Kamieniecki, Jan. Szymon Budny: Zapomniana postać polskiej Reformacji (Ігар Клімаў)
Kamieniecki, Jan. Szymon Budny: Zapomniana postać polskiej Reformacji. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2002 (Historia literatury). 192 s.
Асоба Сымона Буднага — надзвычай цікавая і рознабаковая, шмат у чым нетыповая для свайго часу. Асабліва значны яго даробак як тэолага і філолага, выдатнага біблеіста, чые дасягненні шмат у чым апярэдзілі свой век. Ён пакінуў пасля сябе багатую спадчыну ў выглядзе арыгінальных і перакладных тэкстаў розных жанраў на некалькіх мовах — старабеларускай, польскай, лацінскай.
Да апошняга часу дзейнасць Буднага, як і яго спадчына, усё яшчэ вывучаны недастаткова (7). Новае сінтэтычнае даследаванне маладога польскага тэолага і філолага Яна Камянецкага з Уроцлава прысвечана вывучэнню здабыткаў Буднага ў галіне тэалогіі і філалогіі — асноўных галін яго дзейнасці.
Для свайго разгляду даследчык выбраў са спадчыны Буднага найважнейшая творы: Нясвіжскі катэхізіс, лацінамоўны ліст Буднага да швейцарскага кальвініста Генрыха Булінгера, польскамоўны пераклад твора Св. Юстына Dialogus cum Tryphone Judaeo, біблійныя пераклады Буднага (разгледжана ў асноўным Нясвіжская біблія), два пазнейшыя палемічныя трактаты Буднага: O przedniejszych wiary chrystyjańskiej artykulech і O urzкdzie miecza użuwającym. Усе яны, апрача Нясвіжскага катэхізіса, у розныя часы набылі крытычныя публікацыі. Іншыя творы Буднага (у асноўным гэта палемічныя памфлеты), а таксама творы, што прыпісваюцца яму, адзначаны даследчыкам мімаходзь або ахарактарызаваны сцісла. Большасць такіх тэкстаў (пераважна на лацінскай мове) не захавалася.
Праца Я. Камянецкага складаецца з уступа, 6 раздзелаў, заключэння, бібліяграфіі і індэкса імёнаў. Аднак паводле аб’ёму і дэталёвасці разгляду асноўная ўвага аўтара сканцэнтравана на 2 раздзелах: адзін з іх (2–і) прысвечаны кірылічнаму катэхізісу Буднага (Нясвіж, 1562), а іншы (5–ы) — біблійным перакладам Буднага на польскую мову, пераважна яго перакладу ўсёй Бібліі (Нясвіж; Лоск, 1572). Даследчык тлумачыць гэта тым, што першы твор найбольш глыбока характарызуе Буднага як тэолага, а другі — як філолага (169—170).
Ва ўступе сваёй працы польскі вучоны вельмі коратка характарызуе асноўную навуковую літаратуру, прысвечаную Буднаму (7—9); у бібліяграфіі (172—184) налічваецца каля 250 прац, пераважна заходніх. Сп. Камянецкі крытычна ацэньвае працы савецкіх вучоных Я. Парэцкага і С. Падокшына як неабгрунтаваныя матэрыялам у той частцы, дзе яны паказваюць Буднага як выразніка перадавых сацыяльных поглядаў і носьбіта беларускай нацыянальнай свядомасці (9). На жаль, польскаму даследчыку засталася невядомай праца І. Саверчанкі 1993 г., прысвечаная якраз разгляду тэалагічнага і філалагічнага даробкy Буднага[1].
Пра жыццё і дзейнасць Сымона Буднага вядома нямала, хоць у яго біяграфіі ўсё яшчэ застаецца шмат белых плямаў. Перш за ўсё невядома, калі ён нарадзіўся і адкуль паходзіў, дзе здабываў адукацыю, якія краіны наведваў. Большасць польскіх даследчыкаў мяркуе, што Будны паходзіў з Паўночнай Мазовіі (так сцвярджаў яшчэ пратэстанцкі гісторык XVII ст. Хрыстафор Сандый), дзе з XVI ст. вядома вёска Буднэ, і вучыўся ў Кракаўскім універсітэце, дзе на той час выкладаліся біблійныя мовы (11—13). На жаль, надзейных доказаў гэтага так і не было прыведзена, у сувязі з чым Я. Камянецкі пакідае гэтую гіпотэзу пад пытаннем. Але ён не рашаецца аддаць перавагу і альтэрнатыўнаму меркаванню, якое выказваюць некаторыя беларускія і расійскія даследчыкі — што Будны паходзіў з Беларусі (14—15)[2].
Пытанне дапамагла б вырашыць кваліфікацыя дыялектызмаў у мове польскіх перакладаў Буднага, аднак такога даследавання пакуль не зроблена. Назіранні сведчаць, што яго польская мова мае нямала ўсходнеславянскіх элементаў, тады як ніводнага надзейнага мазурскага (ці іншага дыялектнага) элемента ў яго творах пакуль не адшукана. Калі ўлічыць, што ён ад пачатку пісаў кірыліцай і добра валодаў старабеларускай мовай, у дадатак няблага ведаў царкоўнаславянскую мову і быў знаёмы з праваслаўнай абраднасцю і дагматыкай (хоць і не глыбока, гл. 57), то версія яго беларускага паходжання становіцца больш верагоднай, чым польскага. У гісторыі XVI—XVII ст. немагчыма знайсці ніводнага паляка, які б праявіў такую цікавасць да ўсходнеславянскай традыцыі[3]. Дарэчы адзначыць, што ўсё жыццё (наколькі гэта вядома з крыніц), Будны пражыў у Беларусі і выязджаў толькі на кароткі час у Падляшша і ў Малую Польшчу.
Паводле крыніц, упершыню Сымон Будны з’явіўся ў якасці катэхіста ў віленскім кальвінскім зборы ў 1558 г., у 1561 г. ён быў прызначаны кн. Радзівілам на пасаду міністра (кальвінісцкага пастара) у Клецку, каля 1563 г. перакінуўся на бок антытрынітарыяў. У 1562 г. Будны дэбютаваў сваім першым літаратурным творам, прычым на старабеларускай мове — гэта быў катэхізіс (Нясвіж, 1562), выдадзены друкам на грошы кн. Радзівіла.
Ян Камянецкі пасля кароткага нарыса гісторыі катэхізіса (21—24) упершыню падрабязна разглядае склад і змест Нясвіжскага катэхізіса (25—37). Падзел твора на чатыры часткі, прысвечаныя разбору Дэкалога, вызнання веры, малітвы Гасподняй і сакрамантаў, быў тыповы для пратэстанцкай катэхетыкі (25—26) і адлюстроўвае дагматыку і этыку кальвінізму (27—37). Будны прызнае існаванне Тройцы, прадвызначэнне лёсу чалавека, існаванне двух сакрамантаў: хрышчэння (у т. л. дзяцей) і еўхарыстыі.
Асобна даследуюцца Камянецкім метады філалагічнага аналізу і формы біблійнай экзегезы ў катэхізісе (37—47), а таксама спосабы аргументацыі кальвінскай тэалогіі ў творы (47—58). Хоць Біблія цытуецца Будным выключна на царкоўнаславянскай мове, аднак ужо ў Нясвіжскім катэхізісе заўважаецца веданне ім біблiйных моў. Назіранні над мовай катэхізіса (59—63), зробленыя Я. Камянецкім, носяць фрагментарны характар і нічога не дадаюць да ўжо вядомых звестак.
Даследчык прыходзіць да высновы, што Нясвіжскі катэхізіс прызначаўся праваслаўным чытачам, перш за ўсё святарам (56), негатыўнае стаўленне да каталіцызму праяўляецца ў творы толькі зрэдку (58). Пазней езуіт Антон Сялява сведчыў, што на Беларусі гэты катэхізіс Буднага быў папулярны сярод праваслаўнага духавенства (64—65, 69). Начытаны маскоўскі эмігрант старац Арцём спрачаўся з Будным, выкрываючы яго погляды ў сваіх лістах (66—68). Аднак іншыя рэцэпцыі твора Буднага ў праваслаўным асяроддзі не вядомы, таму сп. Камянецкі мяркуе, што твор хутка згубіў сваю актуальнасць. Нясвіжскі катэхізіс, сцвярджае даследчык, быў перакладзены на польскую мову (Нясвіж, 1563), а паэтычныя фрагменты з яго трапілі да польскамоўнага канцыянала (Нясвіж, 1564).
Увесну 1563 г. Будны піша лацінскай мовай ліст да вядомага швейцарскага тэолага–кальвініста Генрыха Булінгера, у якім ставіць пытанні наконт паходжання Св. Духа і крытыкуе погляды на гэты конт як каталіцкіх тэолагаў, так і праваслаўных (71—73). У лісце Будны падае асобны нарыс пра тое, як тлумачаць гэтае пытанне русіны ў сваіх кнігах. З гэтага часу пачынаецца схіленне Буднага да антытрынітарства. Аднаразова даследчык высвятляе меркаванае дачыненне Буднага да ананімнага фальсіфікаванага ліста полаўца Івана Смеры кіеўскаму кн. Уладзімеру і ў выніку адмаўляе аўтарства Буднага (74—77).
Далейшым крокам у кірунку набліжэння да антытрынітарызму стаў выпуск Будным супольна са сваім веравызнаўцам Лаўрэнам Крышкоўскім дыялогу Justyna filozofa i mкczennika rozmowa z Tryfonem Żydem (Нясвіж, 1563). Твор належыць вядомаму раннехрысціянскаму апалагету Юстыну, блізкаму да юдзеахрысціян. Пратэстанты не прызнавалі творы айцоў царквы раўназначнымі біблійным крыніцам, але ахвотна апелявалі да святых айцоў, лічачы іх толькі сведкамі веры ранняй царквы (80). У прыватнасці, погляды Юстына часта інтэрпрэтаваліся пратэстантамі таго часу як антытрынітарныя. Пераклад твора на польскую мову быў дакладна выкананы з лацінскага тэксту, але ролю Буднага ў гэтай працы вызначыць цяжка.
Аднак галоўнай справай Буднага стала не палемічная публіцыстыка, а біблеістыка. Свой аповед пра здабыткі Буднага ў гэтым кірунку даследчык пачынае з агляду еўрапейскіх традыцый біблійных перакладаў XVI ст. (87—92). Хоць тут ён вызначае тры традыцыі: праваслаўную, каталіцкую і пратэстанцкую, аднак у сваім разглядзе абмяжоўваецца толькі першымі дзвюма. Высвятляецца, што праваслаўная традыцыя палягае пераважна ў арыентацыі на грэцкія крыніцы. На яго думку, усходнія перакладчыкі (аўтар разумее пад імі праваслаўных славян) абапіраліся на Септуагінту (87). Даследчык мімаходзь згадвае пераклады юдаізантаў ва Ўсходняй Славіі, не адзначаючы, з якіх крыніц яны былі выкананыя. Ролю Септуагінты для перакладаў на хрысціянскім Усходзе даследчык параўноўвае з роляй Вульгаты на Захадзе, хоць разам з тым канстатуе шмат адрозненняў паміж імі. Пры разглядзе каталіцкай традыцыі, звязанай з Вульгатай, ён больш падрабязна разбірае перакладчыцкія прынцыпы св. Ераніма (89—91).
Далей Я. Камянецкі пераходзіць да характарыстыкі польскіх перакладаў Бібліі (91—93), канцэнтруючыся ў асноўным на т. зв. Бібліі Леапаліты (Кракаў, 1561). Разгляд каталіцкай і пратэстанцкай экзегезы (95—102) пачынаецца з раннехрысціянскіх аўтараў і Арыгена, хоць пры гэтым адзначаецца, што экзегеты XVI ст. грунтаваліся на пазнейшых аўтарах. На сярэднявечнай экзегезе аўтар спыняецца мала, згадваючы толькі вядомую тэорыю 4 сэнсаў. Больш падрабязна ён засяроджваецца на тэксталагічных росшуках Ларэнца Валы і Эразма з Ратэрдама, а таксама на падыходах асобных пратэстанцкіх тэолагаў, такіх, як Сабасціян Касталіё. Развіццё навуковай крытыкі тэксту ў XVI ст. (102—105) пададзена аглядна, на прыкладзе даследавання класічных тэкстаў і дзейнасці гуманіста Анджэла Паліцыяна. Тут таксама коратка паказваецца ступень зацікаўленняў еўрапейскай навукі яўрэйскімі арыгіналамі Св. Пісання і ведання старажытнай яўрэйскай мовы.
Толькі пасля такой працяглай і крыху зацягнутай экспазіцыі Я. Камянецкі пераходзіць да разгляду крыніц, мовы і тэхнікі перакладу Нясвіжскай бібліі. Пры разглядзе крыніц Буднага (105—107) даследчык цалкам давярае сцвярджэнням самога старажытнага перакладчыка, які заўжды спасылаўся на арыгінальныя тэксты. Таму Камянецкі спрабуе высветліць, якім выданнем яўрэйскага і грэцкага тэксту мог карыстацца Будны. З канца XV ст. такіх выданняў у Еўропе было шмат, і даследчык называе найбольш вядомыя з іх, выказваючы здагадкі, якое з іх магло паслужыць Буднаму крыніцай. Такі падыход нельга назваць удалым: вядома, што дэкларацыі перакладчыкаў, нават і пратэстанцкіх, не заўжды адпавядалі рэальнасці.
Даследчык сцісла адзначыў найбольш прыкметныя асаблівасці мовы перакладу: іншамоўную інтэрферэнцыю (у т. л. лексічныя і сінтаксічныя паўторы, уласцівыя пэўным яўрэйскім выказванням), пераклад ці транскрыпцыю ўласных імёнаў, стварэнне неалагізмаў, непаслядоўнасць у перадачы некаторых рэалій. Гэтыя асаблівасці перакладу Буднага дэталёва былі вызначаныя ў вялікім даследаванні Л. Машыньскага 1994 г.[4], працу якога Камянецкі згадвае. Яго ўласным даробкам стаў разгляд асаблівасцяў Буднавага перакладу кн. Руф (111—113).
Іншым уласным даследаваннем польскага вучонага можа лічыцца разгляд тэхнікі перакладу Будным біблійнай паэзіі псалмоў (114—119). Нягледзячы на тое, што ў еўрапейскай традыцыі гэтая біблійная кніга перакладалася вершамі ці мела нейкія стылістычныя або нават графічныя асаблівасці, якія ўказвалі чытачу на яе паэтычны характар, Будны ні спосабам перакладу, ні размяшчэннем тэксту, ні ў заўвагах на маргінесе ніяк не падкрэсліў гэтага (114). Імкнучыся да літаральнага перакладу, ён не ўлічваў паэтычнай вобразнасці псалмоў, а некаторыя яго польскія выразы малазразумелыя або гучаць ненатуральна (116). Увага Камянецкага засяроджана на лексічным, граматычным і сінтаксічным выражэнні перакладу Буднага. Даследчык таксама адзначае і залежнасць перакладу ад царкоўнаславянскага Псалтыра, прычым большую, чым ад лацінскай Вульгаты.
Экзегеза Буднага (119—129) канцэнтравалася вакол хрысталагічных і трынітарных, а таксама эклезіястычных пытанняў. Даследчык паказвае погляды Буднага–біблеіста на асобу Хрыста, прыроду Св. Духа, дзявоцтва Марыі і прымат апостала Пятра, разуменне перакладчыкам XVI ст. паняццяў хрышчэння, пакаяння, святарства, пасмяротнага лёсу. Сп. Камянецкі адзначае залежнасць філалагічнай інтэрпрэтацыі Буднага, які не спыняўся перад прамымі фальсіфікацыямі тэксту, ад антытрынітарнай дактрыны, на што ўжо звяртала ўвагу Я. Чэрнятовіч[5]. Даследчык таксама разглядае антыкаталіцкія інтэрпрэтацыі Буднага, зробленыя ў маргіналіях да Апакаліпсіса (124—125) і ў каментарах (т. зв. przypiskach), змешчаных напрыканцы выдання Новага Запавету 1574 г. (126—129). Такія маніпуляцыі Буднага тэкстам Св. Пісання выклікалі вострую крытыку з боку як каталіцкіх, так і пратэстанцкіх тэолагаў, і даследчык прысвячае асобны раздзел разгляду рэцэпцыі біблійных вынаходніцтваў Буднага (130—135). Адзначаюцца апаненты Буднага з ліку яго сучаснікаў і сцісла характарызуецца форма іх крытыкі. Згадваецца і станоўчая ацэнка біблійных эмендацый Буднага, выказаная ў яўрэйскім трактаце Іцхака бен Абрахама з Трок, вядомага паводле лацінскага перакладу Ё. Х. Вагензейля 1681 г.[6].
Як адкрыццё Я. Камянецкі ўказвае на залежнасць (па меншай меры ў тэрміналогіі) ад перакладу Буднага малавядомага польскага перакладу, выдадзенага ў 1618 г. захадамі Яна Крэліуса ў Амстэрдаме (133—134). На самай справе, аўтар тут крыху памыляецца. Амстэрдамскае выданне Яна Крэліуса 1618 г. (мелася таксама выданне 1686 г., а таксама некалькі перавыданняў у XVIII ст.)[7] фактычна з’яўляецца публікацыяй перакладу іншага польскага антытрынітарыя Мартына Чаховіца (Кракаў, 1577; змененае выданне: Ракаў, 1594), прычым яго больш позняй версіі (Ракаў, 1606; 1620), крыху адрэдагаванай паплечнікамі Чаховіца — некалькімі антытрынітарнымі тэолагамі, сярод якіх быў Ян Ліцыній Намыслоўскі. А вось пераклад Чаховіца, сапраўды, выяўляе моцную залежнасць ад рэлігійнай тэрміналогіі Буднага, нягледзячы на тое, што абодва перакладчыкі палемізавалі адзін з адным па некаторых тэалагічных пытаннях. Гэта факт добра вядомы ў навуцы, і дзіўна, чаму ён застаўся незнаёмым сп. Камянецкаму.
Апошні раздзел яго працы прысвечаны разгляду двух буйных твораў Буднага — палемічна–тэалагічнага трактата O przedniejszych wiary chrystyjańskiej artykulech (Лоск, 1576) і грамадскага трактата O urzкdzie miecza używającym (Лоск, 1583).
Першы твор носіць палемічны характар, аднак выяўляе ў сваім змесце грунтоўна распрацаваную метадалогію, абапертую галоўным чынам на філалагічнай аргументацыі. „Яна палягае тут галоўным чынам на тлумачэнні грэцкіх і яўрэйскіх тэрмінаў, а таксама на высвятленні значэнняў слоў і выразаў, ужытых біблійнымі аўтарамі, каб сцвердзіць, што дадзенае слова азначае“ (139). Фактычна, трактат можна разглядаць як каментар да выбраных месцаў Бібліі, перакладзенай Будным (143). Жанр гэтага твора даследчык вызначае як вызнанне веры з апалогіяй (138—139).
Сваім выкладам у трактаце Будны імкнуўся забяспечыць усебаковай аргументацыяй палеміку з праціўнікамі антытрынітарызму, прычым атрымальнік гэтай аргументацыі мог быць не вельмі дасведчаным у замежных мовах, але абазнаным у рэлігійнай палеміцы. Таму большасць цытат з іншамоўных тэкстаў Будны забяспечвае ўласным перакладам ці нават пераказам (часам прыблізным, гутарковай мовай), хоць не заўжды раскрывае сваіх бібліяграфічных крыніц. Апрача філалагічнага аналізу асноўным прыёмам палемікі Буднага з’яўляецца звядзенне да абсурду і вельмі рэдка — перакананне чытача, тады як апеляцыі да аўтарытэтаў часта выкарыстоўваюцца ў якасці дадатковага аргумента (140—142). Твор добра структураваны візуальна і сэнсава і мусіць служыць, на думку яго стваральніка, зборнікам ведаў для антытрынітарнай палемікі (150—151).
Будны згадвае шмат раннехрысціянскіх (заходніх і ўсходніх) і сучасных аўтараў (галоўным чынам вялікіх рэфарматараў XVI ст.), не забываючыся і на сваіх апанентаў — Пятра з Ганёндза, Станіслава Фарноўскага, Мартына Чаховіца і іншых, а таксама на ўласныя працы. Згадваюцца імёны і назвы твораў, часам з іх прыводзяцца цытаты, звычайна ва ўласным і крыху вольным перакладзе Буднага (142—145, 147—148). Выклад вядзецца гутарковай мовай, з выкарыстаннем прыказак і прымавак, утрымлівае няшмат рэлігійнай лексікі (асабліва лацінскай). Апаненты характарызуюцца з іроніяй і сарказмам, асабліва абразлівыя словы дастаюцца Чаховіцу. Сп. Камянецкі прыходзіць да высновы, што твор адрасаваўся прыхільнікам Буднага ў зборах ВКЛ (142), хоць трактат набыў вядомасць за межамі Беларусі і ў XVI—XVII ст. чытаўся па ўсёй Польшчы як пратэстанцкімі, так і каталіцкімі тэолагамі.
Нягледзячы на размоўныя рысы трактата, Будны працягвае ўжываць напісанні біблійных імёнаў, набліжаныя да яўрэйскага вымаўлення, суправаджаючы іх звычайна сінонімамі ў традыцыйным напісанні. Назвы граматычнай ці лагічнай тэрміналогіі, патрэбнай пры тлумачэнні, выкарыстоўваюцца ў лацінамоўным выглядзе. Грэцызмы падаюцца ў эліністычным вымаўленні. Будны дэманструе веданне яўрэйскай мовы, адрозніваючы сефардыйскае вымаўленне ад ашкеназійскага (147). Мове яго трактата ўласцівыя ўсходнеславянскія рысы (146).
Іншаму буйному трактату Буднага, O urzкdzie miecza używającym, польскі даследчык аддае менш увагі (153—166). Сацыяльная праблематыка ніколі не знаходзілася ў цэнтры ўвагі Буднага, які быў засяроджаны на філалагічных пытаннях (164—165), хоць цікавасць да яе прасочваецца ў творах Буднага з сярэдзіны 1570–х г. (17). З’яўленне гэтага трактата было выклікана палемікай з часткай малапольскіх антытрынітаряў, якія адмаўлялі неабходнасць свецкай улады і прыватнай уласнасці. Будны напачатку выкладае тэзы сваіх апанентаў і потым разбівае іх сваёй аргументацыяй, пагрунтаванай (як і тэзы праціўнікаў), на біблійных тэкстах і іх філалагічным аналізе (154—157, 165), хоць часам ён падае замалёўкі гістарычных падзей (162).
Палеміку са сваімі апанентамі Будны вядзе ў спакойнай манеры, актыўна выкарыстоўваючы такія прыёмы, як звядзенне да абсурду, звяртанне да правілаў логікі (165), апеляцыя да аўтарытэтаў (айцоў царквы, пратэстанцкіх аўтараў, старажытных пісьменнікаў). Цытаты падаюцца даволі дакладна, часам цытуюцца пасажы на лацінскай мове з дакладным польскім перакладам, хоць некалькі разоў урыўкі са Св. Пісання падаюцца на лаціне без перакладу (157—159). Сваіх апанентаў Будны крытыкуе востра, але без абразы ці здзеку, толькі традыцыйная царква і рабіны падлягаюць у яго негатыўнай характарыстыцы (159—160). Мове Буднага ўласцівы рутэнізмы і чэхізмы, а таксама неалагізмы (160—161). Твор быў разлічаны на чалавека, які арыентаваўся ў Св. Пісання, але не ведаў замежных моў (161).
Пры вывучэнні спадчыны Буднага ўроцлаўскі даследчык паказаў неблагое валоданне матэрыялам і глыбокую эрудыцыю. Яму ўласціва добрае веданне біблійных моў (і пераважна заходніх крыніц), ён актыўна падае цытаты на розных мовах (і асабліва актыўна на лаціне, з заходніх аўтараў), у тым ліку кірылічным, грэцкім і яўрэйскім шрыфтам. У гэтых адносінах яго манаграфія прыемна кантрастуе з працамі, напрыклад, беларускіх аўтараў.
Разам з тым яна не вытрымана кампазіцыйна. Экскурсы да раннехрысціянскіх ці заходнееўрапейскіх поглядаў не заўжды мэтазгодныя і апраўданыя. Для чытача застаецца незразумелым, як яны звязаныя з перакладамі Буднага. Аўтар не даў сабе працы, каб паказаць, як выкарыстоўваліся Будным набыткі таго ж Паліцыяна, Ларэнца Валы, Эразма з Ратэрдама або Ераніма, чым адрозніваўся Будны ў сваёй працы ад перакладчыкаў, напрыклад, бібліі Леапаліты. Гэта стварае міжвольнае ўражанне некаторай аднабаковасці і фрагментарнасці працы сп. Камянецкага.
Адчуваецца, што тэалагічная эрудыцыя ў польскага вучонага пераважае над філалагічнай. Ён больш арыгінальны і цікавы пры разглядзе экзегетычных пытанняў, тады як ў лінгвістычных больш павярхоўны і менш сістэмны. За выключэннем разбору зместу і экзегезы Нясвіжскага катэхізіса, аўтар у астатніх выпадках часта грунтуецца на выніках даследавання іншых вучоных, пацвярджаючы іх самастойным аналізам невялікіх фрагментаў тэксту. У выніку па–за ўвагай Я. Камянецкага застаюцца некаторыя іншыя важныя пытанні, якія не былі прадметам увагі гэтых вучоных. Часам аўтар палемізуе з Будным, абвяргаючы тыя ці іншыя яго аргументы, але ад гэтага бадай што немагчыма ўстрымацца — нагэтулькі моцнай з’яўляецца палемічная інтэнцыя Буднага.
Насуперак сваёй назве, праца Я. Камянецкага сканцэнтравана на разглядзе найбольш паказальных і значных твораў Буднага. Пры гэтым даследчык не забываецца паказаць іх рэцэпцыю і рэакцыю на творы Буднага сярод яго сучаснікаў і нашчадкаў (хоць і тут не абыходзіцца без крыўдных лакун, асабліва ў дачыненні да біблійных перакладаў). Фактычна, назва твора не суадносіцца з яго зместам. Мала ўвагі аддадзена ўласна самой „постаці Сымона Буднага“, у прыватнасці, найважнейшым момантам яго жыцця і дзейнасці, слаба ахарактарызаваны ідэі і плыні ўласна „польскай Рэфармацыі“. У манаграфіі паказаны хутчэй Будны паводле яго ўласных прац і на фоне тагачаснай філалагічнай культуры Еўропы. І ў гэтых адносінах праца Я. Камянецкага з поўным правам можа служыць грунтоўнымі ўводзінамі ў больш дэталёвае даследаванне творчасці аднаго з выдатных дзеячаў славянскай Рэфармацыі XVI ст. — Сымона Буднага. Постаць гэтага перакладчыка, пісьменніка і тэолага настолькі выключная, што яшчэ доўгі час будзе існаваць патрэба ў такіх уводзінах.
Мінск
Ігар Клімаў
[1] Саверчанка І. В. Сымон Будны: Гуманіст і рэфарматар. Мінск, 1993.
[2] Найбольш катэгарычна гэта сфармулявана ў працы: Тумаш В. Справа паходжаньня Сымона Буднага // Запісы БІНіМ. 1966. Т. 4. С. 256—259.
[3] Бліжэйшая ў часе постаць, з якой магчыма параўнаць у гэтым плане Буднага — гэта Станіслаў Арахоўскі (Orzechowski), які паходзіў з Перамышля, сын шляхціча і папоўны (дачкі праваслаўнага папа). У маладыя гады ён быў пратэстантам, а пазней зрабіўся гарачым каталіком. У яго творах, пісаных напачатку па–лацінску, а потым і па–польску, прысутнічае выразны „руські“ патрыятызм і ўвага да праваслаўнай дагматыкі і абраднасці. Апошняе тлумачыцца яго барацьбой супраць цэлібату ў каталіцкай царкве, хоць у астатніх пытаннях ён заставаўся на кансерватыўных каталіцкіх пазіцыях. Нягледзячы на тое, што ў сучаснай украінскай навуцы ён лічыцца ледзь не ўкраінскім пісьменнікам, найлепшай ацэнкай яго творчасці застаецца экскурс М. Грушэўскага, гл.: Грушевський М. Історія української літератури. Київ. 1927. Т. 5. Кн. 2. С. 215—219. Мове польскіх твораў Арахоўскага ўласціва шмат усходнеславянскіх рысаў, якія апісаныя, гл.: Hrabec S. Elementy kresowe w języku niektórych pisarzy polskich XVI i XVII w. Toruń, 1949. S. 49—59.
[4] Moszyński L. Zur Sprache der Bibelübersetzung Szymon Budnys von 1572 // Budny S. Biblia, to jest Księgi Starego i Nowego Przymerza. Nieśwież; Zasław, 1571—1572 / Hrsg. H. Rothe, F. Scholz. Padeborn; München; Wien; Zürich, 1994. Bd. 2. S. 354—415.
[5] Czerniatowicz J. Niektóre problemy naukowe grecystyki w pracach biblistów polskich XVI i XVII w.: Teksty greckie a polskie przeklady. Wroclaw; Warszawa; Kraków, 1969. S. 48—50, 61.
[6] У беларускай навуцы пра гэта ёсць звесткі ў: Парэцкі Я. І. Развіццё Сымонам Будным асветніцкіх ідэй Ф. Скарыны // 450 год беларускага кнігадрукавання. Мінск, 1968. С. 229—243, гл. с. 237—241; Парэцкі Я.І. Сымон Будны. Мінск, 1975. С. 139—143.
[7] Яго назва паводле тытульнага аркуша: Nówy Testáment, To iest, Wszystkie Pismá nowego Przymierza / z Greckiego ięzyká ná Polski z nowu wiernie przełożone przez Niektore sługi Słowa Bożzego. [Ed. Nowa] W Amsterodamie: Jan Krelliusz, 1686.