэтычны канструкт гісторыкаў (і, можна дадаць, некаторых філосафаў гісторыі). Уайт, аднак, забыўся ўлічыць, што тое самае адносіцца і да практычнага мінулага, паколькі яно з самага пачатку функцыянавала як нарматыўны аналаг нібыта строга фактаграфічнага “гістарычнага мінулага”, для пачатку ў выглядзе Geschichtsphilosophie [77]. Гэта, вядома, не азначае, што паміж фактычнымі і нарматыўнымі сцверджаннямі няма розніцы, – проста яна ўжо не можа быць акрэслена так, як гэта на працягу як мінімум двух стагоддзяў прапаноўвалася эмпірызмам і пазітывізмам. З часоў Куайна і Куна мы ведаем, што ўсе выказванні – як фактычныя, так і нарматыўныя – агорнуты “цянётамі веры” (Куайн) і тэарэтычнай аблямоўкай, а таму могуць быць ацэнены толькі ў рамках гэтых кантэкстаў. “Семантычны халізм”, падобна да знакамітых чарапах Стывена Хокінга, “ідзе да самага канца” [78]. Найлепшым выкрутам, які разыграў з намі д’ябал прафесійнай гісторыі, было выдаць тэарэтычны канструкт пра падзел мінулага на практычнае і гістарычнае за параджэнне самога часу і фармалізаваць яго ў догме дыстанцыі, паводле якой практычная сучаснасць павінна сама сабой ператварыцца ў гістарычнае мінулае – у свой час. Я сцвярджаю, што надышоў час адмовіцца ад гэтага выкруту і пачаць аналізаваць як практычнае мінулае, так і практычнае канструяванне гістарычнага мінулага ва ўсёй іх складанасці і ўзаемасувязі.
Гаворачы пра складанасці, самы час вярнуцца да падпаленай вугальнай шахты ў Кітаі і закончыць артыкул словамі амерыканскага даследчыка, які наведаў гэтае месца ў 2008 г. Ён паведаміў у часопісе “Time”: “Я вырашыў з’ездзіць туды, каб паглядзець, як яны яе патушылі. Полымя было відаць, і ўся гэтая штука яшчэ гарэла… Яны сказалі, што патушылі яе, і хто можа ім запярэчыць?” [79].
Пераклад Сяргея Петрыкевіча.
It Takes Three to Tango.
History between the ‘Practical’ and the ‘Historical’ Past
Chris Lorenz
In this article I argue that the present ‘burdensome’ condition of important parts of the past is overstretching the ‘normal’, professional concept of history. I interpret White’s recent introduction of the ‘practical’ past next to the ‘historical’ past as his way of addressing the same problem. I reconstruct his conceptual work and come to the conclusion that opposing the ‘historical’ and the ’practical’ past is not enough, because this opposition leaves unquestioned the positivistic presuppositions upon which the distinction itself rests. I develop my argument in four steps. First, I signal some ambiguities in White’s formulation of the distinction and trace them back to Michael Oakeshott who first theorized it. Second, I identify two problems shared by Oakeshott and White concerning the unity of ‘the past’ and ‘the present’ and the ‘break’ between them. Third, I argue that the pluralisation of pasts and presents formulated by Preston King represents a convincing conceptual solution to the first problem, and John Searle’s speech acts theory provides a solution to the second problem. Lastly, I conclude that the very distinction between the ‘historical’ and the ‘practical’ past is rooted in empiricist and positivist assumptions long discredited by the work of W. V. Quine and T. H. Kuhn, and thereby suggest that the present state of the philosophical debate should have consequences for our thinking about the distinction between the historical and the practical past.
* Lorenz, Chris. It Takes Three to Tango. History between the ‘Practical’ and the ‘Historical’ Past // Storia della Storiografia. Vol. 65-1 (2014). P. 20–46.
Артыкул у перакладзе на беларускую публікуецца з ласкавай згоды аўтара.
[1] Я ўдзячны Фонду Герды Хенкель за фінансавую падтрымку маёй даследчыцкай стыпендыі імя Марыі Кюры ў Інстытуце сацыяльных рухаў Рурскага ўніверсітэта ў Бохуме.
[2] Гл. http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/3978329.stm, а таксама http://quickstart.clari.net/qs_se/webnews/wed/cq/Qchina-fire. RjOh_DlV.html. Доступ правераны 1.04.2014.
[3] Nolte E. Vergangenheit, die nicht vergehen will. Eine Rede, die geschrieben, aber nicht gehalten werden konnte // Frankfurter Allgemeine Zeitung. 6.06.1986.
[4] Torpey J. Making Whole What has Been Smashed: On Reparations Politics. Cambridge, MA, 2006; Assmann A. Der lange Schatten der Vergangenheit. Erinnerungskultur und Geschich tspolitik. Munchen, 2006; Rousso H. The Haunting Past: History, Memory, and Justice in Contemporary France. Philadelphia, 2002. Што да Эліядэ, гл.: Dirk Moses A. Genocide and the Terror of History // Parallax. 2011. Vol. 17, № 4. P. 90–108.
[5] White H. The Modernist Event // Ibid. Figural Realism: Studies in the Mimesis Effect. Baltimore – London, 1999. P. 66–87. Варта адзначыць, што Элка Руніа прапанаваў пашырыць катэгорыяю “мадэрнісціх” падзей на ўсе катастрафічныя падзеі ў мінулым, калі тыя мелі ашаламляльны эфект для сваіх сучаснікаў. Гл.: Runia E. Waterloo, Verdun, Auschwitz: De liquidatie van het verleden. Amsterdam, 1999.
[6] White H. The Practical Past // Historein. 2010. № 10. P. 8; Ibid. Politics, History, and the Practical Past // Storia della Storiografia. 2012. Vol. 61, № 1. P. 127–134.
[7] Свае аргументы я раней ужо выкладаў у артыкулах: Lorenz C. Historical Knowledge and Historical Reality: A Plea for “Internal Realism” // History and Theory. 1994. Vol. 33, № 3. P. 297– 327; Ibid. “Hete geschiedenis”: Over de temperatuur van de contemporaine Duitse geschiedenis // Tijdschriftvoor Geschiedenis. 2007. Vol. 120, № 1. P. 5–19; Ibid. Unstuck in Time: Or, The Sudden Presence of the Past // Performing the Past: Memory, History and Identity in Modern Europe / K. Tilmans, F. van Vree, J. Winter (eds.). Amsterdam, 2010. P. 67–105; Ibid. Geschichte, Gegenwärtigkeit und Zeit // Phänomen Zeit. Dimensionen und Strukturen in Kultur und Wissenschaft / D. Goltschnigg (ed.). Tübingen, 2011. P. 127–135; Breaking Up Time: Negotiating the Borders between Present, Past and Future / B. Bevernage, C. Lorenz (eds.). Göttingen, 2013; і найперш у артыкуле: Lorenz C. Blurred Lines: History, Memory and the Experience of Time // International Journal for History, Culture and Modernity. 2014. Vol. 2, № 1. P. 43–63.
[8] Oakeshott M. Historical Experience // Ibid. Experience and its Modes. Cambridge, UK, 1933. P. 86–169.
[9] Адрозненні паміж аналітычным і сінтэтычным падыходамі, а таксама паміж кантэкстам абгрунтавання і кантэкстам адкрыцця таксама былі падарваны “постфундаментальнай” філасофіяй, але я не буду паглыбляцца ў адпаведныя нюансы ў гэтым артыкуле.
[10] Гл. спасылку 5, а таксама: White H. The Public Relevance of Historical Studies: A Reply to Dirk Moses // History and Theory. 2005. Vol. 44, № 3. P. 333–338.
[11] Paul H. Hayden White: The Historical Imagination. Cambridge, 2011. P. 144.
[12] White H. The Practical Past. P. 8.
[13] White H. The Practical Past. P. 16.
[14] White H. The Practical Past. P. 8.
[15] Paul H. Hayden White: The Historical Imagination.
[16] Weber M. Politics as a Vocation (1919) // From Max Weber: Essays in Sociology / H. H. Gerth, C. Wright Mills (eds.). Oxford, 1946. P. 77–129. Пра вытокі Уайтавага стаўлення да Вэбера гл.: Paul H. A Weberian Medievalist: Hayden White in the 1950s // Rethinking History. 2008. Vol. 12, № 1. P. 75–102.
[17] White H. The Practical Past. P. 16. Што да прыняцця Уайтам у “Метагісторыі” ідэй Мангайма пра “сацыялогію ведаў” у цэлым і іх “ідэалогію” ў прыватнасці, дык варта адзначыць, што і тут яго прыняцце было выбіральным. Там, дзе Мангайм сцвярджае, што “свабодны інтэлект” (freischwebende Intelligenz) здольны мець пункт гледжання, “вольны ад каштоўнасцяў”, Уайт не пагаджаецца з ім. Гл.: Mannheim K. Ideology and Utopia. London, 1936.
[18] White H. The Practical Past. P. 17.
[19] White H. The Practical Past. P. 11–12. Уайт не спасылаецца на дактрыну “дыстанцыі” ў яўным выглядзе, але намёкі на яе прысутнічаюць у яго крытыцы прафесійнай гісторыі. Наконт вызначальнай ролі дактрыны “гістарычнай дыстанцыі” для прафесійнай гісторыі гл. матэрыялы ў тэматычным выпуску часопіса “History and Theory” (2011. Vol. 50, № 4) пад агульнай шапкай “Historical Distance: Reflections on a Metaphor”, манаграфію Марка Салбера Філіпса (Salber Phillips M. On Historical Distance. New Haven, 2013), а таксама мой артыкул “Blurred Lines: History, Memory and the Experience of Time”.
[20] White H. Truth and Circumstance: What (If Anything) Can Properly Be Said About the Holocaust? // The Holocaust and Historical Methodology / D. Stone (ed.). Oxford – New York: Berghahn Books, 2012. Адзначым, што Уайт не ставіць пад сумнеў карэспандэнтную і кагерэнтную тэорыі ісціны ў цэлым.
[21] White H. Truth and Circumstance… P. 196: “Я хачу выказаць меркаванне аб тым, што і гістарычны раман, і белетрызаваная гісторыя – гэта прыклады недэкларатыўных дыскурсаў, што іх ісціна можа заключацца не столькі ў тым, што яны сцвярджаюць праз абвяшчэнне фактычнай ісціны, колькі ў тым, на што яны паказваюць праз іншыя мадальнасці і станы, вядомыя з вывучэння граматыкі: гэта, напрыклад, пытальная, канатыўная ці каактыўная, а таксама ўмоўная мадальнасць; формы актыўнага, пасіўнага ці рэфлексіўнага стану.
[22] Хоць паняцце “дэкларатыўная мадальнасць” у Осціна адсутнічае, з фармулёўкі Уайта зразумела, што ён мае на ўвазе “асертывы” ў тэрміналогіі Сёрла. Осцін вылучае катэгорыю “дэкларатыўных” маўленчых актаў – напрыклад, “Я абвяшчаю вайну”, – але, здаецца, гэта не тая катэгорыя, якую мае на ўвазе Уайт. Гл.: Austin J. L. How to Do Things With Words. Cambridge, MA, 1975. P. 7.
[23] Заўважым, аднак, што прыняцце Уайтам тэорыі маўленчых актаў для гістарыяграфіі азначае новы, аналітычны погляд на вывучэнне гісторыі – “разбіццё” яе на складовыя часткі, у той час як яго ранейшы наратыўны падыход меў на ўвазе яўны сінтэтычны, ці халічны, пункт гледжання, у цэнтры якога знаходзілася паняцце асюжэчвання. Параўнаем гэта з пазіцыяй Фрэнка Анкерсміта, які працягвае настойваць на тым, што наратывы (яны ж “наратыўныя субстанцыі” ці “гістарычныя рэпрэзентацыі”) вызначаюцца ўсімі сказамі, з якіх яны складаюцца: Ankersmit F. R. Narrative Logic: A Semantic Analysis of the Historian’s Language. Groningen, 1981; Ankersmit F. R. Meaning, Truth, and Reference in Historical Representation. Ithaca – London:, 2012. Таксама гл.: van den Akker C. Mink’s Riddle of Narrative Truth // Journal of the Philosophy of History. 2013. № 7. P. 346–370.
[24] White H. Truth and Circumstance… P. 201.
[25] Гл.: Lorenz C. Blurred Lines…
[26] Агульную ролю “канцэптуальнай інверсіі” ў гісторый ідэй я падрабязна выклаў ва ўводзінах да сваёй кнігі “Паміж філасофіяй і гісторыяй” (Lorenz C. Between Philosophy and History. Buenos Aires, 2014).
[27] White H. The Practical Past. P. 18.
[28] У гэтым святле асабліва іранічна выглядае той факт, што фальшывыя ўспаміны пра Халакост “Біньяміна Вільмірскага” да іх выкрыцця былі расхвалены акурат за іх, як сцвярджалася, аўтэнтычны, абрывачны характар. Гл.: Langer L. Using and Abusing the Holocaust. Bloomington, 2006.
[29] Friedlander S. Nazi-Germany and the Jews: The Years of Extermination 1939–1945. New York, 2007. Пра дыскусію наконт гэтай кнігі і палеміку паміж Фрыдлендэрам і Уайтам гл.: Den Holocaust erzдhlen. Historiographie zwischen wissenschaftlicher Empirie und narrativer Kreativitдt / N. Frei, W Kansteiner (eds.). Gцttingen: Wallstein, 2013.
[30] Словы дэ Ёнга цыт. паводле: Diner D. Negative Symbiose: Deutsche und Juden nach Auschwitz // Ist der Nationalsozialismus Geschichte? Zu Historisierung und Historikerstreit / D. Diner (ed.). Frankfurt a. M., 1987. S. 186.
[31] Крытыку нядаўняга росту ўяўленняў пра “велічнасць” гл. у: Domanska E. Frank Ankersmit: From Narrative to Experience // Rethinking History. 2009. Vol. 13, № 2. P. 175–196.
[32] Меркаванне Марыі Інес ла Грэка пра тое, што запозненая цікавасць Уайта да “практычнага мінулага” нейкім чынам звязана з яго непераадоленым расчараваннем у прафесіі, якая займаецца “гістарычным мінулым”, на маю думку, цалкам абгрунтаванае. Гл.: María Inés La Greca. Narrative Trouble, or Hayden White’s Desire for a Progressive Historiography Refigured by Judith Butler’s Performativity Theory // Storia della Storiografia. Vol. 65-1 (2014). P. 117–130.
[33] Гл., напрыклад: The Contested Nation: Ethnicity, Class, Religion and Gender in National Histories / S. Berger, C. Lorenz (eds). Houndmills: Palgrave MacMillan, 2008; Nationalizing the Past: Historians as Nation Builders in Modern Europe. S. Berger, C. Lorenz (eds). Houndmills: Palgrave MacMillan, 2010.
[34] White H. The Practical Past. P. 16.
[35] Тамсама.
[36] Уайт (White H. Truth and Circumstance… P. 190) называе прафесійных гісторыкаў “культыватарамі ўяўнай навукі, а ў іншай сваёй працы (White H. The Practical Past. P. 14) адзначае, што “спосабы, пры дапамозе якіх гісторыя на пачатку XIX ст. здолела сцвердзіць сябе ў якасці навуковай (ці паранавуковай) дысцыпліны, заключаліся ў адрыве гістарыяграфіі ад яе тысячагадовай сувязі з рыторыкай”.
[37] У кантэксце дыскусіі аб працах Фрыдлендэра ён заявіў, што “гістарыяграфію Халакосту за апошнія паўстагоддзя ці каля таго можна небеспадстаўна апісаць як падвешаную паміж як мінімум дзвюма рознымі канцэпцыямі, ці ўяўленнямі пра мінулае, – гістарычнае і практычнае, паміж якімі існуе мала магчымасцяў для кагнітыўна адказнага прымірэння” (White H. Historical Discourse and Literary Theory: On Saul Friedlander’s “Years of Extermination” // Den Holocaust erzahlen… S. 53).
[38] Акурат гэтую пазіцыю адстойваюць Ёрн Рузен, Эміль Ангерг і я, грунтуючыся на ўзаемасувязі “гістарычнай” і “практычнай ідэнтычнасці”. Гл.: Rüsen J. Historik: Theorie der Geschichtswissenschaft. Cologne, 2013; Angehrn E. Geschichte und Identität. Berlin – New York, 1985; Lorenz C. Konstruktion der Vergangenheit. Cologne, 1997.
[39] Наконт агульнай праблемы “запазычвання” і высвятлення “ўплываў” у гісторыі ідэй гл.: Browning G. Agency and Influence in the History of Political Thought: The Agency of Influence and the Influence of Agency // History of Political Thought. 2010. № 31. P. 345–365.
[40] Oakeshott M. Historical Experience. P. 106. Гэтае важнае сцверджанне, якое паводле азначэння выключае падабенства паміж гістарычным мінулым і сучаснасцю, Кінг называе “гістарычным партыкулярызмам” Оўкшата. Гэтую пазіцыю звычайна разглядаюць як адзін з найважнейшых пастулатаў т. зв. гістарыцызму. Гл.: King P. Michael Oakeshott and Historical Particularism // Ibid. Thinking Past a Problem: Essays on the History of Ideas. New York – London, 2000. P. 84– 120.
[41] Гл.: Carr E. H. What is History? Cambridge, 1961. P 24–26: “Мы можам глядзець на мінулае і дасягаць яго разумення толькі праз акуляры сучаснасці… Гісторык належыць не мінуламу, а сучаснасці”. Функцыя гісторыка, на думку Кара, заключаецца ў тым, каб “авалодаць [мінулым] як ключом да разумення сучаснасці”.
[42] Гл.: King P. Thinking Past a Problem… P. 56: “Гісторыкі не намагаюцца даследаваць «мінулае» як такое. Яны займаюцца толькі тымі яе фрагментамі – і з такіх пазіцый, – якія іх цікавяць… Мінулае ніколі не з’яўляецца зусім мінулым, і гісторык часткова не можа пазбегнуць «анахранізму», які выяўляецца ў прыпадабненні мінуўшчыны да сучаснасці”.
[43] Faulkner W. Requiem for a Nun. New York, 1951. P. 92.
[44] Oakeshott M. Historical Experience. P. 100.
[45 ] Тамсама. С. 108.
[46] Оўкшат сцвярджаў, што наратыўнае тлумачэнне здзяйсняецца гісторыкам праз апісанне падзей як працэсу непарыўных змен. Такім чынам, наратыўнае тлумачэнне, на яго думку, вымагае “апісальнай непарыўнасці”. Гл.: Oakeshott M. Historical Experience. P. 125–145.
[47] Тамсама. С. 86.
[48] Тамсама. С. 111.
[49] King P. Thinking Past a Problem… P. 50.
[50] Oakeshott M. Historical Experience. P. 103.
[51] King P. Thinking Past a Problem… P. 110.
[52] Oakeshott M. Historical Experience. P. 105.
[53] Тамсама. С. 75.
[54] Тамсама. С. 157.
[55] Кінг (King P. Thinking Past a Problem… P. 40), аднак, адкрыта адмаўляе, што яго пералік спосабаў разрознення мінулага і сучаснасці вычарпальны.
[56] King P. Thinking Past a Problem… P. 28–36.
[57] Тамсама. С. 31.
[58] Тамсама. С. 55. Характэрнае апошнім часам для СМІ імкненне знайсці падабенства паміж еўрапейскімі палітычнымі крызісамі 2014 і 1914 гадоў паказвае, як, здавалася б, “мёртвае” мінулае – пачатак Першай сусветнай вайны – можа быць “рэанімавана” ў палітычным і гістарычным дыскурсе нават праз стагоддзе.
[59] Тамсама. С. 41–44.
[60] Тамсама. С. 55.
[61] Lowenthal D. The Past is a Foreign Country. Cambridge, 1985.
[62] King P. Thinking Past a Problem… P. 40–55. Таксама гл.: Bevernage B., Lorenz C. Breaking up Time: Negotiating the Borders between the Present, Past and Future // Storia della Storiografia. 2013. Vol. 63. P. 48–49; Holscher L. Mysteries of Historical Order // Breaking up Time… P. 69–85; Osborne P. Global Modernity and the Contemporary: Two Categories of Historical Time // Breaking up Time… P. 69–85; Assmann A. Ist die Zeit aus den Fugen? München, 2013. S. 281–304.
[63] Фундаментальная праца ў гэтай тэме: Bevernage B. History, Memory, and State-Sponsored Violence. New York – London, 2012. Гл. таксама: Olick J. K. The Politics of Regret: On Collective Memory and Historical Responsibility. New York, 2007.
[64] Выходзіць, Кінг у асноўным меў рацыю, калі пісаў: “Довады на карысць існавання “гістарычнага мінулага”, адрознага ад “практычнага”, выглядалі як бурбалка каламутнай вады” (King P. Thinking Past a Problem… P. 16).
[65] Гл.: Landwehr A. Von der “Gleichzeitigkeit des Ungleichzeitigen” // Historische Zeitschrift. 2012. Vol. 295. S. 2–34. Аўтар сцвярджае, што “фундаментальная праблема” заключаецца ў наступным: “Заўжды, як толькі гаворка заходзіць пра неадначасовасць, трэба ведаць і ўмець сказаць, дзе знаходзіцца адначасовасць і хто ў ёй удзельнічае” (с. 10). Як паказве Ландвер, з часоў Асветніцтва zeitgleich у асноўным атаясамліваецца з Новым часам і Еўропай. Таксама гл. : Bevernage B. History, Memory, and State-Sponsored Violence. P. 110–130: “Што нам трэба і чаго найбольш бракуе… дык гэта яўнай дэканструкцыі любога ўяўлення пра нейкі час, які мог бы выступаць у якасці кантэйнера для ўсіх іншых часоў” (с. 130). І Ландвер, і Бевернаж спасылаюцца на класічную працу антраполага Яханеса Фабіяна “Час і Іншы” (Fabian J. Time and the Other. New York: Columbia University Press, 1983). У адрозненне ад Ландвера і Бевернажа, Хельге Ёрдгайм спрабуе “ўратаваць” Козелека ад гэтай фундаментальнай крытыкі ў сваёй працы “Супраць перыядызацыі: тэорыя множнай тэмпаральнасці Козелека” (Jordheim H. Against Periodization: Koselleck’s Theory of Multiple Temporalities // History and Theory. 2012. Vol. 51. P. 151–171).
[66] Searle J. The Construction of Social Reality. London,1995. P. 1–127. Паколькі ўсе найбуйнейшыя мысляры ў галіне сацыяльнай тэорыі (за самым вядомым выключэннем Юргена Хабермаса) успрымалі мову ў якасці інстытута як дадзенасць – хоць мова з’яўляецца базісам для ўсіх іншых сацыяльных інстытутаў, – Сёрл крытыкаваў сацыялагічную традыцыю за як “мікі-маусаўскі погляд на мову”.
[67] de Certeau M. The Writing of History. New York, 1988; Fasolt C. The Limits of History. Chicago, 2004.
[68] Гл.: Bevernage B., Lorenz C. Breaking up Time… Пар. з меркаваннямі Марціна Забрава (Sabrow M. Die Zeit der Zeitgeschichte. Göttingen, 2013), які адстойвае аб’ектыўнае існаванне “разрываў у часе”.
[69] У артыкуле “Праўда і абставіны” Уайт толькі мімаходзь згадвае пра магчымасць аналізу “гістарыяграфіі” ў перфарматыўным (ілакутыўным у тэрміналогіі Осціна) святле.
[70] Searle J. Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language. Cambridge, 1969. P. 54–71; Tamm M. Truth, Objectivity and Evidence in History Writing // Journal of the Philosophy of History. 2014. Vol. 8, № 2. P. 265–290.
[71] Цыт. паводле: Tamm M. Truth, Objectivity and Evidence in History Writing. P. 272.
[72] Тамсама. С. 275. Таксама гл. артыкулы Кале Піхлайнена, які гаворыць пра “дагавор”, які існуе паміж чытачамі і аўтарам, а таксама пра “камунікатыўную прастору”, якая гэты дагавор акрэслівае: Pihlainen K. The Confines of the Form: Historical Writing and the Desire That It Be What It Is Not // Tropes for the Past: Hayden White and the History / Literature Debate / K. Korhonen (ed.). Amsterdam – New York, 2006. P. 55– 67; Ibid. History in the World: Hayden White and the Consumer of History // Rethinking History. 2008. Vol. 12, Is. 1. P. 23–39.
[73] Putnam H. The Collapse of the Fact / Value Dichotomy and Other Essays. Cambridge, MA, 2002; Zammito J. The “Last Dogma” of Positivism: Historicist Naturalism and the Fact / Value Dichotomy // Journal of the Philosophy of History 2012. № 6. P. 305– 338; Ibid. A Nice Derangement of Epistemes. Post-Positivism in the Study of Science from Quine to Latour. Chicago, 2004; Lorenz C. Historical knowledge and historical reality…
[74] Putnam H. The Collapse of the Fact/Value Dichotomy… P. 30. Прадстаўляючы осцінаўскую тэорыю маўленчых актаў, Уайт прыводзіць словы Осціна аб тым, што яго тэорыя мела на мэце падарваць ідэю, паводле якой усе выказванні могуць быць класіфікаваны як “праўда” або “мана” і як “каштоўнасць” або “факт”, але ён не развівае гэтай думкі Осціна (White H. Truth and Circumstance… P. 196).
[75] Zammito J. The “Last Dogma” of Positivism… P. 326 (цытата з Патнэма). Гл. таксама: Searle J. How to Derive “Ought” From “Is” // The Philosophical Review. 1964. Vol. 73, № 1. P. 43–58. Я пісаў пра рудыменты эмпірызму ў пазіцыі Уайта ў артыкуле: Lorenz C. Can Histories be True? Narrativism, Positivism and the “Metaphorical Turn” // History and Theory. 1998. Vol. 37. P 309–329.
[76] Zammito J. The “Last Dogma” of Positivism… P. 327.
[77] Як даўно адзначыў Ганс-Георг Гадамер. Гл.: Gadamer H.-G. Wahrheit und Methode. Tübingen, 1960.
[78] Hawking S. A Brief History of Time. New York: Bantam Books, 1988. P. 1. Пар. Ankersmit F. R. Meaning, Truth, and Reference in Historical Representation. P. 89–91 – тут аўтар адкідае халізм Куайна адносна нявызначанасці для натуральнай мовы, хоць і прымае яго для навуковай мовы.
[79] Словы С. К. Эндруса цыт. паводле: Ramzy A. Is Beijing Manipulating Air Pollution Statistics? // Time. 14.03.2014 = http://www.time.com/time/world/article/0,8599,1722450,00.html. Доступ правераны 1.04.2014.