Гэта сапраўды рэдкі юбілей і нештодзённая нагода ўшанаваць даробак аднаго з найвыдатнейшых сучасных польскіх гісторыкаў і адначасова нагадаць пра вартасці добрасумленнага выканання абавязкаў акадэмічнага настаўніка, якія ўвасобіліся ў постаці прафесара Марцэлія Космана. Майстар і Ментар — гэта найдакладнейшыя сінонімы пазіцыі, характэрнай для навуковай працы прафесара. Адзін з сяброў юбіляра, праф. Анджэй Хадубскі, вынайшаў вельмі трапнае азначэнне „навуковая радасць», што ўяўляе сабой квінтэсэнцыю „бязмежнай самааддачы навуковай даследчай захопленасці, якая стала прызваннем, прафесіяй, хобі і радасцю штодзённага дня» Марцэлія Космана. Напэўна, без такога падыходу не быў бы магчымы багаты аўтарскі даробак у больш як 1600 публікацый і выхаванне чарговых магістраў і дактарантаў, хадайніцтвы аб наданні наву-ковых ступеняў і тытулаў, аж да прафесарскіх. Заўсё-ды аднолькава добразычлівая, даверліва мабілізоўная ўсмешка, што адсоўвала на дальні план усё, што не да-тычыла падрыхтоўкі рэферата або сферы даследавання. Я пішу гэтыя словы як удзячная ўдзельніца вышэйшых семінараў, якія праводзіў прафесар яшчэ у шстытуце журналістыкі на вул. Шармашэўскага, тады яшчэ толькі дактарантка, а цяпер ужо сама тытулярны прафесар. Я пераканана, што падобныя пачуцці былі ўласцівы гасцям юбіляра, якія сабраліся 26 кастрычніка на ўрачыстасці з гэтай нагоды ў будынку Аддзела палітычных навук і журналістыкі Універсітэта імя Адама Міцкевіча ў Познані, дзякуючы сардэчнаму клопату дэкана праф. Тадэвуша Валаса.
Чытаць далей →

„Есть свой Ключевский у студентов,
— Вы, Леонард Адамыч Дербов!”*

* Дербов Л. А. Страницы воспоминаний. Саратов: Изд-во Саратовск. ун-та, 2009. 229 с.

Аж да канца больш за паўвекавой (з 1938 г.) выкладчыцкай дзейнасці ў Саратаўскім універсітэце імя М. Г. Чарнышэўскага Леанарда Адамавіча Дзербава (10.10.1909–19.10.1994) гаварылі, што ў яго мове чуецца „нярускі акцэнт”. Як ні дзіўна, многія беларусы, якія працавалі ў межах Расіі, захоўвалі гэтую асаблівасць (можна прывесці прыклад класіка беларусістыкі савецкага, ды і ў няменшай меры постсавецкага часу Мікалая Мікалаевіча Улашчыка). Аднак ва ўспамінах гаворка ідзе не толькі пра вымаўленне, але і пра лёс, лад мыслення, стыль і жыццёвую пазіцыю Леанарда Адамавіча.

Яго ўспаміны, скупыя на словы, дазваляюць зразумець, што гэта быў за чалавек. Але найперш некалькі фармальных звестак пра саму кнігу. Услед за серыяй зборнікаў „Годы и люди” да стагадовага юбілею Саратаўскага ўніверсітэта, заснаванага ў 1909 г., была падрыхтаваная серыя мемуараў „О времени и о себе”, у якую ўвайшлі 7 кніг успамінаў выкладчыкаў універсітэта (А. І. Аўруса „О друзьях товарищах”, В. А. Артысевіч „Одинаковых судеб не бывает”, Б. І. Барысава „О, спорт (люди, события, факты)”, В. А. Ермалаева „Без гнева и пристрастия: Записки историка”, В. Б. Сірацінінай „Жизнь вопреки, или Я — счастливый человек. Воспоминания”, С. М. Стам „Моя жизнь, учителя, друзья и наука”, рэцэнзаваная кніга Л. А. Дзербава), зборнік „В. Г. Борухович в воспоминаниях и письмах” (убачылі свет тры — Барысава, Ермалаева і Дзербава). Вядома, легкадумна было б спадзявацца на тое, што бліскуча задуманая і шыкоўна выкананая (маю на ўвазе і вельмі ўдалае паліграфічнае і мастацкае афармленне, зробленае з вялікім густам) серыя мемуараў можа асвятліць усю складаную, шматгранную і часам супярэчлівую дзейнасць універсітэта нават у тых храналагічных рамках, якія ахоплівае названая серыя, гэта значыць пераважна савецкі адрэзак ХХ ст. Тым не менш варта адзначыць, што падобнай сістэмнай гістарыяграфічнай задумай не можа пахваліцца ні адзін іншы расійскі ўніверсітэт.
Чытаць далей →

Wybitni historycy wielkopolscy / Praca zbiórowa pod red. JERZEGO STRZELCZYKA. Poznań, Wydawnictwo Poznańskie, 2010. 875 s.

Познань і Велікапольшча маюць значную колькасць дакументальных збораў па гісторыі рэгіёна і I Рэчы Паспалітай, у тым ліку сучасных усходніх суседзяў — Беларусі і Літвы. Іх узнікненне было звязана з дварамі князёў, біскупаў і манастыроў яшчэ ў эпоху Пястаў. У Сярэдневеччы з’явіліся такія каштоўныя крыніцы, як „Хроніка Велікапольская” ці „Хроніка” Янкі з Чарнкова, збіраліся матэрыялы працэсаў з Нямецкім ордэнам, якія сталі выдавацца з сярэдзіны XIX ст. Сярод найбольш значных былі „Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum” (выдаў Тытус Дзялыньскі, які фактычна стаў пачынальнікам працы ў гэтым накірунку), а потым „Acta Tomiciana” — дакументацыя каралеўскай канцылярыі часоў Жыгімонта Старога. З Велікапольшчы паходзілі і такія старапольскія храністы, як Свентаслаў Ажэлка, Самуэль Твардоўскі. Пад час знаходжання земляў пад уладай Прусіі аховай помнікаў нацыянальнага мінулага займаліся такія патрыёты, як Эдвард Рачыньскі і Тытус Дзялыньскі. Вынікам іх працы сталі кнігазборы, якія існуюць і сёння, — Бібліятэка Рачыньскіх (з 1829 г.) і Курніцкая бібліятэка (узнікла каля 1828 г.), у той час як іншыя зборы зніклі. Важнае месца займаюць і зборы створанага ў 1857 г. Таварыства сяброў навукі. У 1919 г. яго старшыня, Х. Свянціцкі, выступіў ініцыятарам стварэння Вышэйшай Пястаўскай вучэльні, цяпер — Універсітэт імя Адама Міцкевіча. Прафесура, якая тут працавала, падрыхтавала яшчэ ў міжваенны перыяд значную колькасць выдатных вучоных, якія пасля Другой сусветнай вайны стварылі ўласныя даследчыцкія цэнтры ў Познані і іншых гарадах паўночна-заходняй Польшчы.
Чытаць далей →

20 жніўня ў Мінску на 65-м годзе пасля цяжкай хваробы пайшоў з жыцця вядомы беларускі гісторык, энцыклапедыст, архівіст, загадчык аддзела публікацыі дакументаў Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь Віталь Скалабан. Ён нарадзіўся ў 1947 г. у вёсцы Шылавічы Слонімскага раёна Гродзенскай вобласці ў сям’і, дзе вітаў дух гісторыі і краязнаўства. Хутчэй за ўсе ад бацькі, вясковага настаўніка, гісторыка і краязнаўцы да Віталя перайшло захапленне мінулым Беларусі, якое стала яго жыццём і прафесіяй.

Як прафесійны гісторык і, галоўнае, як даследчык гісторыі Беларусі ён сфармаваўся ў колішнім Ленінградскім універсітэце, які скончыў у 1970 г. Калі мы толькі пазнаёміліся, а гэта было больш за 20 гадоў таму, я не ведаў, чаму ён так цёпла, з настальгічнымі ноткамі ўзгадваў Ленінград-Пецярбург. Пазней зразумеў. Гэта было юнацтва, студэнцтва, далучэнне да беларушчыны, вернасць якой ён пранёс праз усё жыццё. Менавіта там ён пазнаёміўся з вядомым дзеячам беларускага нацыянальна-дэмакратычнага руху Яўсеем Канчарам і пачаў вывучаць гісторыю Усебеларускага з’езда 1917 г. як падзею, што значна паўплывала на фармаванне дзяржаўнасці Беларусі. Чытаць далей →

I

26 студзеня 2010 г. еўрапейская навука панесла непапраўную страту: у Варшаве памёр старэйшына польскай гуманістыкі, знакаміты даследчык і арганізатар навуковага жыцця ў другой палове XX ст. — Юліуш Бардах, прафесар Варшаўскага ўніверсітэта, правадзейны член Польскай акадэміі навук і актыўны член Польскай акадэміі ведаў, удзельнік шматлікіх польскіх і замежных (як усходніх, так і заходніх) навуковых арганізацый, у тым ліку Нацыянальнай акадэміі дэі Лінчэі (Рым)[1], Міжземнаморскай акадэміі навук (Катанія), Таварыства параўнальнай гісторыі грамадскіх інстытутаў імя Жана Бадэна (Бельгія), Таварыства гісторыі права (Парыж), Міжнароднай камісіі па славянскіх даследаваннях Міжнароднага камітэта гістарычных навук, Міжнароднай камісіі па гісторыі дзяржаўных саюзаў і парламентарызму МКГН, Таварыства па старажытных дзяржавах і дзяржаўных саюзах (Бельгія), Гістарычнай камісіі ПАН і АН СССР (сустаршыня). Чалавек-інстытут, які выдатна праявіў сябе ў цяжкія для навукі гады, выдатны аналітык і сінтэтык, надзвычай паспяховы ў дзеяннях; чалавек, які цвяроза глядзіць на рэчаіснасць і кіруецца думкай у будучыню. Ён меў за сабой багаты жыццёвы досвед[2].
Чытаць далей →

Археолаг Уладзімір Фёдаравіч Ісаенка памёр 30 чэрвеня 2010 г. у Мінску, так і не трапіўшы тым летам у мястэчка Юравічы, што на Прыпяці, дзе ён зрабіў свае першыя археалагічныя адкрыцці і куды штогод з вялікім жаданнем вяртаўся. У тым жа 2010 годзе, хоць і са спазненнем, выйшаў зборнік навуковых прац, які прысвячаўся яго 80-гадоваму юбілею і 70-годдзю з дня нараджэння Міхася Чарняўскага[1]. Уладзімір Ісаенка з той плеяды, якая адрадзіла беларускую археалогію і стварыла навуковую школу. Ён адзін з тых навукоўцаў, якія запачаткоўвалі беларускую неаліталогію.

Пакручастым, часам і драматычным, было яго жыццё, складаным і няпростым быў шлях у навуку. У. Ісаенка нарадзіўся 15 снежня 1928 г. у Горках (Магілёўская вобласць). Яго тата і мама вучыліся тады ў мясцовай Сельскагаспадарчай Акадэміі. Фёдар Ісаенка, бацька будучага навукоўца, прайшоўшы камісарам грамадзянскую вайну, быў сакратаром партячэйкі ў Горацкай акадэміі. У 1932 г. сям’я пераехала ў Мінск. Фёдар Ісаенка працаваў у Наркамземе, пазней трапіў пад рэпрэсіі, але ацалеў[2]. Ісаенкі засталіся жыць у аку паваным фашыстамі Мінску. Бацька пайшоў працаваць аграномам у Мінскую гарадскую ўправу, а маці — на малочны завод. Пазней Фёдар Ісаенка прымаў удзел у Беларускай Народнай Самапомачы[3]. Чытаць далей →

22 кастрычніка 2010 г. пайшоў з жыцця Павел Алегавіч Лойка.

Не стала чалавека, які пакінуў па сабе не толькі багатую гістарыяграфічную спадчыну, але і самую добрую памяць у сэрцах многіх і многіх людзей. Гэтая смерць успрымаецца з асаблівым болем і трагізмам яшчэ і таму, што Павел Алегавіч пакінуў гэты свет у росквіце творчых сіл, поўны планаў і ідэй.

Сын вядомага вучонага-філолага, пісьменніка Алега Антонавіча Лойкі, Павел Алегавіч быў узгадаваны ў атмасферы і на лепшых узорах беларускай гуманістыкі. Ён шчыра любіў людзей і вельмі многім дапамог. Цудоўна валодаў словам і меў талент суразмоўніка: умеў гаварыць і, што не менш важна, слухаць. Лагодны ў адносінах з людзьмі, ён, тым не менш, заўсёды меў сваю пазіцыю і ўмеў яе адстойваць. Павел Алегавіч быў шчодра адораны артыстычнымі здольнасцямі, але справай яго жыцця стала гісторыя.
Чытаць далей →

Даследуючы літоўска-беларускія культурныя сувязі XX ст., нельга абысці ўвагаю аднаго з ключавых удзельнікаў гэтых кантактаў — беларускага паэта, літоўскага афіцэра і бібліёграфа Аляксандра Ружанцова (1893-1966), вядомага таксама пад літаратурным псеўданімам Алесь Смаленец.

Як аб’ект даследавання Аляксандр Ружанцоў прыцягвае ўвагу не толькі біяграфіяй са складаным сюжэтам (афіцэр армій трох краін, на працягу жыцця змяніў тры грамадзянствы, у выніку сусветных войнаў двойчы свядома прымаў статус эмігранта). Маштабы войнаўу XX ст. напладзілі не так і мала складана закручаных сюжэтаў з біяграфій маленькіх людзей. Але паэт Смаленец заслугоўвае дакументальна абгрунтаванага жыццяпісу не толькі па гэтай прычыне.
Чытаць далей →

Пасля ІІ сусветнай вайны ў Польшчы па-за беларускай філалогіяй у Варшаўскім універсітэце (з 1956 г.) і Інстытутам славістыкі ПАН няшмат праводзілася даследаванняў у галіне беларусазнаўства, асабліва па гісторыі. Іх не было ў праграмах польскіх навуковых асяродкаў. Падзеі, звязаныя з Беларуссю, з’яўляліся ў сумежных даследаваннях. Найбольш вартасныя артыкулы і апрацоўкі былі напісаны Аляксандрай Бергман, Аляксеем Дэругам і Ежы Тамашэўскім. Толькі ў 1979 г. выйшла “Historia Białorusi” Марцэлія Космана. Беларускую тэматыку найчасцей закраналі з нагоды разважанняў пра польска-савецкія суадносіны ў міжваенны перыяд. Асаблівым парадоксам было тое, што найбольшыя дасягненні ў сферы даследаванняў над гісторыяй Беларусі ХХ ст. праявілі асобы, не звязаныя прафесійна з навуковымі інстытутамі. Адной з іх была Аляксандра Бергман (былая дзяячка КПЗБ, жыла ў 1906–2005 г.), якая занялася даследаваннем беларускіх спраў у міжваеннай Польшчы, будучы на пенсіі. Чытаць далей →

У дзень смерці Сталіна, 5 сакавіка 1953 г., мінская газета „Советская Белоруссия», орган Цэнтральнага камітэта Камуністычнай партыі Беларусі, Вярхоўнага Савета і Савета міністраў БССР, апублікавала паведамленне маскоўскага ўрада. Цэнтральны камітэт Камуністычнай партыі Савецкага Саюза і Савет міністраў СССР абвяшчалі, што ў ноч з 1 на 2 сакавіка таварыш Сталін перажыў апаплексічны ўдар і ў бліжэйшы час не зможа прымаць удзелу ў бягучых справах дзяржаўнага кіравання[2]. Гэтае эўфемістычнае паведамленне мусіла прыхаваць сур’ёзнасць становішча і адкласці пошук адказу на пытанне, што ж будзе „пасля». Уяўленне, што смерць не спынілася і перад такім звышчалавекам, як Сталін, выклікала шок не толькі ў прадстаўнікоў сродкаў масавай інфармацыі, але і ў большай часткі савецкага насельніцтва. Калі „Советская Белоруссия» 6 сакавіка змясціла партрэт Сталіна, які днём таму пайшоў з жыцця, у жалобнай рамцы, гэта было ўсвядомлена пакаленнем, якое вырасла на савецкіх каштоўнасцях і нормах, як надлом, што засланіў досвед Другой сусветнай вайны. Каб даць час перажыць страту індывіда, які быў увасабленнем бацькі для масы яшчэ падуладнага традыцыяналісцкім уяўленням насельніцтва, абвясцілі чатырохдзённую жалобу. Пры гэтым можна расцаніць як палітычны сігнал той факт, што на жалобу па Сталіну было адведзена на адзін дзень меней, чым у свой час па Леніну. Цяпер зусім абгрунтавана загучалі запэўніванні ў адзінстве партыі. Яе адну прызнавалі здольнай весці насельніцтва далей у генеральным накірунку фарсіраванай індустрыялізацыі. Да таго ж пэўнага наследнага прынца Сталін загадзя не вызначыў[3]. Так што гэта адпавядала логіцы рэчаў, калі 7 сакавіка, яшчэ да пахавання былога ўладара, „Советская Белоруссия» ўжо абвясціла новую каманду кіраўнікоў у складзе Георгія Малянкова, Мікіты Хрушчова і Клімента Варашылава, якія ўзначалілі, адпаведна, Савет міністраў, Цэнтральны камітэт КПСС і Вярхоўны Савет[4]. Нарэшце 10 сакавіка „Советская Белоруссия» паведаміла пра змяшчэнне бальзамаванага цела Сталіна ў Маўзалей Леніна на Чырвонай Плошчы ў Маскве. Са спіса аратараў грамадскасць магла бачыць, хто на той момант уваходзіў у лік „уладных людзей»: гэта былі Малянкоў, Лаўрэнцій Берыя (Mіністэрства ўнутраных справаў) і Вячаслаў Молатаў (Міністэрства знешніх справаў)[5]. Што да падзей у самой сталіцы Беларусі Мінску, „Советская Белоруссия» згадвала жалобныя сходы на аўтамабільным заводзе (6 сакавіка), а таксама на Цэнтральнай плошчы (8 і 9 сакавіка). Апоўдні 9 сакавіка перад помнікам Сталіну, як паведамлялі, сабралася больш за 200 тыс. чалавек[6]. Чытаць далей →

Калі мы ўважліва прачытаем лісты Тараса Шаўчэнкі, якія ён паслаў з Новапятроўскага ўмацавання (Мангышлак. — В.А.) у Арэнбург, то амаль у кожным з іх заўважым сардэчныя, кранальныя прывітанні і пацалункі „бацьку прэфекту». З пэўных меркаванняў гнаны кабзар не назваў імя гэтага чалавека. І мы, верагодна, ніколі б не даведаліся пра яго, калі б у 1899 г. у часопісе „Киевская старина» не з’явіліся б мемуары Ф. М. Лазарэўскага пад назвай „З успамінаў пра Шаўчэнку», дзе, у прыватнасці, ён піша: „У маю адсутнасць Шаўчэнка зблізіўся з палякамі, якіх пад час мікалаеўскага царавання была цэлая калонія. Бліжэй за ўсіх, відаць што, ён быў да Залескага, Серакоўскага, Турно, Зялёнкі і Аркадзя Венгжыгоўскага. Апошні з іх служыў у Памежнай камісіі; чалавек незвычайна вёрткі і пранырлівы, ён першы дазнаваўся аб прыбыцці новых сасланых палякаў і адразу ж уводзіў іх у свой гурток. Міхаіл Зялёнка, дамініканскі манах, які быў у 30-я г. прэфектам гімназіі ў Літве, сасланы ў Арэнбург у 1834 г. і стаў там капеланам Арэнбургскага кадэцкага корпуса. Палякі не пераставалі зваць яго прэфектам. Менавіта гэтыя два верхаводы, Венгжыгоўскі і Зялёнка, напаўнялі цэнтр польскага насельніцтва ў краі найлепшымі прадстаўнікамі з сасланых у 30-я г. палякаў»[1].
Чытаць далей →

Аляксандр Гіляры Палубінскі нарадзіўся 6 жніўня 1626 г. Ён быў сынам князя Канстанціна, ваяводы ў Парнаве, і Соф’і з Сапегаў. Вучыўся ў Віленскай акадэміі, потым у Замойскай, а затым у Кракаве[1]. Ва ўзросце 17 гадоў з’явіўся пры двары Ўладзіслава IV i як стыпендыят караля быў у 1644 г. накіраваны ў Галандыю і Францыю з метай вывучэння моваў і для азнаямлення з вайсковым майстэрствам Захаду. У 1646 г. адбыўся таксама ягоны дэбют на палітычнай арэне — ён быў абраны на слонімскім сойміку дэпутатам вальнага сойму[2]. Вайсковую кар’еру распачаў у 1648 г. у сувязі з выбухам казацкага паўстання Багдана Хмяльніцкага. Яшчэ 22-гадовым юнаком атрымаў ад Януша Радзівіла, палявога гетмана ВКЛ, прыпаведны ліст на фармаванне гусарскай харугвы на 100 коннікаў. На чале гэтай харугвы ўдзельнічаў у зімовай кампаніі супраць казакоў, вылучыўся пры штурме Пінска 9 X 1648 г.[3]. Потым удзельнічаў у бітвах пад Мазыром (22 II1649), а таксама ў крывавай бітве з казакамі пад Лоевам, дзе армія Януша Радзівіла разбіла сілы паўстанцаў пад камандай Міхайлы Крычэўскага (31 VII 1649). У гэтай баталіі вылучылася гусарская рота Палубінскага, якая ўваходзіла ў склад ударнай групы з некалькіх гусарскіх ротаў пад агульнай камандай Паўла Невяроўскага[4]. Пасля заканчэння гэтай ваеннай кампаніі разам з харугвай знаходзіўся ў Слоніме. Вясной 1650 г. за ваенныя заслугі атрымаў пасаду слонімскага падкаморыя, а войска ў 1650 г., пад час рыцарскага кола выбіраючы сваіх дэлегатаў на вальны сойм, запатрабавала для яго ад Яна Казіміра ўзнагароды за праяўленую ім „ахвоту ягоную да служэння Айчыне і кошты, якія [нясе], гусарскую харугву ўзначальваючы»[5].
Чытаць далей →

Гетман ВКЛ і ваявода віленскі Міхал Казімір Пац належыць да найбольш вядомых (але і найбольш неадназначных) асобаў, якія пакінулі істотны след у гісторыі Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў у другой палове XVII ст. Але яго вайсковая дзейнасць — вельмі важны элемент біяграфіі — дагэтуль не выклікала ў гісторыкаў надта вялікай зацікаўленасці[1]. Увага даследчыкаў у найбольшай ступені была засяроджана на палітычнай актыўнасці Паца, у асноўным як апазіцыянера з часоў Яна III Сабескага. У польскай гістарыяграфіі і нават у гістарычнай свядомасці замацаваўся адназначна негатыўны стэрэатыпны вобраз Паца — смяротнага ворага пераможцы з-пад Вены, склочніка, баламута, здрадніка і платнага прыслужніка электара брандэнбургскага і імператара аўстрыйскага, які змагаўся супраць запланаваных дзяржаўных рэформаў і ўмацавання цэнтральнай улады. Вынікі палітычнай дзейнасці, ацэнкі якой, зрэшты, не заўсёды знаходзяць пацверджанне ў крыніцах, выразна засланілі справы Паца на іншым полі дзейнасці — як вайсковага камандзіра, заснавальніка многіх рэлігійных фондаў і мецэната мастацтва. Акрамя таго, многія польскія гісторыкі, якія выказалі крытычныя меркаванні на тэму ягонай грамадскай дзейнасці, часта аддавалі перавагу несправядлівым закідам пра адсутнасць у гетмана вайсковых талентаў.
Чытаць далей →