Конрад Бабятыньскі. Кар’ера і вайсковая дзейнасць гетмана ВКЛ Міхала Казіміра Паца

Гетман ВКЛ і ваявода віленскі Міхал Казімір Пац належыць да найбольш вядомых (але і найбольш неадназначных) асобаў, якія пакінулі істотны след у гісторыі Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў у другой палове XVII ст. Але яго вайсковая дзейнасць — вельмі важны элемент біяграфіі — дагэтуль не выклікала ў гісторыкаў надта вялікай зацікаўленасці[1]. Увага даследчыкаў у найбольшай ступені была засяроджана на палітычнай актыўнасці Паца, у асноўным як апазіцыянера з часоў Яна III Сабескага. У польскай гістарыяграфіі і нават у гістарычнай свядомасці замацаваўся адназначна негатыўны стэрэатыпны вобраз Паца — смяротнага ворага пераможцы з-пад Вены, склочніка, баламута, здрадніка і платнага прыслужніка электара брандэнбургскага і імператара аўстрыйскага, які змагаўся супраць запланаваных дзяржаўных рэформаў і ўмацавання цэнтральнай улады. Вынікі палітычнай дзейнасці, ацэнкі якой, зрэшты, не заўсёды знаходзяць пацверджанне ў крыніцах, выразна засланілі справы Паца на іншым полі дзейнасці — як вайсковага камандзіра, заснавальніка многіх рэлігійных фондаў і мецэната мастацтва. Акрамя таго, многія польскія гісторыкі, якія выказалі крытычныя меркаванні на тэму ягонай грамадскай дзейнасці, часта аддавалі перавагу несправядлівым закідам пра адсутнасць у гетмана вайсковых талентаў.

Міхал Казімір Пац паходзіўз Вялікага Княства Літоўскага, са старадаўняга роду, які меў панска-сенатарскі статус. У першай палове XVII ст. Пацы, аднак, не залічваліся да ўладнай эліты ў ВКЛ і заставаліся, хутчэй, у другім шэрагу. Бацька Міхала Пётр (памёр у 1642 г.) закончыў кар’еру, што праўда, на сенатарскай пасадзе ўТроцкім ваяводстве (пасаду гэтую ён заняў толькі за два гады да смерці), але амаль усё актыўнае жыццё быў толькі надворным харужым (з 1613 г.), а потым надворным падскарбіем ВКЛ (з 1635 г.). Ён меў даволі шмат дзяцей: ажно 9 сыноў (двое з якіх памерлі яшчэ пры жыцці бацькі) і 2 дачкі. А паколькі ягоны маёмасны стан не залічваўся да асабліва значных, будучаму гетману, што нарадзіўся ў 1624 г. як восьмы нашчадак мужчынскага полу, у якасці спадчыны па бацьках засталася толькі сціплая сума 5 тысяч злотых як доля ў маёнтках Тверач і Астравец[2].

Таму сваю кар’еру малады Пац пачаў з адносна нізкай прыступкі. Ён меў перад сабой практычна толькі дзве магчымасці выбару будучага жыццёвага шляху: або вайсковую службу, або духоўную кар’еру. Як і старэйшы брат Баніфацый Тэафіль, Міхал Казімір Пац вырашыў выбраць першую, наняўшыся як просты таварыш у армію ВКЛ, што ваявала з казакамі. Не да канца вядома, калі гэта здарылася, але яго вайсковы дэбют адбыўся не пазней чым у 1652 г.[3]. Пац служыў тады ў казацкай харугве свайго апекуна і пратэктара канцлера ВКЛ Альбрэхта Станіслава Радзівіла (ротмістрам гэтай харугвы быў Раман Ельскі). Радзівіл пасля смерці бацькі Паца забраў яго ў свой двор і забяспечыў базавую адукацыю (езуіцкія калегіумы ў Браневе і Вільні). Перш чым Міхал Казімір вызначыўся на палях бітваў, ён паспеў увайсці ў канфлікт з законам. Гэта адбылося 28 X 1652 г., калі ён на чале часткі сваёй харугвы затрымаўся на начлег у Бярозе ў Берасцейскім ваяводстве, дзе ягоныя жаўнеры ўчынілі шкоду, ацэненую на 200 злотых[4].

Чарговыя дадзеныя пра вайсковую службу Паца адносяцца толькі да лютага 1655 г. Тут мы яго бачым у складзе харугвы, створанай восенню 1654 г. Гэта была гусарская харугва гетмана палявога ВКЛ Вінцэнта Гасеўскага, якой фактычна камандаваў паручнік віленскі стольнік Казімір Хвалібог Жэромскі. У рэестры гэтай баявой адзінкі, што адлюстроўвае ўнутраную ерархію, Міхала Казіміра, які паступіў з двума паштовымі, мы бачым на вельмі далёкім месцы[5]. Залічэннем у адну з найбольш прэстыжных харугваў ВКЛ Пац, напэўна, быўабавязаны пратэкцыі свайго далёкага крэўнага, харужага ВКЛ Крыштафа Паца. Гэты малады, тол ькі на тры гады старэйшы за Міхала, але незвычайна здольны палітык ужо некалькі гадоў быў вельмі блізка звязаны з каралём Янам Казімірам. Манарх бачыў у ім другога, побач

3 Гасеўскім, кіраўніка менавіта тады стваранай у ВКЛрэгалістычнай партыі, якая павінна была стаць процівагойфракцыі кіраўніка тамтэйшай апазіцыі Януша Радзівіла.Крыштаф Пац, натуральна, не захацеў упусціць нагодыпадняць грамадскую пазіцыю сваёй сям’і і дзякуючы сваймуўплыву пры двары ўжо ў гэты час пачаў умела кіраваць кар’ерамі сваіх крэўных, якія служылі ў арміі. Гэта мела вырашальны ўплыў на далейшы лёс Міхала Казіміра[6].

У складзе дывізіі левага крыла Міхал, напэўна, браўудзел у бітвах супраць маскоўскіх войскаў у 1655 г.: найперш у зімова-вясновым контрнаступленні, якое пацярпела фіяска пад час няўдалай асады Новага Быхава і Магілёва, а потым і ў летняй кампаніі, калі царскімі войскамі была занятая большая частка тэрыторыі ВКЛ. У час бітвы пад Вільняй (8 VIII 1655) малады троцкі ваяводзіч быў адрэзаны ад сваёй адзінкі і адступіў з той часткай арміі ВКЛ, якая перайшла на паўночны бераг Віліі і далей на Жамойць. Таму ягоны подпіс бачым пад дамовай у Ясьвойнах (17 VIII), якая аддавала Вялікае Княства пад пратэкцыю Швецыі, а не пад актам канфедэрацыі ў Вербалове (23 VIII), у якім частка харугваў, у тым ліку гусары Гасеўскага, адмовілася ад службы ў Януша Радзівіла, выбіраючы сваім маршалам Жэромскага[7].

Прысутнасць Паца ў ваколіцах Кейданаў, напэўна, не вынікала з яго палітычных перакананняў, але з’явілася вынікам выпадку і таго хаосу, які панаваў тады ў ВКЛ, і была, зрэшты, не занадта працяглай. Ужо восенню 1655 г. ён пакінуў абоз вялікага гетмана (яго подпісу няма на другой дамове са шведамі ад 20 X1655 г.) і напэўна пазней, у першых месяцах 1656 г., далучыўся да баявых адзінак, якія засталіся вернымі каралю. Ён стаў тады паручнікам адной з харугваў (можа, казацкай?), а з 9 VIII 1656 г. ротмістрам казацкай харугвы ўдывізіі Гасеўскага[8]. Наяе чале Пац адбыўчарговыя кампаніі супраць шведаў і іхніх саюзнікаў: восенню 1656 г. ва Ўсходняй Прусіі, потым у Жамойці і ўрэшце, з кастрычніка 1657 г., у Інфлянтах. Пад час апошняй кампаніі ён пачаў камандаваць ужо большымі групамі кавалерыі. Мог урэшце выкарыстаць свой досвед і навуку, вынесеную ад аднаго з найвыбітнейшых палкаводцаў ВКЛ другой паловы XVII ст., якім, безумоўна, быў Вінцэнт Гасеўскі.

Ваенныя дасягненні Пацаў Інфлянтах былі ўжо настолькі значнымі, што засталіся ўвекавечанымі на старонках крыніц, якія шчасліва захаваліся да нашага часу. Прыклад свайго таленту ваяводзіч троцкі паказаў у ходзе асады — зрэшты, няўдалай — Парнавы (снежань 1657 — студзень 1658). Найперш камандуючы чатырма харугвамі конніцы, уяўным адступленнем выбавіў з-за ўмацаванняў частку шведскіх сілаў, а потым „з вялікім запалам па іх ударыў, дзве харугвы на пяхоту, а дзве іншыя на конніцу накіраваўшы», нанёс ворагу адчувальныя страты і змусіў да панічнага адступлення. Калі праз некалькі дзён непрыяцель, захацеўшы ўзяць рэванш, напаў на абоз ВКЛ, Пац у найбольш крытычны момант ударыў па шведах з тылу, схіляючы шалі перамогі на свой бок. Заплаціў за гэта ранай у нагу, але разам з тым уласнаручна выключыў з бітвы палкоўніка фон Юкскула (Yxkulla), камандзіра праціўніка, якому адсек руку[9].

Сапраўдным пераломам у вайсковай кар’еры Паца сталі бітвы з войскамі Роберта Дугласа на тэрыторыі Курляндыі (спачатку Жамойці), пачатыя ў верасні 1658 г. Камандзір палка конніцы, які складаўся з сямі казацкіх харугваў (з восені 1658 г., або ад пачатку 1659 г. ужо як палкоўнік), ён шмат разоў дамагаўся добрых поспехаў, спецыялізуючыся ў партызанска-разведвальных дзеяннях. Ужо ў верасні 1658 г. ён здабыў каштоўную інфармацыю аб перасоўваннях Дугласа, які адступіў з Жамойці ў напрамку Доблены ў Курляндыі, а ў кастрычніку і лістападзе над ракой Мушай перш за ўсё разбіў раз’езд непрыяцеля, які налічваў каля 1000 коннікаў, а потым шведаў „некалькі соцень адбіў пад Нітавай»[10]. У чарговы раз Пац вылучыўся, разбіўшы атрад шведскай кавалерыі на 200 асобаў пад час баёў у траўні 1659 г. у раёне Палангі. Там войскі ВКЛ перагарадзілі дарогу арміі Дугласа (тая ішла з Курляндыі), якая мела намер злучыцца з корпусам Паўла Віртца, што падыходзіў з Заходняга Памор’я праз Каралеўскую Прусію. Калі шведскі камандуючы распачаў адыход у напрамку Мітавы, Міхал Казімір на чале загону конніцы, якім ён камандаваў разам з К. Адахоўскім (2500 коннікаў), з поспехам тузаў тылы ягоных атрадаў[11]. Найбольшы поспех, аднак, Пацу ўдалося атрымаць 21 кастрычніка пад Боўскам, дзе ён разбіў моцную групоўку шведскай конніцы пад камандай самога Дугласа, што ўратаваўся спешнымі ўцёкамі аж у Рыгу. Дзякуючы гэтай перамозе ўся тэрыторыя Курляндыі была ачышчана ад палявых адзінак непрыяцеля, які абараняўся яшчэ толькі ў двух гарадах: Мітаве і Боўску[12].

Год 1659 стаў пераломным у кар’еры Паца не толькі з прычыны яго дасягненняў на палях бітваў, але перш за ўсё з прычыны прасоўвання на высокія вайсковыя пасады. Зразумела, што ваенныя таленты выконвалі тут не галоўную ролю, бо вырашальнымі пад час прызначэння на чарговыя прыступкі вайсковай ерархіі былі наступныя фактары: грамадскі статус дадзенай асобы і пратэкцыя, на якую яна магла разлічваць. Развіццё вайсковай кар’еры Міхала Казіміра было б немагчымым без падтрымкі кузэна Крыштафа, тады ўжо (ад 2 III 1658 г.) канцлера ВКЛ і адзінага лідэра рэгалістаў на тэрыторыі ВКЛ, пасля таго, як 21 X 1658 г. пад Вэркамі Гасеўскі трапіў у маскоўскі палон. Будучы найбольш давераным супрацоўнікам каралеўскай пары, К. Пац меў велізарны ўплыў на палітыку прызначэння на пасады і раздавання каралеўскіх зямель і неадкладна выкарыстаў гэта дзеля ўмацавання магутнасці ўласнага роду. Гэта перш за ўсё дзякуючы яго пратэкцыі Міхал атрымаў пасаду хвейданскага старасты ў Жамойці (22 II 1659), а потым чашніка ВКЛ (красавік 1659)[13]. Выяўленнем усё больш моцнай пазіцыі Паца ў дывізіі левага крыла і надзеяў, якія з ягонай асобай звязваў двор, было таксама выбранне яго дырэктарам рыцарскага кола ў Жыдыках (17 V 1659). У маніфесце, які быў тады выдадзены, акрамя аб’яўлення шэрагу эканамічных пастулатаў, войска адкрыта выступіла супраць гетмана ВКЛ Паўла Яна Сапегі, які пасля зняволення Гасеўскага імкнуўся зліквідаваць адасобленасць дывізіі палявога гетмана і абмежаванні ўплываў двара ў арміі[14].

Але сапраўдным пераломам у вайсковай кар’еры Паца стала нечаканая смерць абознага ВКЛ Самуэля Камароўскага (21 X 1659). Левае крыло засталося без галоўнакамандуючага, і пры двары пачаліся ліхаманкавыя пошукі кандыдата на гэтую пасаду, які б не дапусціў да камандавання людзей Сапегі або Багуслава Радзівіла. Зразумела, не без удзелу К. Паца выбар каралеўскай пары спыніўся на Міхале Казіміры, якому 29 кастрычніка манарх выдаў прывілей на пасаду абознага ВКЛ, прызначаючы яго таксама камандуючым практычна паловай арміі ВКЛ. Амаль адначасова, 5 лістапада, войска выбрала Паца пад час генеральнага сходу рэгімэнтарам. Несумненна, гэта сведчыла пра вельмі моцныя ўплывы вайсковых аднадумцаў Пацаў у левым крыле, тым больш што мы нічога не ведаем пра тое, ці было гэтае прызначэнне вынікам непасрэднага пажадання караля[15].

Такі імгненны кар’ерны рост чалавека, які не так даўно, толькі чатыры гады таму, быў шараговым жаўнерам, мусіў быць і для яго самога, і для ўсёй арміі вялікай загадкай і шокам. Адсутнасць і адпаведнага досведу ў камандаванні такімі вялікімі вайсковымі масамі (у спісах каля 10 000 коней і пайкоў, насамрэч 7000-8000 чал.), і адпаведнай харызмы, так неабходнай для выстройвання кантактаў з афіцэрскімі кадрамі і падкаманднымі, спрычыніліся да таго, што Пац доўга марудзіў са згодай прыняць новыя абавязкі[16]. У наступных месяцах ён яшчэ не раз выказваў жаданне перадаць камандаванне (Багуславу Радзівілу), a на яго не найлепшае самаадчуванне ўвесь час уплывалі пастаянныя праблемы з затрыманнем аплаты войску, цяжкасці з матэрыяльным забеспячэннем, канфлікты ў асяроддзі старшыны (з людзьмі Сапегі і Радзівіла), якія пагражалі распадам дывізіі, а ўрэшце няўдачы распачатай 27 X асады Боўска[17].

Гэты замак меў, што праўда, устарэлыя фартыфікацыі (умацаваныя часовымі землянымі валамі), быў укамплектаваны не вельмі шматлікім гарнізонам, але размяшчаўся ў добра абароненым месцы, на цяжка даступным скалістым пагорку, акружаным з двух бакоўрэкамі Нёманкай і Мушай. Але абозны не меў у сваім распараджэнні ані адпаведнай артылерыі (нават пасля падыходу цяжкіх гармат з Біржы), ані запасаў пораху, а што галоўнае, не меў ніякага досведу правядзення асады замкаў. Таму нічога дзіўнага, што спробы ўзяць замак у цяжкіх умовах надвор’я (халодная зіма) скончыліся няўдачай[18]. Пра тое, што Пац зусім не здолеў камандаваць „людам агністым» (гэта, зрэшты, і пазней было сур’ёзным недахопам яго камандзірскага стылю), можа засведчыць ход штурму 28 II 1660 г.: пяхота „нядобра, пад самую скалу заведзена была, з-пад якой ані непрыяцеля перамагчы нельга было, ані спосабу ўзлезці ўверх не было. Там капітанаў двое забіта, паручнікаў трое, а больш за дзесятак афіцэраў застрэлены, пяхоты таксама больш за дзесяць чалавек забіта». Пасля гэтага паражэння рэгімэнтар прыняў рашэнне аб заканчэнні асады, якая доўжылася ўжо больш за 4 месяцы (гэта адбылося 8 III) i размяшчэнні харугваў на зімовы адпачынак[19].

На поле бою Пац вярнуўся на пачатку ліпеня, а на гэты раз ягоным праціўнікам былі ўжо не шведы, з якімі 3 V 1660 г. у Аліве падпісалі мір, а маскоўскія войскі. Пад час нарады сената ў Варшаве (28 V) было вызначана, што большасць дывізіі левага крыла павінна адысці з Жамойці на дапамогу Ляхавічам, асаджаным арміяй Хаванскага, і там злучыцца з дывізіяй Сапегі і каронным корпусам, якім камандаваў ваявода рускі Стэфан Чарнецкі[20]. Але так не здарылася. Апрача загадаў караля, ані камандзіры, ані жаўнеры не хацелі паддавацца камандзе ненавіснага вялікага гетмана і вельмі павольна прыбывалі на вызначаны пункт збору ў Дзевалтове пад Вількамірам. У выніку Паца і яго падначаленых не было пад Палонкай, дзе 28 чэрвеня была атрымана цудоўная перамога над непрыяцелем, а дывізія левага крыла вырушыла на ўсход толькі 8 ліпеня, паставіўшы сабе мэтай вызваленне Вільні[21].

Пачатак кампаніі прайшоў па планах дывізіі левага крыла. Яны, „думаючы сабе, што Вільню хутка адабраць змогуць, спыніліся ў самім месцы, гару Лысую i Бекешаву аббегшы, спадзяваліся замак там апанаваць»[22] Аднак моцны і добра забяспечаны маскоўскі гарнізон на 700 чалавек жорстка супраціўляўся, і ўчарговы раз, як і пад Боўскам, выявілася, што войска ВКЛ і рэгімэнтар не падрыхтаваны да правядзення марудных і карпатлівых абложных дзеянняў. У складзе дывізіі была галоўным чынам кавалерыя, а артылерыя напачатку складалася толькі з пяці палявых гарматак, якія, зразумела, не маглі нанесці маскоўцам занадта вялікай шкоды. Пачаты 31 ліпеня штурм прынёс толькі цяжкія страты (найменш 100 чал.)[23]. У такой сітуацыі Пац, прыспешаны чарговымі лістамі Яна Казіміра, 8 жніўня пакінуў разам з часткай дывізіі (каля 3000 конніцы) Вільню і распачаў марш да Дняпра, куды ў гэты час былі перанесены галоўныя ваенныя дзеянні. У Вільні на чале больш чым 2000 жаўнераў — пяхоты, драгунаў, рэйтараў, а таксама дзвюх татарскіх харугваў — застаўся К. Жэромскі. 27 жніўня Пац дайшоў да Оршы, a 12 верасня, удакладніўшы прынцыпы, на якіх левае крыло пагадзілася падпарадкавацца Сапегу, прыйшоў са сваімі жаўнерамі ў Шклоў на левы бераг Дняпра[24].

30 верасня над ракой Басяй пачаліся першыя сутычкі з маскоўскай арміяй, што набліжалася з усходу (ёю камандаваў Юрый Далгарукі). Да галоўнай бітвы дайшло 8 кастрычніка, а харугвам Паца, якія стаялі на левым крыле, давялося адыграць у ёй вызначальную ролю. Наступ чатырох гусарскіх харугваў, падтрыманы потым казацкімі харугвамі і валанцёрамі Дзяніса Мурашкі, рассеяў правае крыло маскоўскіх войскаў, з якога толькі недабіткі здолелі схавацца ў лагеры. У ходзе гэтага бою Пац пацвердзіў свае ўменні вельмі добрага камандзіра конніцы, умела выкарыстаўшы прынцып эканоміі сілаў i ў адпаведны момант задзейнічаўшы рэзервы конніцы, што вырашыла зыход бою на гэтым крыле на карысць войскаў ВКЛ.

Але, хоць падобнага поспеху дасягнуў на другім флангу і Чарнецкі, бітва ў выніку не закончылася поўнай перамогай войскаў Рэчы Паспалітай. Далгарукаму ўдалося нечакана, выкарыстаўшы захапленне пагоняй за пабітым праціўнікам абодвух крылаў (Паца і Чарнецкага), разбіць цэнтр, якім камандаваў Сапега, а потым зачыніцца са сваімі адборнымі палкамі „новага строю» ў абаронным абозе. Апрача таго, што на полі бою засталіся войскі ВКЛ і Кароны, непрыяцель, хоць і панёс вельмі значныя страты, не быў разбіты, а баталія не прынесла вырашальнага выніку[25].

На гэтым бітвы над Басяй практычна закончыліся, бо наступнымі днямі Далгарукі ўжо не рашыўся вывесці свае атрады ў поле. У той жа час новая небяспека пачала пагражаць войскам ВКЛ і Кароны з іншага боку, бо ад Полацка на чале блізу 5000 жаўнераў распачаў наступ Хаванскі, маючы намер заблакаваць дняпроўскія пераправы і такім чынам адрэзаць праціўніка ад тылоў. На шчасце, маскоўскі камандуючы дзейнічаў надта павольна. Гэта дазволіла Чарнецкаму правесці маланкавы рэйд і разбіць частку войскаў Хаванскага паміж Друццю і Талачыном (27 X). У такіх умовах Хаванскі спешна пакінуў свой абоз пад Чарэяй, ратуючыся адыходам у Полацк[26].

У гэтых дзеяннях Пац не ўдзельнічаў, бо быў пакінуты камандаваннем у ар’ергардзе над Басяй, дзе мог сачыць за перасоўваннем Далгарукага. І толькі 25 кастрычніка ён пачаў адыход у напрамку Шклова, а на поле бітвы трапіў толькі праз 4 дні пасля перамогі. Але хоць у наступныя дні харугвы левага крыла былі размешчаны ў зімовым лагеры ў Віцебскім ваяводстве, абозны нечакана атрымаў нагоду, яшчэ перад канцом 1660 г., вырушыць у поле. Бо ўжо 29 лістапада яго, разам з 24 харугвамі сваёй дывізіі і палком С. Ліпніцкага з правага крыла, Сапега выслаў пад Шклоў, дзе ў гэты час дзейнічаў невялікі маскоўскі корпус пад камандай Пятра Далгарукага. Пац падышоў першага снежня пад Смаляны, дзе затрымаўся з гусарамі, накіраваўшы пад Шклоў казацкія харугвы. Яны 3 снежня разбілі частку атрадаў ворага, змусіўшы астатніх адступіць пад Магілёў[27].

Аж да ліпеня 1661 г. адбываліся тол ькі лакальныя дзеянні супраць Масквы, але гэта зусім не азначала, што ў гэты час Пац не ангажаваўся ў справы войска. Найбольш энергіі ён, безумоўна, аддаваў пастаянным канфліктам з гетманам Сапегам, якія, пасля адноснага зацішша, аднавіліся яшчэ з большай сілай у ходзе бітваў над Басяй. Галоўным прадметам спрэчак быў падзел месцаў зімовых лагераў. Не задаволены размяшчэннем у знішчаным ваеннымі дзеяннямі Віцебскім ваяводстве, Пац у снежні 1661 г. вырашыў самавольна перайсці ў Браслаўскі павет[28]. Адразу ж пасля змены месца стаянкі абозны на чале 10 казацкіх харугваў распачаў смелы паход пад Дынабург, дзе павінен быў стаяць маскоўскі атрад, які меў намер захапіць Вільню. Уся гэтая акцыя, як пісаў Пац, была вялікай імправізацыяй: „Нашы харугвы не мелі прыкрыцця, афіцэры падцягваліся, іх, апроч аднаго паручніка, не было. Сам Пан Бог і жаданне сяброў толькі было дзейсным». Спешна падцягнулі таксама з Біржаў два цэнтнеры пораху i 2000 куль[29].

Калі пасля цяжкага — з прычыны снегу — маршу 21 студзеня абозны дайшоў пад Дынабург, высветлілася, што непрыяцель ужо гатовы да бітвы. З горада выйшаў ваявода Іван Палуехтаў з 3000 чалавек, які „на трох месцах пяхоту ў засадах рассадзіў». Аднак Пац перахітрыў ворага, выкарыстаўшы такі самы манеўр, як 3 гады раней пад Парнавай. Найперш выправіў раз’езд з некалькі дзесяткаў коннікаў, за якім царскія атрады кінуліся ў пераслед. Калі яны аддаліліся на значную адлегласць ад горада, на іх напалі з тылу дагэтуль схаваныя галоўныя сілы Паца. Каля 200 маскоўцаў загінула ў бітве, астатнія пачалі ўцякаць у замак. Пад час пагоні выразалі большую частку пяхоты, шмат непрыяцеляў (асабліва афіцэраў) знайшлі смерць у хвалях Дзвіны, на якой разламаўся лёд. Пацярпеў таксама Палуехтаў, які страціў каня і дабіраўся да замка пешшу. Жаўнеры Паца былі змушаны спыніць пагоню каля ракі, „бо наша конніца не магла прайсці і аж нават злазячы з коней у іншых месцах прыкрыя берагі пераадольвалі», дзякуючы гэтаму частцы ворагаў удалося ўцячы жывымі. Бітва была вельмі зацятая: у палон узялі толькі 7 чалавек, акрамя гэтага здабылі 2 харугвы і воз з кнатамі[30].

Гэты поспех, найбол ьш значны ў каманднай кар’еры Паца, у поўнай меры пацвердзіў яго высокія якасці як камандзіра кавалерыі, але не прынёс, аднак, рэальнай карысці для ўзяцця Дынабурга. Без пяхоты і артылерыі рэгімэнтар не мог нават падумаць пра штурм добра ўмацаванага горада, таму адразу пасля бітвы адступіў пад Дрысвяты.

Пад уплывам звестак пра падрыхтоўку маскоўцаў да чарговага наступу 5 сакавіка Пац яшчэ раз з загонам кавалерыі выправіўся пад Дынабург, але на гэты раз не дайшло да адкрытай сутычкі з непрыяцелем, у той жа час праз два дні было заключана чарговае лакальнае замірэнне з Палуехтавым на тэрмін 6 тыдняў[31].

Перапынак у дзеяннях дывізіі левага крыла працягваўся, аднак, значна даўжэй, і толькі ў першых днях ліпеня Пац сабраў свае атрады (да 6000 чал.) у абозе пад Друяй і пачаў будаваць два масты цераз Дзвіну („адзін на козлах, другі на стругах»). Пасля рассеяння загону конніцы, высланага з-пад Дынабурга (12 харугваў), які павінен быў перашкодзіць пераправе, рэгімэнтар пачаў разведвальныя дзеянні на паўночным беразе ракі. Адзін з высланых ім раз’ездаў (20 харугваў) дайшоў 15 ліпеня пад Дынабург „і там з Масквой біліся, капітана жыўцом і нямала іншых вязняў пабралі і дзве харугвы знеслі»[32]. Другому раз’езду пад камандай К. Адахоўскага (1500 чал.) удалося, праўда, разбіць невялікі атрад праціўніка, але 25 ліпеня яго акружыў і рассеяў Іван Хаванскі, які меў значна большыя сілы. Ліцвіны з цяжкасцю перабраліся на другі бераг Дзвіны, страціўшы большасць коней, але, на шчасце, няшмат жаўнераў[33].

Пасля таго як было разбіта згуртаванне Адахоўскага, у абозе войска ВКЛ усур’ёз баяліся новай атакі царскіх войскаў. Гэтым часам Хаванскі ўжо меў пад сваёй камандай 8000 салдат i яшчэ чакаў значнай падмогі. Пасля заключэння мірнай дамовы са Швецыяй у Кардзісе (1 VII 1661) пад яго камандаванне былі аддадзены таксама атрады, што адышлі з Інфлянтаў, і „зараз нахабнай нам пачаў адказваць пыхай i аграмаднейшыя да гэтага краю заварочваць войскі» — перасцерагаў Пац[34]. Таму ён таксама ўсё ж рашыўся злучыць свае сілы з дывізіяй правага крыла, якой тады з-за адсутнасці вялікага гетмана камандаваў Мікалай Юдыцкі. Гэта адбылося 10 жніўня каля Дзісны. Наступнымі тыднямі становішча на фронце стала больш стабільным, і хаця дзесьці 26 жніўня Хаванскаму ўдалося ў раёне Полацка пераправіцца на паўднёвы бераг Дзвіны, ваенныя дзеянні яго войскаў абмяжоўваліся толькі сутычкамі раз’ездаў[35].

У стаўцы ВКЛ у гэты час найбольш увагі аддавалі справам затрымання салдацкай аплаты, а больш за ўсё аналізу інфармацыі, якая паступала з Варшавы. Ад 2 траўня там праходзілі паседжанні сойму, у ходзе якіх вырашаўся лёс планаў лагера рэгалістаў, якія датычылі выбараў vivente rege i ўмацавання цэнтральнай улады. Пацу даўно былі вядомыя задумы каралеўскай пары, і ён схіліў да іх значнае кола прыхільнікаў сярод сваіх падначаленых. Канчаткова, аднак, апазіцыя ў Кароне не дапусціла развіцця рэформаў, а сойм не прыняўзаконуабадпаведныхпадаткахнааплатуарміі.Ітады абознаму давялося плаціць па рахунку за сваю ўцягнутасць у палітыку каралеўскага двара, таму што менавіта караля паўсюдна абвінавачвалі жаўнеры за катастрафічны стан дзяржаўных фінансаў. 11 IX 1661 г. у абозе пад Палудавічамі войска арганізавала канфедэрацыю, адхіляючы ад камандавання ўсіх камандзіраў і таксама Паца[36]. Калі 1 лістапада пад час вайсковай сесіі пад Кушнікамі не ўдалася спроба правесці абознага ва ўладныя структуры Братэрскага Аб’яднання (за гэтую спробу аддаў жыццё адзін з ягоных давераных супрацоўнікаў K. Адахоўскі), то стала відавочна — пакуль што ў шэрагах арміі ВКЛ яму месца няма[37].

Перыяд вымушанага перапынку ў вайсковай кар’еры Паца доўжыўся паўтара года. Ягоныя справы пагоршыліся яшчэ больш вясной 1662 г., калі ў краіну з маскоўскага палону вярнуўся гетман Гасеўскі, і абозны нават намінальна перастаў быць камандуючым дывізіі правага крыла. Абставіны кардынальна змяніліся пасля таго, калі палявы гетман загінуў ад рук канфедэратаў 29 XI 1662 г.[38]. Выконваючы волю каралеўскай пары i K. Паца, на пачатку 1663 г. абозны ўзначаліў загавор, які ставіў на мэце разваліць канфедэрацыю і адпомсціць за смерць Гасеўскага. 22 IV 1663 г., пасля ўзорна праведзенай акцыі, Пацу ўдалося затрымаць у Шадаве прадстаўніка канфедэратаў Канстанціна Катоўскага, якога лічылі галоўным давернікам забойства гетмана[39]. У той жа час 5 траўня дывізія левага крыла пагадзілася закончыць канфедэрацыю, а таксама прыняць зноў у шэрагі войска абознага, якога жаўнеры выбралі „старшым»[40]. Пац не толькі трыумфальна вярнуўся на службу, але менавіта ягоныя апошнія заслугі сталі прычынай таго, што двор пачаў бачыць у ім сур’ёзнага кандыдата на булаву палявога гетмана. Зразумела, што не так вайсковы талент быў тут важным, як упэўненасць, што менавіта ён у найбольшай ступені зможа гарантаваць захаванне ўплываў двара, асабліва ў дывізіі левага крыла, а таксама быць адпаведнай процівагой для Сапегі, які, як правіла, не лічыўся з палітыкай каралеўскай пары. Аднак змаганне за булаву не было лёгкім і працягвалася больш чым паўгода, а Пацу пры гэтым трэба было перамагчы сур’ёзных канкурэнтаў. Асабліва вялікія шанцы мелі: польны пісар ВКЛ Аляксандр Гіляры Палубінскі, пратэжэ вялікага гетмана, але перш за ўсё — Багуслаў Радзівіл. Аднак Крыштаф Пац так умела вёў справу, што і на гэты раз не ўпусціў выключнага выпадку ўзвысіць прэстыж і грамадскае становішча сваёй сям’і. Хоць з афіцыйным прызначэннем яшчэ марудзілі некалькі месяцаў, дзякуючы ролі, якую адыгрываў пры двары канцлер, найпазней у ліпені 1663 г. адзіным значным кандыдатам на атрыманне булавы застаўся абозны ВКЛ[41].

Але цікава, што і на гэты раз ён паставіўся да перспектывы чарговага кар’ернага ўзлёту без энтузіязму, а спачатку ўвогуле катэгарычнаадмовіўся ад старанняўпра новую пасаду. Можа, Пац баяўся, што пасля падзей з часоў канфедэрацыі ягоны ўплыў у войску занадта аслаб, каб справіцца з абавязкамі. Аднак можна меркаваць, што ён вёў з каралём і канцлерам спрытную гульню, якая мела на мэце атрымаць новыя маёмасныя надзелы і ў значнай ступені выправіць усё яшчэ не найлепшы свой маёмасны стан[42]. Таму дадаткам да булавы мелася быць адміністраванне Магілёўскай эканоміі, якая, праўда, па прычыне ваенных знішчэнняў не прыносіла на той момант вялікіх даходаў, але ўжо праз некалькі гадоў стала галоўнай крыніцай прыбытку Паца. Акрамя таго, ён атрымаў прывілей на Смаленскае ваяводства, што прынесла яму месца ў сенаце, а гэта значыць сярод безумоўнай уладнай эліты ВКЛ.

Усе гэтыя пасады Пац атрымаў 9 XII 1663 г. у абозе пад Прудкамі на поўдзень ад Смаленска, дзе ён рыхтаваўся да пачатку новага ваеннага паходу супраць Масквы[43]. Кампанія, запланаваная з велізарным размахам, павінна была прывесці да поўнага завяршэння вайны з царом, якая доўжылася ўжо амаль дэкаду, a каралю дапамагчы знішчыць унутраную апазіцыю і правесці змены ва ўладкаванні дзяржавы. У сувязі з цяжкасцямі з расфармаваннем канфедэрацыі ў дывізіі правага крыла армія ВКЛ вырушыла на ўсход толькі ў жніўні 1663 г. Згодна з пачатковай канцэпцыяй, Пац быў павінен, дайшоўшы да Менска, павярнуць на поўдзень у напрамку Рэчыцы і Лоева, каб там злучыцца з кароннымі войскамі, якія рухаліся з поўдня і былі падсілкаваныя татарамі і казакамі[44]. 3 прычыны запозненага пачатку наступлення на Ўкраіне гэтыя планы, аднак, давялося скарэктаваць. Левае крыло прасунулася больш на поўнач, 6 верасня дасягнуўшы Дняпра ў Оршы. Пасля пераправы цераз раку і захопу 14 верасня Краснага Пац спыніў свае атрады на больш працяглы адпачынак — найперш раскінуўшы абоз пад Крычавам, а з 4 лістапада — пад Прудкамі[45].

Прычынай таго, што ваенныя дзеянні адкладваліся, напэўна, было чаканне баявых дзеянняў кароннай арміі на Ўкраіне, якая толькі 12 лістапада закончыла пераправу цераз Дняпро каля Кіева і пачала дзейнічаць на Левабярэжжы. Пац не хацеў таксама выходзіць за межы ўласнай краіны, не атрымаўшы булавы і не ўдакладніўшы прынцыпаў узаемадзеяння з правым крылом, якое толькі на пачатку лістапада дасягнула левага берага Дняпра, расклаўшы абоз пад Мігновічамі. Заданне прывесці да „ўзаемадзеяння» абедзве дывізіі ўзяў на сябе каралеўскі камісар, маршал ВКЛ Крыштаф Завіша. 11 снежня, праз два дні пасля таго як Пацу была ўручана булава, ён здолеў паразумецца з ягонымі падначаленымі, а ўжо 23 снежня, пасля трох дзён бурных і цяжкіх перамоваў, яму ўдалося дасягнуць кампрамісу і з правым крылом[46]. Новы паля вы гетман тэарэтычна мог ажыццяўляць агульнае камандаванне ўсёй арміяй Вялікага Княства, бо ад удзелу ў паходзе адмовіўся Павел Ян Сапега[47]. Але толькі тэарэтычна, бо ў поле абодва крыла (правым камандаваў Палубінскі) вырушылі асобна, а падначаленыя вялікага гетмана зусім не спяшаліся прызнаць галоўнакамандуючым Паца.

Ужо 2 I 1664 г. дывізія левага крыла зрабіла спробу з маршу ўзяць Рослаў. Асада „курніка», як пагардліва называлі мясцовы замак ліцвіны, закончылася, аднак, балючай паразай, а яе ход паказвае, што палявы гетман і надалей не ўмеў справіцца з падобнымі дзеяннямі. У першым штурме, які адбыўся 9 студзеня, страцілі жыццё больш чым 100 жаўнераў, у тым ліку 3 капітаны і многія ніжэйшыя афіцэры. Пад час наступнага штурму (11 студзеня) валанцёрскім атрадам Г. Сурына ўдалося, праўда, спаліць адну з вежаў, але іх дзейнасць была зусім не скаардынавана з іншымі групамі войска, якія своечасова не былі прыведзены ў баявую гатоўнасць[48].

Не хочучы траціць часу на здабыванне крэпасці, якая не мела асаблівага стратэгічнага значэння, ужо на наступны дзень Пац вырашыў згарнуць асаду і адысці ў бок Сеўска, дзе павінна было адбыцца злучэнне з кароннай арміяй. 14 студзеня ён перайшоў перадваенную мяжу з Масквой, падкрэсліўшы гэта сімвалічным чынам: „Сам палажыў агонь у дах адной слабады, што на мяжы была, даўшы ў імя Божае дазвол біць і паліць»[49]. Пасля маршу, які доўжыўся крыху больш за два тыдні, 2 лютага дывізія левага крыла прыбыла ў Сеўск[50]. Следам за ёй падыходзіў Палубінскі, які пакінуў Міганавічы 6 студзеня і маршыраваў паралельным шляхам на адлегласці адной мілі ад харугвы Паца. У Сеўску пакуль што не было ані караля, ані кароннай арміі, якая з 22 студзеня спрабавала ўзяць недалёкі Глухаў. Перш чым дайшло да злучэння абодвух войскаў, урэшце ўдалося дзякуючы захадам каралеўскіх камісараў з Крыштафам Пацам на чале знайсці паразуменне паміж дзвюма дывізіямі Вялікага Княства. Жаўнеры пагадзіліся застацца на службе ў наступным квартале, а 15 лютага правае крыло пагадзілася прызнаць камандаванне палявога гетмана. Пац упершыню ў сваёй кар’еры змог адчуць сябе камандуючым аб’яднанай арміяй ВКЛ[51].

Асада Глухава закончылася 10 лютага няўдачай і, такім чынам, наступленне, якое спачатку развівалася паспяхова, прыпынілася. Таму пад час вайсковай нарады, якая адбылася 18-19 лютага, было прынятае рашэнне аб адмене маршу ўглыб Масквы і размяшчэнні войскаў у зімовым лагеры на Севершчыне[52]. У працэсе адыходу, пад Ноўгарадам-Северскім, палякам і ліцвінам дарогу заступіла моцная маскоўска-казацкая армія, якой камандавалі Г. Рамаданаўскі і І. Бжухавецкі. Жаданая бітва адбылася 1 сакавіка, а атрады ВКЛ пад час яе традыцыйна займалі месца на левым крыле строю. Гэтая сутычка закончылася паспяхова, таму што ўдалося завабіць частку казакоў на правы бераг Дзісны і потым разбіць моцным ударам конніцы. Праціўнік, таксама як каля Басі, умацаваўся ў табары і адмовіўся ад новых наступленняў. У наступныя дні прадпрымаліся толькі няўдалыя спробы вывесці яго з-за ўмацаванняў. Пад час адной з такіх спробаў, 2 сакавіка, у крытычным стане апынуўся сам Пац, які зваліўся з каня на Дзісне недалёка ад берагу, занятага ворагам, і ад смерці або палону яго ўратавалі толькі актыўныя дзеянні таварышаў з гусарскай харугвы[53].

У сувязі з абставінамі, якія склаліся, 8 сакавікаЯн Казімір прыняў рашэнне аб канчатковым заканчэнні кампаніі і размяшчэнні абедзвюх армій на раней вызначаных кватэрах: Вялікага Княства каля Старадуба і Трубецка, Кароны — на другім беразе Дзісны ў раёне Сасніцы, Мяны i Остра, каб „чакалі там вясны». Але гэты план хутка стаў поўнай фікцыяй. Камандуючы кароннымі сіламі С. Чарнецкі ўжо 13 сакавіка падышоўда Дняпра, маючы намер пераправіцца на другі бераг ракі, каб прыступіць да падаўлення казацкага паўстання. На дзень пазней кароль пакінуў армію ВКЛ пад Старадубам, накіроўваючыся з экскортам сенатараў, гвардыі і часткай харугваў на Магілёў[54]. Ад’езд манарха прывёў да катастрафічнага падзення баявога духу сярод жаўнераў; адразу распаўсюдзіліся чуткі, што непрыяцель адрэзаў іх ад Вялікага Княства i „як птушак у клетцы замкнуў паміж фартамі і плюгавымі рэкамі». Калі перад гэтым 17 сакавіка прыйшлі звесткі пра падцягванне з усходу маскоўскіх сілаў пад камандайЯкаваЧаркаскага, Пацдаў загад адыходзіць на Крычаў тым самым трактам, якім на тры дні раней ад’ехаў Ян Казімір[55].

Гэты марш адбываўся ў драматычных абставінах, таму што шлях праходзіў вузкім трактам, „цераз дзікія пустыні і лясы» i „жахлівымі пушчамі і пераправамі», праз тэрыторыі, цалкам абрабаваныя і пазбаўленыя харчоў і фуражу. Баючыся, каб Чаркаскі не перарэзаў шлях адыходу пры пераправе цераз раку Іпуць, Пац выстраіў на чале арміі калоны кавалерыі, пакідаючы на ласку лёсу абоз i частку „люду агністага». Карыстаючыся замяшаннем, драгуны і валанцёры з атрадаў Дзяніса Мурашкі кінуліся рабаваць вазы. Ідучы ўслед за войскамі ВКЛ, маскоўскія войскі ўбачылі „пакінутую зброю, шышакі, рыдваны, пааббіваныя шкатулы». У дадатак да найгоршага, 20 сакавіка быў разбіты ў ар’ергардзе пешы полк Хрысціяна Людвіга фон Калькштэйна, а яго камандзір трапіўупалон[56].

Калі 21 сакавіка першыя атрады дасягнулі Крычава, іхні стан быў мізэрны — „вельмі зруйнаваныя, як яшчэ ні разу не былі. Па некалькі соцень таварышаў пешшу прыходзяць, ад коней цалі адпалі». Найбольш пацярпелі рэгімэнты пяхоты, „больш чым напалову зменшаныя»[57]. Гэта адбылося толькі за некалькі тыдняў ваенных дзеянняў (галоўным чынам за чатыры дні адступлення), бо яшчэ 17 лютага пад час вайсковага параду пад Сеўскам войскі ВКЛ зрабілі вельмі пазітыўнае ўражанне на караля[58]. Каб крыху выправіць сітуацыю, на вайсковай нарадзе (24-25 III) была прынятая пастанова размясціць войска на кансістэнцыях паміж Дняпром і Бярэзінай. Ужо 26 сакавіка першыя харугвы вырушылі разам з каралём у Магілёў, а потым на правы бераг Дняпра. Следам за імі ў наступныя дні накіраваліся рэшткі арміі разам з Пацам, які 8 красавіка прыбыў у Шклоў, дзе на працягу бліжэйшых месяцаў павінна была знаходзіцца яго кватэра[59].

Найбліжэйшыя месяцы былі для гетмана палосай непарыўных клопатаў. Армія раставала на вачах ад дэзерцірства, яе шэрагі пакінула амаль усё афіцэрства, і следам за ім большасць іншых вайскоўцаў. Не хапала матэрыяльнага забеспячэння i грошай на заробак жаўнерам, а кватэры ў спустошаным краі настолькі раззлавалі жаўнераў, што Пац пачаў асцерагацца, каб яму не давялося раздзяліць лёс Гасеўскага i не страціць жыццё ад рук падначаленых[60]. На шчасце, праціўнік у гэты час таксама быў вельмі змучаны вайной і стратамі, нанесенымі яму ў апошняй кампаніі, і не праяўляў асаблівай актыўнасці, чакаючы паляпшэння надвор’я і прыходу папаўнення. Пагрозу ўяўляў толькі Хаванскі, які з-пад Віцебска некалькі разоў нападаў на тылы ліцвінаў, што стаялі абозам над Дняпром. Галоўная маскоўская армія пад камандай Ю. Чаркаскага распачала марш на захад толькі ў чэрвені. Яе задачай было дэманстрацыяй сваёй сілы паўплываць на ход мірных перамоваў, распачатых у траўні паміж Красным і Зверавічамі[61].

Каб не апынуцца ў пастцы паміж двума маскоўскімі карпусамі, Пац вырашыў найперш разбіць нашмат слабейшую колькасна групоўку Хаванскага, а потым затрымацца на лініі Дняпра. 8 чэрвеня раніцай ён з тымі харугвамі, якія здолеў сабраць (да 3000 чал.), распачаў хуткі марш на поўнач, каб дагнаць ворага. Пад Шкловам, на чале зусім нешматлікіх сілаў, застаўся ягоны кузэн, надворны харужы Канстанцін Пац. А праз тыдзень, пасля пераходу ракі Лучоса, войска ВКЛ з’явілася пад Віцебскам, што стала для Хаванскага абсалютнай нечаканасцю. Насустрач маскоўскім атрадам, якія стаялі ў абозе на паўднёвым беразе Дзвіны і ў самім горадзе, выйшаў з навакольных лясоў сам палявы гетман на чале авангарда, які ўтварылі: ягоная харугва гусараў, 6 татарскіх харугваў і два рэгімэнты драгунаў. Мэтай гэтай акцыі было выманіць праціўніка з-за ўмацаванняў і вымусіць яго прыняць бітву ў адкрытым полі. Пасля першых сутычак, якія працягваліся да поўдня 15 чэрвеня, ліцвіны адышлі на другі бераг Лучосы.

Гэтая акцыя прынесла пажаданы вынік, бо Хаванскі даў уцягнуць сябе ў бітву ў вельмі неспрыяльных умовах. 16 чэрвеня ён пераправіўся цераз Лучосу і рашыўся прыняць бітву на адлегласці 10 км ад Віцебска, маючы за плячыма балоцістую раку. Уласна баталія не працягвалася доўга. Пасля дзвюх уступных сутычак на трэці раз атака конніцы ВКЛ зламала маскоўскі строй; ворагі панічна кінуліся ўцякаць. Хаванскі ўцёк у Віцебск, а ягонае войска было цалкам разбіта. Найбольшыя страты былі нанесены пяхоце: „Рэшта часткова ўзята жывымі, частку выразалі, а іншыя ў Дзвіне рацэ патапіліся». Маскоўскія страты былі настолькі вялікія, што склалі, можа, больш чым палову ўсёй арміі, якая налічвала каля 5000 чалавек. У рукі пераможцаў трапіла ўся артылерыя (10 гармат) з амуніцыяй, 63 штандары (у тым ліку адзін самога цара), а таксама многа багажу з багатымі трафеямі, пакінутымі як на полі бітвы, так і ў шанцах над Дзвіной, якія пасля бітвы былі занятыя Пацам[62].

Бліскучая перамога 16 чэрвеня, напэўна, найбольш значная ў вайсковай кар’еры Паца, не прынесла, аднак, пералому ў вайне з Масквой. Палявы гетман быў вымушаны адразу ж вярнуцца ў Шклоў, каб ужо неўзабаве процістаяць у значнай ступені больш магутнай царскай арміі, якую з-пад Смаленска вёў Ю. Чаркаскі. Яна ў шмат разоў перавышала сваім колькасным складам армію Вялікага Княства, але, на шчасце, не ўяўляла сабой вельмі значнай баявой вартасці, паколькі складалася з „люду марнага і прымусам сабранага, і яшчэ не навучанага»[63]. Маючы пад сваёй камандай максімальна 5000 жаўнераў, Пац, аднак жа, не рашыўся на бітву з праціўнікам у полі, а вырашыў змагацца на лініі дняпроўскіх умацаванняў[64].

1 жніўня маскоўскія атрады расклалі абоз на левым беразе ракі пад Горкамі. Насупраць Шклова былі насыпаны пляцоўкі для цяжкай артылерыі (18 гармат), адкуль распачаўся моцны абстрэл пазіцый войска ВКЛ, які прынёс сур’ёзныя страты ў людзях і конях. Ужо ўначы з 2 на 3 жніўня, што было вялікім недаглядам з боку Паца, непрыяцель збудаваў мост і пераправіўся цераз Дня про на поўнач ад горада. Пасля нарады са старшынай, ведаючы пра не найлепшы стан умацаванняў свайго абозу, гетман вырашыў яго пакінуць і ў ноч з 3 на 4 жніўня адступіў з конніцай (каля 4000 жаўнераў) пад ахову нашмат мацнейшых фартыфікацый Магілёва, маючы намер чакаць там падмацаванняў. Тая частка маскоўскіх войскаў, якая паспела ўжо пераправіцца цераз Дняпро, накіравалася за ім услед. Пасля палудня 4 чэрвеня пад Магілёвам адбыліся сутычкі гарцаўнікоў і артылерыйскага разліку. Падмацаваныя гарадскімі гарматамі ліцвіны змусілі праціўніка адступіць. Няўдачай для праціўніка таксама закончыліся распачатыя назаўтра спробы штурмаваць Шклоў, дзе Пац пакінуў моцны гарнізон: тры рэгімэнты пяхоты, а таксама ўсю артылерыю. Калі выявілася, што дзённы артылерыйскі абстрэл не прынёс жаданага выніку, а вылазкі абаронцаў (асабліва 6 жніўня) і нечаканыя напады конніцы з-пад Магіл ёва прынеслі праціўніку значныя страты, маскоўскія войскі перапынілі асаду і зноў пераправіліся на другі бераг Дняпра[65].

У наступных тыднях на фронце панавала патавая сітуацыя. Маскоўцы практычна не распачыналі ніякіх значных дзеянняў, у той жа час Пац імкнуўся „сталымі раз’ездамі інфеставаць і значна падрываць Маскву», але пры гэтым добра разумеў, што „ніяк не мог бы супраціўляцца [непрыяцелю], калі б той наступаў усур’ёз»[66]. Армію Чаркаскага пераследавалі, аднак, усё больш значныя ўнутраныя праблемы, у яе шэрагах пашыралася дэзерцірства і паражэнчыя настроі. Маскоўскія войскі стаялі ў раёне Дуброўны яшчэ да 19 кастрычніка, а потым адышлі пад Смаленск[67]. Такім чынам першая самастойная кампанія закончылася для Паца поспехам. Гэты поспех быўтым больш важны, што, баронячы свой край перад значна мацнейшым праціўнікам, гетман быў вымушаны шмат месяцаў змагацца з яшчэ многімі іншымі цяжкасцямі: жахлівым становішчам арміі пасля задняпроўскай кампаніі, прагуламі афіцэраў, пагрозамі бунту, адыходам з войска жаўнераў пасля заканчэння кожнага квартала, недастатковым забеспячэннем.

Позняй восенню 1664 г. дзеянні на маскоўскім фронце перапыніліся. Пасля размяшчэння войска ў зімовых абозах Пац выехаў у Вільню, i на працягу найбліжэйшых месяцаў бол ьш чым бітвы з царом яго цікавілі ўнутраныя справы. Ужо праз нейкі час нязгода караля з кіраўніком апазіцыі вялікім маршалкам i гетманам польным Кароны Ежы Любамірскім ператварылася ў грамадзянскую вайну, якая паўтара года нішчыла краіну. Пац у 1665 г не ўдзельнічаў у бойках з мяцежнікамі, але абараняў палітыку двара на публічных форумах — на соймах і сойміках. На чале корпуса ВКЛ, які зноў быў пераведзены на тэрыторыю Кароны, a потым разбіты Любамірскім пад Чанстаховай, стаяў А. Г. Палубінскі. У той жа час пад канец жніўня Пац у чарговы раз вырушыў на маскоўскі фронт, каб падтрымаць рэгімэнтара левага крыла Крыштафа Белазора, які абараняў полацкі пас. Праціўнікам палявога гетмана зноў стаў Іван Хаванскі, які з’явіўся ў раёне Друі на чале значных сілаў (каля 8000-10 000 чал.), з якімі мог адважыцца нават на штурм Вільні[68]

У першых днях верасня Пац закончыў канцэнтрацыю харугваў, якія яму ўдалося сабраць, у Кабыльніках на поўнач ад Вільні. Пасля кароткай затрымкі ў Лынгмінах каля Вількаміра 10 верасня на чале 3000-4000 жаўнераў ён вырушыў пад Дынабург. Даведаўшыся пра гэта, Хаванскі 12 верасня паспешна адступіў на паўночны бераг Дзвіны, a потым у напрамку Апочкі, не рызыкуючы ўступіць у адкрытую сутычку з камандуючым, які нядаўна разграміў яго пад Віцебскам[69]. Аднак Пац вырашыў разбіць праціўніка і таму 20 верасня выслаў на паўночны бераг Дзвіны Пятра Рудаміну Дусяцкага з 18 лёгкімі харугвамі і валанцёрамі, заданнем якога было звязаць рукі непрыяцелю да прыходу астатняй арміі. Сам Пац з гусарамі і пяхотай перайшоў цераз раку па толькі што, 25 верасня, узведзеным мосце пад Асвеяй. Аднак Хаванскаму ўдалося пазбегнуць пагоні, бо ён адступіў „праз лясы і настолькі цяжкія пераправы, што яснавяльможны пан стараста Старадубскі [Рудаміна Дусяцкі. — K. Б.] дагнаўшы яго за тры мілі ад Асвеі ані з боку, ані спераду не мог падступіцца». У такіх умовах, не жадаючы рызыкаваць сваімі невялікімі сіламі, Пац даў загад адступіць[70].

Пад канец верасня палявы гетман распачаў асаду Дынабурга, але, маючы мала пяхоты, невялікія запасы пораху і волава, а таксама толькі тры лёгкія гарматы, не мог пачаць штурму добра ўмацаванай і з моцным гарнізонам крэпасці. У такіх умовах, пры дапамозе сістэмы палявых умацаванняў, ён арганізаваў вельмі дзейсную блакаду горада, маючы намер змусіць голадам гарнізон да капітуляцыі. Ужо пад канец верасня гэта дало пэўны вынік, бо, як паведамляў гетман, асаджаныя „дроў не маюць, салдаты не апранутыя, харч, пры Хаванскім дастаўлены, увесь папсаваўся, вывозяць гнілое збожжа з замка». Мясцовы ваявода Багдан Няклюдаў ацаніў, што харчавання хопіць толькі да студзеня, і калі да гэтага часу не падыдзе дапамога, то з прычыны голаду давядзецца паддацца[71].

Але ўсе планы гетмана былі парушаны па прычыне сітуацыі, якая ўзнікла ў Кароне. Апрача таго, што ў Пальчыне (9 XI1665) была заключана дамова з апазіцыяй, абодва бакі разум елі, што вясной павінна ўсё ж адбыцца вырашальная схватка. У ёй меўся быць задзейнічаны больш моцны кантынгент Вялікага Княства, а яго камандуючым замест скампраметаванага пад Чанстаховай Палубінскага быў прызначаны палявы гетман. У такіх умовах ніякая блакада Дынабурга, зразумела, не была магчымай. У сярэдзіне лістапада Пац пакінуў абоз у Тын Муйзы, распусціўшы харугвы на зімовы адпачынак (галоўным чынам у Курляндыі). У шанцах пад Дынабургам засталося некалькі соцень жаўнераў, якімі камандаваў аберштэр Карл Марсан[72].

У ходзе ваенных дзеянняў у 1664-1665 г. Пац увесь час самастойна камандаваў усёй арміяй Вялікага Княства, бо ў гэты час вялікі гетман, галоўным чынам з прычыны стану здароўя, які ўсё пагаршаўся, адмовіўся ад асабістага камандавання. І таму падрыхтоўку да кампаніі супраць Любамірскага Міхал Казімір распачаў ужо як фактычны камандуючы арміяй ВКЛ, бо Сапега памёр 30 XII 1665 г. I хоць кароль адцягваў момант уручэння Пацу булавы вялікага гетмана, згодна з законам на чале арміі цяпер стаяў палявы гетман.

26 III 1666 г. у Варшаве было прынятае рашэнне пра тое, каб дзеля барацьбы з апазіцыянерамі падцягнуць у Карону 8000 жаўнераў арміі ВКЛ. Гэтая пастанова была зацверджана Радай Сената 8 траўня[73]. У гэты час Пац скончыў ужо канцэнтрацыю свайго корпуса, на чале якога на пераломе траўня і чэрвеня ён увайшоў на Падляшша. Апрача таго, што тэарэтычна кантынгент войска ВКЛ налічваўаж 10 210 коней і пайкоў (каля 8100 чал.), насамрэч у яго шэрагах было значна менш жаўнераў — напэўна, каля 5000[74]. 19 чэрвеня войскі ВКЛ дайшлі да Варшавы, але Пац з’явіўся ў сталіцы на тыдзень раней, каб разам з іншымі камандзірамі каралеўскіх войскаў абмеркаваць план кампаніі. У ходзе пагоні за Любамірскім Пац са сваімі харугвамі ішоўу авангардзе арміі Яна Казіміра, пазначаючы свой шлях рабункам і гвалтам[75].

Ліцвіны, таксама як і іхні начальнік, не выяўлялі занадта вялікага жадання ваяваць. Дайшло нават да таго, што пад час вырашальнай бітвы пад Монтвамі (13 VII 1666) Пац, які з часткай сваіх баявых адзінак складаў асабістую ахову караля, адгаворваючыся стомленасцю жаўнераў у выніку цяжкай пагоні за мяцежнікамі, адмовіўся дапамагчы каронным рэгімэнтам, якіх на Нотаці жорстка выразалі мяцежнікі[76]. Магчыма, на ягоную пазіцыю паўплывала і недастатковая ўпэўненасць у асабістым вайсковым досведзе аднаго з прадстаўнікоў старапольскага ваеннага майстэрства другой паловы XVII ст., якім, безумоўна, быў Любамірскі. Магчымая параза, да таго ж на вачах караля, магла значна зменшыць шанцы Паца на булаву вялікага гетмана і заблакаваць ягоную кар’еру, як гэта здарылася з Палубінскім пад Чанстаховай. Варта таксама звярнуць увагу на тое, што ў гэты час Міхал Казімір ужо меў сумненні ў палітычных канцэпцыях двара i, хутчэй за ўсё, не верыў у магчымасць перамогі апазіцыі сілай, а таксама ў магчымасць прывесці пры жывым каралі вызначанага ім кандыдата на каралеўскі трон. Гэта таксама магло мець пэўны ўплыў на ягоную пазіцыю на полі бітвы на канцавым этапе мяцяжу.

Адразу ж пасля падпісання Любамірскім пад Ярошынам дамовы, заключанай пад Лэнгоніцамі (8 VIII 1666), армія ВКЛ пакінула тэрыторыю Кароны і паспяшалася на ўсходнія рубяжы дзяржавы, каб сваёй прысутнасцю над Дняпром паўплываць на ход мірных перамоваў з Масквой, якія ад траўня 1666 г. былі адноўлены ў Андрусаве[77]. Аднак гэтая дэманстрацыя сілы не прынесла жаданага эфекту, бо вынішчаныя і змучаныя шматмесячным знаходжаннем у полі войскі былі ў незайздросным стане: „Настолькі мізэрныя, што жаўнеры ледзьве пехатой ідуць, а пад харугвамі толькі па 15 або 20 коней». У кастрычніку харугвы пачалі пакідаць службу i, як паведамлялася ў гэты час, „зусім няма з кім супраціўляцца сілам непрыяцельскім»[78]. Хоць гетман і не мог дэманстрацыяй сілы зброі паўплываць на ход перамоваў, яны скончыліся ўсё ж для Рэчы Паспалітай умераным поспехам, бо за цану перамір’я на трынаццаць з паловай гадоў Масква, у апошняй фазе перамоваў, пагадзілася на значныя тэрытарыяльныя ўступкі: вярнула Віцебск, Полацк і Дынабург.

За некалькі тыдняў да таго, калі 30 студзеня 1667 г. у Андрусаве камісары Рэчы Паспалітай і Масквы падпісалі гэтую дамову, Міхал Казімір Пац атрымаў найвышэйшую вайсковую пасаду — булаву вялікага гетмана ВКЛ. Гэта адбылося амаль праз год пасля смерці П.Я. Сапегі. Нам невядомая дата выдачы намінацыйнага прывілею — аднак вядома, што ўжо 21 снежня 1666 г. „была дакляраваная булава вялікая ВКЛ пану Пацу», а адпаведны дакумент быў падпісаны ўжо тады, калі было сарвана паседжанне сойму (23 XII), верагодна, перад 3 студзеня 1667 г. Яшчэ адной важнай вакансіяй, якую ў гэты час атрымаў гетман, было віленскае кашталянства — прэстыжная, бо другая па важнасці ў Віленскім ваяводстве сенатарская пасада ў ВКЛ і шостая ў маштабе ўсёй Рэчы Паспалітай[79].

Прычынай даволі доўгага чакання Пацам пажаданай булавы — вянца ягонай імклівай вайсковай кар’еры — былі разлікі Яна Казіміра. Кароль баяўся, што, перадаючы ўсю паўнату вайсковай улады ў арміі Вялікага Княства ў рукі Пацаў (палявым гетманам быў прызначаны іхні палітычны саюзнік, ваявода віцебскі Ўладзіслаў Валовіч), ён парушыць раўнавагу ў Вялікім Княстве, a апроч таго выпусціць з рук апошнія козыры, дзякуючы якім мог быць пэўным, што гэтая сям’я застанецца вернай палітыцы двара. Гэтыя страхі не былі дарэмнымі, бо ўжо ў 1667 г. найперш Міхал Казімір, a потым Крыштаф пакінулі шэрагі французскай партыі, а войска хутка стала ў іхніх руках зброяй для барацьбы не са знешнімі ворагамі, а з унутранай апазіцыяй. У выніку скарачэння арміі, якое сістэматычна праводзілася ў 1666-1667 г., быў скасаваны падзел дывізій на левае і правае крыло, што дало магчымасць Пацам амаль цалкам ліквідаваць уплывы ў войску сваіх праціўнікаў — Радзівілаў і Сапегаў, у руках якіх засталося толькі 12 з 46 атрадаў[80]. Тут варта зазначыць, што Міхал Казімір, хоць і жадаў заканчэння вайны з Масквой, да канца жыцця быў катэгарычным праціўнікам поўнага згортвання арміі, як прычыну называючы даўгі, якія мела казна дзяржавы ў дачыненні да жаўнераў. Але ніколі гэтых даўгоў, нават калі б у казне знайшлася адпаведная сума грошай, ён не збіраўся цалкам сплачваць, умела манеўруючы, як дырэктар, чарговымі сесіямі вайскова-скарбовых камісій.

У 1667-1671 г., калі ў Рэчы Паспалітай панаваў адносны знешні спакой, краіна ўсё больш апускалася ў бездань унутраных процістаянняў, якія зноў пагражалі выбухам грамадзянскай вайны, Пац выкарыстоўваў сваіх падначаленых перш за ўсё для спусташэння зямель сваіх праціўнікаў[81], падаўлення апазіцыйнай шляхты на сойміках[82], збройных дэманстрацый супраць Яна Казіміра[83], або толькі як дармавое суправаджэнне пад час соймікаў i выбарчых з’ездаўу 1669 г.[84].

Армія Вялікага Княства нават амаль не ўдзельнічала ў кампаніі на Ўкраіне ў 1671 г. супраць мяцежных казакоў і татараў, што ім дапамагалі. Гэта адбылося па некалькіх прычынах. Галоўнае, напэўна, — востры канфлікт Паца з камандуючым кароннай арміяй, вялікім гетманам Янам Сабескім, што наспяваўужо шмат часу. Ад пачатку панавання Міхала Карыбута Вішнявецкага Сабескі быў адным з кіраўнікоў антыкаралеўскай апазіцыі, а ў той час Міхал Казімір залічваўся да перадавых рэгалістаў і настойваў на збройнай расправе з палітычнымі праціўнікамі[85]. Несумненна, што ў 1671 г. Пац усур’ёз асцерагаўся, што незадаволеныя выкарыстаюць значныя ваенныя поспехі Сабескага на Ўкраіне дзеля правядзення змены ўлады і ажыццяўлення планаў дэтранізацыі караля[86].

Пра тое, што гетман ВКЛ ніякім чынам не збіраўся іх падтрымліваць, найлепш сведчыць параўнанне некалькіх датаў. 17 ліпеня першыя татары (белгародская арда) з’явіліся пад Барам, а ў гэты час у Вільні толькі што скончылася паседжанне (11 ліпеня) ваенна-скарбовай камісіі пасля 22 тыдняў нарадаў. Тады, калі Сабескі 26 жніўня пад Браславам атрымаў вялікую перамогу над злучанымі казацка-татарскімі сіламі, армія ВКЛ канцэнтравалася ў абозе пад Янавам-Палескім, дзе толькі 19 (або нават 22) верасня былі ўдакладнены ўмовы выхаду ў поле[87]. Урэшце ліцвіны ўвогуле да Ўкраіны не дайшлі, бо 16 кастрычніка ў Дубенцы (Дубнай) над Бугам адмовіліся ад службы, скардзячыся, „што плата да іх не даходзіць, хоць падаткі аддаюць». Сам Пац, хоць у нас няма непасрэдных доказаў таго, што менавіта ён інспіраваў гэтыя дзеянні, нават не збіраўся пераконваць падначаленых змяніць сваё рашэнне, „а яны адразу аддавалі харугвы і так усё войска згарнулася»[88]. Паводзіны ліцвінаў давялі да таго, што, апрача перамогі пад Кальнікам (у ноч з 20 на 21 кастрычніка), 1 лістапада Сабескі быў змушаны прыняць рашэнне аб прыпыненні далейшых дзеянняў, а плады кампаніі, як і магчымасць вярнуць усю Ўкраіну, былі страчаны[89].

Хутка выявілася, што згортванне амаль усёй арміі (акрамя сямі харугваў, якія стаялі на Палессі) — сур’ёзная палітычная памылка Пацаў. Перш за ўсё яны часткова страцілі кантроль над палітычнай сітуацыяй унутры Вялікага Княства, што адбілася ўжо на ходзе перадсоймавых соймікаў, якія праходзілі ў 1671 г. „Ужо вялікія цяпер на сойміках перамены, бо ўжо няма той пугі, якой страшылі», — цешыўся асноўны апанент Пацаў Мікалай Пшаздзецкі, дадаючы таксама, што „схібіў пан ваявода віленскі, бо errore ipsius factum est, што войска згарнулася»[90].

Недахоп войска гетман асабліва адчуў пад час бурных падзей лета і восені 1672 г. Але зусім не таму, што яго мучыла сумленне з-за немагчымасці дапамагчы абаронцам Камянца-Падольскага або іншых гарадоў, якім пагражала магутная агрэсія турэцкай арміі, ці з-за немагчымасці падтрымаць невялікую армію Кароны, якая паспяхова ваявала пад камандай Сабескага з татарскімі чамбуламі. Жаўнеры былі яму патрэбныя для ўнутраных гульняў: перш за ўсё, каб выступіць абаронцам караля ад націску незадаволеных i пагрозы дэтранізацыі[91]. Гетман пераканаўся, шторэгулярную армію немагчыма замяніць паспалітым рушаннем, якое склікалася цераз сілу і зусім не спяшалася маршыраваць пад Голуб, дзе збіралася шляхта з Кароны, якая падтрымлівала Вішнявецкага і куды падаўся таксама Пац[92].

Адраджэнне і рэарганізацыя рэгулярнай арміі былі, аднак, доўгатэрміновай справай, і толькі ў другой палове лістапада ў абозе пад Кобрынам удалося ўрэшце сабраць каля 5000 чалавек[93]. 22 лістапада харугвы Вялікага Княства ўтварылі саюз, абараняючы манарха. Але насуперак планам Паца яны, аднак, не выступілі са зброяй супраць апазіцыі, таму што пад час распачатага 4 студзеня 1673 г. у Варшаве генеральнага з’езду ўдалося дасягнуць кампрамісу (11 III) i не дапусціць пагрозы грамадзянскай вайны. Усе сілы Рэчы Паспалітай павінны былі накіравацца супраць туркаў, таму трэцюю частку арміі, 12 000 жаўнераў, пасля доўгіх перамоваў (2 IV) у абмен на значныя палітычныя канцэсіі павінна было выставіць Вялікае Княства[94].

На гэты раз, у адрозненне ад падзей 1671 i 1672 г., Пац не ўхіляўся ўжо ад абароны айчыны і пасля 7 гадоў перапынку зноў павёў сваіх падначаленых у поле. Падрыхтоўка да кампаніі, як звычайна, была значна спозненая, гэтым разам галоўным чынам з-за вельмі павольных тэмпаў паступлення падаткаў, a таксама ў выніку не найлепшага стану здароўя гетмана[95]. Пац увесь час быў поўны засцярогі, каб Сабескі не выкарыстаў сабранага войска дзеля дзяржаўнага перавароту і „увесці Reges на каралеўства да нас». Таму вельмі ўважліва назіраў за дзеяннямі незадаволеных, а таксама за дзеяннямі палявога гетмана ВКЛ, які адказваў за першую фазу збору арміі Вялікага Княства ў ваколіцах Владавы. Бо цяпер гэтую пасаду ад 1668 г. займаў M.K. Радзівіл — швагер і палітычны саюзнік Сабескага[96].

Усяго ў кампаніі ўдзельнічала блізу 8250 жаўнераў арміі ВКЛ, вельмі добра падрыхтаваных да цяжкіх баёў з туркамі[97]. Аднак армія прасоўвалася на Ўкраіну чарапашым крокам. Хаця гетман выехаў з Вільні ў палове жніўня, толькі 30 кастрычніка на паўднёвым беразе Днястра пад Лукой адбылося злучэнне ягоных сілаў з кароннымі войскамі. На шэсць дзён раней Пац з Сабескім пасля бурных дыскусій дамовіліся аб прынцыпах супрацоўніцтва, і Міхал Казімір пагадзіўся стаць пад галоўнае камандаванне свайго найбольшага праціўніка[98].

Пасля цяжкага маршу праз лясы Букавіны 9 лістапада аб’яднаная армія Кароны і ВКЛ падышла да ваколіц Хаціма, дзе акапаліся турэцкія войскі пад камандай Хусейн-пашы. У генеральнай бітве, якая павінна была адбыцца 11 лістапада, Сабескі вызначыў войску ВКЛ левае крыло ў агульным строі (на паўднёва-заходнім флангу, „над Днястром, ад Жванца»). Як і вялікі гетман, так і ягоныя падначаленыя апраўдалі ўскладзеныя на іх надзеі. У першай фазе бітвы Пац, які ўдзельнічаў у ёй асабіста, умела камандаваў кавалерыйскім атрадам, што фарсіраваў вельмі слабыя на гэтым адрэзку палявыя ўмацаванні, і зламаў знешнюю лінію абароны турэцкіх войскаў. Потым Пац з поспехам кіраваў хаатычнай бітвай унутры абозу, адрэзаўшы непрыяцелю адзіную дарогу адыходу цераз мост на Днястры. „Лягла процьма трупаў турэцкіх пад мостам. Іншыя, хочучы праз акоп прабіцца, уцякала іх са дзве тысячы да царквы, хочучы праз Днестр прабіцца і тых харугвы ВКЛ трупам палажылі», — пісаў аўтар аднаго з данясенняў, падкрэсліваючы, што дзякуючы мужнасці ліцвінаў удалося амаль цалкам разграміць армію Хусейна-пашы[99].

Хоцімская вікторыя ў чарговы раз пацвердзіла, што гетман ВКЛ быў вельмі добрым камандзірам конніцы, дасканала даючы раду ў сутычках з праціўнікамі — прадстаўнікамі розных ваенных школ. Зразумела, што пасля бітвы Пац атрымаў усе заслужаныя пахвалы і падзякі. Варта адзначыць, што ён сам лічыў сябе не толькі сааўтарам, але нават галоўным архітэктарам перамогі, якую прызнаваў як найбольш значную ў сваёй багатай вайсковай кар’еры. Таму нічога дзіўнага, што Міхал Казімір спрычыніўся, каб ягоныя заслугі былі адпаведна ўвекавечаны дзеля памяці будучых пакаленняў[100].

Аднак апрача прапагандысцкіх дзеянняў і, безумоўна, вялікай ролі Паца ў разгроме турэцкай арміі ў гістарыяграфіі ўсё больш увагі аддаецца паводзінам арміі Вялікага Княства пасля Хоцімскай бітвы. 19 лістапада гетман вырашыў, што ягоныя падначаленыя пакінуць Малдавію і вернуцца ў ВКЛ, не ўдзельнічаючы далей у кампаніі[101]. Ужо ягоныя сучаснікі не шкадавалі яму з гэтай прычыны горкіх заўваг, а многія даследчыкі лічаць, што па прычыне паводзінаў Паца перамога не была ў поўнай меры выкарыстана, таму што далейшыя ваенныя планы Сабескага, які хацеў заняць усю Малдавію i абаперці аб Дунай лінію абароны перад новым нападам туркаў[102], скончыліся правалам.

Што было прычынай такіх паводзінаў Паца? Сярод афіцыйных прычын найчасцей называюць: спрэчкі з каронным камандаваннем за трафеі, голад, які мучыў войска, або тое, што адразу пасля бітвы канчалася чвэрць службы. Трэба таксама памятаць пра складаныя адносіны паміж абодвума гетманамі: да ўзаемнага недаверу дадалася яшчэ зайздрасць ліцвіна да Сабескага, якому дасталася ў выніку найбольшая частка славы за атрыманую перамогу. Да 19 лістапада, чаго часта не заўважаюць даследчыкі, да Малдавіі ўжо напэўна дайшлі звесткі пра смерць 10 лістапада ў Львове караля Міхала. Сілай абставінаў пачалася перадвыбарная кампанія, і Пац, як, зрэшты, і многа іншых сенатараў, стаў імкнуцца як мага хутчэй вярнуцца ў сваю краіну, каб узяць актыўны ўдзел у падзеях, якія былі павінны вырашыць як ягоную будучыню, так і будучыню ўсіх яго паплечнікаў, і па-новаму сфармаваць палітычную арэну[103].

Выбар, які зрабіла шляхта на полі элекцыі, не толькі быў далёкім ад чаканняў Пацаў, але і нёс для іх імгненную паразу. 21 траўня 1674 г. каралём быў выбраны іхні найбольшы палітычны апанент Ян Сабескі. Ад гэтага часу і да канца жыцця гетман захоўваў стойкую апазіцыю да трона. Яго вайсковая дзейнасць зрабілася выразна падпарадкаванай неадкладным палітычным мэтам, галоўнай ідэяй якіх была барацьба любымі даступнымі сродкамі з большасцю ініцыятываў новага манарха. Шмат рашэнняў Паца не мела ніякіх падставаў, бо былі яны прынятыя не на аснове рацыянальнай ацэнкі сітуацыі, а пад уплывам эмоцый. Таму нічога дзіўнага, што менавіта гэты перыяд жыцця гетмана меў такі вялікі ўплыў на ацэнку вайсковай дзейнасці M.K. Паца гісторыкамі[104].

Першага імпульсіўнага выступлення Паца супраць Сабескага не трэба было доўга чакаць. Толькі праз некалькі тыдняў пасля выбарчых урачыстасцяў, 17 i 18 чэрвеня 1674 г., у час перамоваў, праведзеных у Чанстахове з аўстрыйскім паслом Хрыстафам Леапольдам Шафгочам, ён заявіў, што армія ВКЛ не толькі не будзе выконваць загадаў новага караля, але нават плануе арганізаваць канфедэрацыю з мэтай адхіл ення Яна III ад улады i вяртання на трон каралевы Элеаноры[105]. Хоць пазней удалося пераканаць гетмана ўзяць удзел у восеньскай кампаніі на Ўкраіне, але ўжо перад яе пачаткам ён запэўніваў брандэнбургскага рэзідэнта ў Варшаве Яна фон Говербэка, што імгненна пакіне Сабескага, калі ўбачыць, што той дзейнічае ў інтарэсах Францыі[106]. Як выявілася, гэтыя пагрозы праз нейкі час ён ажыццявіў на самай справе.

Падобна, як і ў мінулыя гады, так і ў 1674 г. армія ВКЛ значна спазнілася з прыбыццём на Ўкраіну, і толькі 1 кастрычніка пакінула раён Владавы („трыма шляхамі для хутчэйшага і трактам лепшага праходу»), дзе яна знаходзілася яшчэ ад ліпеня[107]. Пасля вайсковай нарады, якая адбылася ў Злочаве 21 кастрычніка, ліцвіны вырушылі ў напрамку Трэмбоўлі. 31 кастрычніка пад гэтым горадам злучыліся з кароннай арміяй. Першай мэтай кампаніі было ўзяцце Бара. Горад удалося здабыць з маршу ўжо 11 лістапада, але гарнізон замка здаўся толькі пасля супраціўлення, якое доўжылася больш чым 10 дзён, напэўна, 22 лістапада[108]. І на гэтым удзел Паца ў ваенных дзеяннях закончыўся. Гетман паведаміў каралю пра неабходнасць пакінуць абоз, з прычыны стану здароўя. Сабескі адразу пагадзіўся, усцешыўшыся нават, што мае магчымасць пазбыцца з шэрагаў арміі настолькі складанага саратніка. Але сапраўдны скандал выбухнуў толькі 26 лістапада, калі ў ваколіцах Браслава большасць конных харугваў ВКЛ народнага аўтарамэнта пайшла ўслед за сваім камандзірам, адмаўляючыся надалей удзельнічаць у кампаніі. Гэтыя атрады адлучыліся ад кароннай арміі і ў першай палове снежня шляхам праз Валынь і Палессе вярнуліся ў межы ВКЛ, спыніўшыся на зімовы абоз у ваколіцах Слуцка[109].

Ліцвіны, як звычайна, галоўнай прычынай выхаду з Украіны называлі эканамічную: 15 лістапада канчаўся чарговы квартал барговай службы i ўзнікалі праблемы са здабываннем харчу і фуражу[110]. Аднак Сабескі не меў сумненняў, што адыход з-пад Браслава — гэта чарговая палітычная гульня Паца[111]. Той, падобна, усур’ёз баяўся, што бліскучыя ваенныя поспехі караля могуць спрычыніцца да значнага ўмацавання яго ўлады, і нават што Ян III, маючы ў руках пераможную армію, бязмежна верную яму, можа замахнуцца на падаўленне апазіцыі, a нават і на дзяржаўны пераварот. На гэты раз паводзіны Паца не засталіся, як у папярэдніх двух выпадках, без наступстваў. Сабескі вырашыў скарыстаць узніклыя абставіны, каб вывесці частку войска з-пад уплыву свайго праціўніка, a сродкам для гэтага мелася быць вяртанне, пасля 9 гадоў перапынку, падзелу арміі ВКЛ на дывізіі левага і правага крыла.

Сур’ёзнай перасцярогай для Паца павінна была стаць сітуацыя з лістапада 1673 г., калі заўчаснаму выхаду войскаў ВКЛ з Малдавіі супраціўляўся палявы гетман М.К. Радзівіл, які на чале 25 харугваў застаўся пад камандай Сабескага[112]. Праўда, тады па прычыне interregnum ён хутка вярнуўся з большасцю жаўнераў на тэрыторыю Рэчы Паспалітай, і пагроза вяртання самастойнасці дывізіі левага крыла ў хуткім часе адышла ў нябыт, але праз год усё здарылася зусім інакш. Па-першае, Сабескі цяпер быў каралём i меў пэўныя магчымасці абмежавання ўлады Паца над войскам, а па-другое, на гэты раз на Ўкраіне засталося нашмат больш жаўнераў, чым у 1673 г. Армія ВКЛ была, такім чынам, падзелена больш-менш напалову: з вялікім гетманам вярнулася ў краіну каля 27 харугваў, у той жа час з польным засталося 6 пяцігорскіх харугваў, 4 татарскія харугвы, 2 рэйтарскія сквадроны, 5 або 6 кампаній драгунаў, а таксама ўся пяхота з генерал-маёрам Мацвеем Рэмерам на чале (усяго, напэўна, крыху больш чым 3000 чал.)[113].

Барацьба за ўладу над арміяй ВКЛ доўжылася паўгода i, зразумела, паўплывала на пазіцыю арміі пад час чарговых кампаній на Ўкраіне. Хоць летам 1675 г. перад новым наступам татарска-турэцкіх войскаў Сабескі прыняў рашэнне наладзіць адносіны з Пацам і адкласці на неакрэслены час канчатковую расправу з ім, Радзівіл не падпарадкаваўся гэтаму рашэнню. Найперш ён некалькі тыдняў трымаў пры сабе каралеўскі загад, паводле якога Пац павінен быў неадкладна выправіцца з войскам на паўночную Ўкраіну, працягваючы захады дзеля таго, каб адабраць у Паца пасаду галоўнакамандуючага войскам ВКЛ[114]. Аднак урэшце, хоць абодва гетманы значна спазніліся прыбыць пад Львоў, дзе Сабескі канцэнтраваў свае сілы, толькі Радзівілу была дадзена магчымасць удзелу ў вырашальных акцыях гэтага года. Палявы гетман далучыўся да манарха 15 VIII 1675 i праз 9 дзён ужо браў удзел у пераможнай бітве з татарамі пад Лесеніцамі, якая практычна вырашыла лёс усёй кампаніі. У той жа час Пац, які тады меў вельмі значныя праблемы са здароўем, i на гэты раз не надта спяшаўся пад каманду Сабескага. Пасля некалькіх тыдняў, змарнаваных на безвыніковыя спробы пераправіцца цераз палескія балоты ў раёне Пінска, ён з’явіўся пад Львовам толькі 8 верасня[115].

Такім чынам Пац браў удзел толькі ў апошняй частцы кампаніі, распачатай 18 верасня. Ягоныя харугвы прайшлі праз Беражаны і Падгайцы ў паўднёва-ўсходнім напрамку, не ведучы практычна ніякіх баёў з непрыяцелем, што ўжо перапыніў асаду Трэмбоўлі і пачаў адступленне. У другой палове кастрычніка М.К. Пац адмовіўся ад запланаванай асады Камянца-Падольскага, a 1 лістапада — пад час паседжання сената ў Чарнакозіцах — прыняў рашэнне перапыніць баі і размясціць войска ў зімовым абозе[116].

На працягу наступных месяцаў Пац быў змушаны зноў весці вельмі цяжкую барацьбу за ўтрыманне сваіх уплываў у войску. Яшчэ пад Львовам яму адмовілася падпарадкавацца значная частка афіцэрскіх кадраў на чале з адным найбліжэйшых палітычных саюзнікаў, маршалам ВКЛ A.Г. Палубінскім[117]. Канфлікт паміж гетманамі ўплываў не толькі на ваенныя дзеянні, але таксама пераносіўся на соймікавыя форумы, a потым гучаў таксама на нарадах каранацыйнага сойму, які пачаўся ў Кракаве 4 II 1676 г. Моцная падтрымка Паца ягонымі паплечнікамі, цвёрдая пазіцыя гетмана, падтрымка ўплывовых дзяржаўных мужоў у Кароне, і, урэшце, нерашучая пазіцыя караля прывялі ў выніку да таго, што Радзівіл не быў падтрыманы адпаведным чынам і быў змушаны адмовіцца ад сваіх планаў пераняць галоўнае камандаванне над войскам ВКЛ. На падставе заключанай 30 III 1676 г. дамовы ўлада вялікага гетмана ў судовых справах і размеркаванні хлеба, што праўда, была крыху абмежавана, але ў сваю чаргу, атрадам палявога гетмана было загадана, каб „трубы яснавяльможнага пана ваяводы віленскага як вялікага гетмана і яго ардынарцаў слухалі»[118].

Як іронія лёсу выглядае факт, што пад час кампаніі супраць туркаўу 1676 г. ролі ў камандным складзе войска ВКЛ амаль цалкам памяняліся. На гэты раз Радзівіл, пакрыўджаны на караля за правал сваіх планаў адхілення Паца ад улады над арміяй, марудзіў з прыбыццём у абоз, матывуючы затрымку хваробай, а напачатку таксама, як і ягоны праціўнік у 1670 г. і неўзабаве пасля выбараў караля ў 1674 г., неабходнасцю лячэння за мяжой[119]. У гэты ж час Пац у рэкордна хуткім тэмпе, усяго за тры тыд ні, пераадолеў шлях з Вільні да Львова, а з Владавы, дзе ўжо традыцыйна перад кампаніямі на Ўкраіне канцэнтравалася армія ВКЛ — ехаў толькі 5 дзён (18-23 VIII)[120]. 12 верасня ў галоўны абоз, разложаны за 3 мілі ад Львова пад Выжлянамі, увайшла армія ВКЛ. Аднак яе колькасны склад быў для караля непрыемнай нечаканасцю. Замест спадзяваных 10 000 жаўнераў на Ўкраіну прыбыла толькі палова, бо са сваімі харугвамі своечасова не ставіліся праціўнікі Паца: Радзівіл, Сапегі, таксама Палубінскі, якія прыбылі пад Львоў ужо пасля пачатку баявых дзеянняў пад Жураўнам і не здолелі разарваць кола акружэння[121].

Харугвы ВКЛ дасягнулі Днястра толькі 21 верасня, уступіўшы ўбітвуз непрыяцелем на два дні пазней. 24 верасня Пац прыняўудзел у пераможнай сутычцы пад Вайніловам, але ўжо назаўтра войскі Кароны і Вялікага Княства былі акружаны колькасна большымі татарска-турэцкімі сіламі ў абозе пад Жураўнам. Каб падняць баявы дух жаўнераў пад час паспешнага насыпання шанцаў наступнай ноччу, „нават самі гетманы для прыкладу іншым у рукі рыдлёўкі ўзялі». Да генеральнай бітвы справа дайшла 29 верасня. Харугвы Паца былі расстаўлены на левым крыле, якое дасягала ставоў на рацэ Крэхаўцы. Менавіта тут каля поўдня пачалася бітва: „Кіпела, як у катле праз доўгі час, вялікая моц непрыяцельская была». Праціўнік меў намер завабіць ліцвінаў на другі бок пераправы, i калі частка атрадаў гэта зрабіла, a ўперад вырушыў цэнтр, якім камандаваў сам кароль, утварыўся небяспечны праём на стыку з правым крылом, якім камандаваў С. Ябланоўскі. У вельмі цяжкім становішчы апынуліся таксама ліцвіны, якім пагражала акружэнне. „Падмогай частай і пяхотай падтрымлівалі нашых, завабленых на другі бок пераправы», — пісаў Пац, які стараўся даваць сваім падначаленым асабісты прыклад („дзе і сам прыступіць быў павінен да заахвочвання сваіх жаўнераў»). Аднак ягоных жаўнераў уратавала ў асноўным прыбыццё рэгімэнта кароннай пяхоты Міхала Жаброўскага i атрадаў казакоў, з дапамогай якіх нарэшце ўдалося прымусіць непрыяцеля да адступлення.

У наступныя 8 дзён абодва бакі абмежаваліся галоўным чынам сутычкамі гарцаўнікоў i артылерыйскай кананады, рабіліся таксама спробы распачаць мірныя перамовы. Весці баі перашкаджалі таксама праліўныя дажджы. Больш значныя баі распачаліся толькі 8 кастрычніка. У гэты дзень у вельмі небяспечным стане апынуліся атрады С. Ябланоўскага, якіх татары амаль акружылі і адрэзалі ад абозу. Стварылася пагрозлівая сітуацыя, бо непрыяцель быў блізкі да таго, каб зламаць увесь строй i ўварвацца ў абоз. Бачачы, што адбываецца, Пац пачаў рыхтаваць контратаку сваіх гусараў. Аднак атака ў выніку не спатрэбілася, бо палявы гетман сам даў раду і пасля зацятага бою з праціўнікам прагнаў яго з поля[122].

Калі чарговыя дні асады не прынеслі ніякага выніку, a надвор’е і клопаты з забеспячэннем усё больш надакучвалі, абодва бакі ўзнавілі перамовы, якія прывялі да заключэння 17 X мір нага дагавору. Трохтыднёвая абарона абозу пад Жураўнам стала дастойным канцом амаль 30-гадовай вайсковай кар’еры Паца. Хоць некаторыя яго рашэнні, асабліва пад час баёў 29 верасня, можна залічыць да сумнеўных, але ўвогуле гетман пацвердзіў найлепшыя рысы камандзіра і салдата. Ён не толькі ўмела кіраваў дзеяннямі свайго крыла, але часта даваў жаўнерам асабісты прыклад — ці то з рыдлёўкай пры насыпцы ўмацаванняў, ці падымаючы баявы дух сваёй прысутнасцю ў вырашальныя моманты бітвы. Варта адзначыць, што гэтага патрабавалі часта не толькі складаныя ваенныя абставіны, але перш за ўсё недысцыплінаванасць і прагулы сярод кадравых афіцэраў. „Такі я нешчаслівы, — наракаў Пац, — што сам мушу быць і гетманам, і палкоўнікам, i ротмістрам, паручнікаў толькі некалькі ёсць талковых, а так вялікая belli moles, несці якую не было б так onerosum, каб усе іх мосці са старшыны прыбылі»[123].

Кампанія 1676 г. была практычна апошняй у жыцці Паца. Праўда, яшчэ раз у 1678 г. гетман выйшаў на чале арміі ў поле, але гэты эпізод цяжка прызнаць чарговым этапам яго вайсковай дзейнасці. Крокі, якія ён зрабіў з мэтай процідзеяння планам шведскай арміі ў Усходняй Прусіі, былі чыста сімвалічныя і, перш за ўсё, разлічаныя на палітычна-прапагандыстскі эфект на ўнутранай палітычнай сцэне. Мэтай іх было тарпедаваць балтыйскія планы Яна III Сабескага, які, абапіраючыся на саюз з Францыяй і Швецыяй, меў намер падпарадкаваць здаўна ленныя землі Рэчы Паспалітай i ператварыць іх у спадчыннае княства Сабескіх, каб аблегчыць уступленне на трон свайго старэйшага сына Якуба. Пад час падзей увосень 1678 г. не адбылося ніякіх збройных сутычак паміж войскамі ВКЛ і Швецыяй. Калі 16 XI1678 г. у раёне Руцавы шведскі камандуючы Генрык Горн увайшоўу Жамойць, Пац, у якога было жаўнераў у чатыры разы менш, саступіў з дарогі і прасоўваўся паралельна на адлегласці дзвюх міль, толькі стараючыся перашкодзіць непрыяцелю дастаўляць правіянт. Шведы пакінулі тэрыторыю Рэчы Паспалітай прыблізна 3 снежня, пераправіўшыся ў ваколіцах Тыльжы і Рагнеты цераз Нёман, а ўжо праз 9 дзён Пац пакінуў сваю армію, накіроўваючыся на сойм у Горадні. Жаўнеры ВКЛ адважыліся ўдарыць па рэштках войскаў Горна толькі ў лютым 1679 г., калі яны, ужо цалкам разбітыя войскам электара, спрабавалі вярнуцца назад у Інфлянты[124].

Вайсковую кар’еру Міхала Казіміра Паца, несумненна, можна залічыць да найбольш цікавых і імклівых у гісторыі Рэчы Паспалітай у другой палове XVII ст. Цяжка знайсці падобны выпадак кар’ернага ўзлёту сябра (нават найбольш прэстыжнага гусарскага знака) праз усе чарговыя прыступкі вайсковай ерархіі аж да найвышэйшых пасадаў — гетмана палявога, a потым і вялікага. Увагі заслугоўвае сама хуткасць кар’еры: у жніўні 1656 г. Пац стаў ротмістрам, a булаву вялікага гетмана атрымаў ужо на пераломе 1666 i 1667 г., крыху больш чым праз 10 гадоў. Акрамя таго, ён у гэтым часе паўтара года, з 11 IX 1661 г. да 4 V 1663 г., фармальна знаходзіўся па-за шэрагамі арміі, якая ўтварыла канфедэрацыю.

Зразумела, што ў рэаліях XVII ст. хуткасць вайсковай кар’еры i магчымасці прасоўвання ўверх залежалі, галоўным чынам, ад двух фактараў: палітычнай пазіцыі дадзенай асобы і пратэкцыі, на якую яна магла разлічваць, а яшчэ і ад акрэсленых акалічнасцяў, або ад таго, ці ўтварылася адпаведная вакансія пасля смерці або прасоўвання на вышэйшую пасаду папярэдніка. Вайсковыя таленты і ўменні адсоўваліся на далейшы план і пры наяўнасці названых чыннікаў ужо не выконвалі галоўнай ролі. Таксама адносна Паца няма сумненняў, што, каб не шэраг спрыяльных фактараў, ён ніколі не прасунуўся б вышэй чым да камандзіра палка конніцы. Вырашальнай, перш за ўсё, стала пратэкцыя ўплывовага кузэна канцлера ВКЛ Крыштафа Паца, а таксама каралеўскай пары — Яна Казіміра i Людвікі Марыі. Кар’ера Паца была вынікам палітыкі, якую вёў кароль яшчэ з 1654 г. Ствараючы новую рэгалістычную партыю ў ВКЛ, ён рабіў стаўку на новых людзей з пазаўладнай эліты: маладых, здольных, з амбіцыямі, а пры гэтым цалкам адданых палітыцы двара.

Аналіз вайсковай кар’еры Паца сведчыць пра тое, што вайсковымі і арганізацыйнымі здольнасцямі ён пераўзыходзіў іншых гетманаў ВКЛ — яго сучаснікаў: П.Я. Сапегу, М.К. Радзівіла або В. Валовіча, якія, аднак, таксама атрымалі гетманскую булаву ў роўнай або ў яшчэ большай ступені дзякуючы палітычным чыннікам. Але мы з усёй упэўненасцю не можам залічыць Паца ў шэраг выдатных камандуючых і ставіць нароўні з найбольш заслужанымі гетманамі ВКЛ другой паловы XVII ст. — Янушам Радзівілам або Вінцэнтам Гасеўскім. Тым больш далёка было яму да ўзроўню прадстаўнікоў старапольскага вайсковага майстэрства гэтага перыяду — Ежы Себасцьяна Любамірскага і Яна Сабескага. „Варштат» Паца меў значныя недахопы. Ён быў практыкам, які збіраў досвед i фармаваў сваё ваеннае майстэрства на полі бою, не маючы ў той жа час грунтоўнай тэарэтычнай адукацыі, ён не адбываў ніколі практыкі ў замежных арміях і нават не меў нагоды зблізку бачыць заходнееўрапейскія войскі. Гетман, перш за ўсё, быў добрым камандзірам конніцы, у той жа час яму не хапала досведу і ўмення для каардынацыі дзеянняў розных родаў войск, ён не мог справіцца з вядзеннем аблогі або камандаваннем баявымі адзінкамі „люду агністага». Але факт, што, нягледзячы на гэта, яго можна лічыць камандуючым арміяй ВКЛ другой паловы XVII ст., які вылучаўся з шэрагу іншых. Сведчыць гэта, несумненна, пра ўсё большы крызіс, які ў той час паслядоўна ахопліваў вайсковасць Рэчы Паспалітай.

Пераклад Бярнарды Івановай

---

[1] Найбольш істотнае значэнне для даследаванняў вайсковай кар’еры Паца мае сціслая навукова-папулярная біяграфія аўтарства А. Рахубы, якая выдавалася два разы: Hetmani Rzeczypospolitej, pod red. M. Nagielskiego, Warszawa 1995, s. 506-515, а нядаўна выдадзена яшчэ раз у пашыранай форме: Poczet hetmanów Rzeczypospolitej. Hetmani litewscy, pod red. M. Nagielskiego, Warszawa 2006, s. 160-171. На жаль, даводзіцца вельмі нізка ацаніць поўную памылак біяграфію Паца ў „Polskim Sіowniku Biograficznym» (далей PSB), аўтар якога А. Przyboś (t. XXIV, 1979, s. 721-728). Пачатак вайсковай кар’еры будучага гетмана даследавалі: J. Maroń (Działalność wojskowa Michała Kazimierza Paca w latach 1649-1664, „Acta Universitatis Wratislaviensis», № 1108, Historia LXXV, Wrocław 1990, s. 43-61), K. Bobiatyński (Rozwój kariery dowódczej Michała Kazimierza Paca na tle działaс militarnych prowadzonych w Inflantach i Kurlandii w latach 1657-1660, w: Wojny północne w XVI-XVIII w. W czterechsetlecie bitwy pod Kircholmem, pod red. B. Dybasia, Toruń 2007, s. 113-129), які таксама з’яўляецца аўтарам кандыдацкай дысертацыі: Michał Kazimierz Pac, wojewoda wileński, hetman wielki litewski. Działalność polityczno-wojskowa, што была абаронена ў 2006 г. у Гістарычным інстытуце Варшаўскага універсітэта пад кіраўніцтвам прафесара, доктара навук М. Нагельскага. Восенню 2008 г. гэтая праца з’явіцца ў друку.
[2] H. Lulewicz, Pac Piotr, PSB, t. XXIV, 1979, s. 743-744; J. Wolff, Pacowie. Materyjałіy historyczno-genealogiczne, Sankt Petersburg 1885, s. 105,116-117,119.
[3] Існуюць, аднак, ускосныя дадзеныя, якія могуць засведчыць, што ў шэрагі армііПац уступіў ужо пад канец 1648 г. або на пачатку 1649 г. У прывілеі на булавувялікага гетмана (без даты, але са студзеня 1667 г.) чытаем пра 18-гадовуювайсковую службу гетмана (Biblioteka Muzeum im. Czartoryskich w Krakowie (далей — BCzart.), rkps 421, nr 60, k. 101-101v). Пра 15 гадоў службы Паца даведваемся таксама з ліста К. Паца да Б. Радзівіла ад 16 IX 1663 (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłów (далей — AGAD, AR), dz. V, nr 11208, cz. III, s. 325-326). У той жа час мы не можам праверыць інфармацыю В. Кахоўскага, які назваў Паца сярод асабліва заслужаных вайскоўцаў ВКЛ у ходзе барацьбы з казакамі ў 1648-1649 г. (W. Kochowski, Historya panowania Jana Kazimierza, wyd. E. Raczyński, t. I, Poznań 1859, s. 90-91).
[4] Пратэст ксяндза Хагена, прыёра канвента картузаў у Бярозе, выкладзены ў кнігах гродскіх слонімскіх, Vilniaus universiteto mokline biblioteka (далей —VUB), f. 4 (A 68-69), nr 4961.
[5] M. Vorbek-Lettow, Skarbnica pamięci. Pamiętnik lekarza króla Władysіawa IV, wyd.E. Galos i F. Mincer pod red. W. Czaplińskiego, Wrocław — Warszawa — Kraków1968, s. 212-214.
[6] A. Rachuba, Boje Jana Kazimierza o Litwę w latach 1656-1668. Sukces stronnictwa dworskiego w walce z opozycją, w: Dwór a kraj. Między centrum a peryferiami władzy, pod red. R. Skowrona, Kraków 2003, s. 415-419; ён жа, Poczet hetmanów…,s. 160-161; T. Wasilewski, Pac Krzysztof Zygmunt, PSB, t. XXIV, 1979, s. 710-711.
[7] A. Rachuba, Poczet hetmanów…, s. 160; гл. таксама A. Kotljarchuk, In the Shadows of Poland and Russia. The Grand Duchy of Lithuania and Sweden in the European Crisisof the mid-17 th Century, Sődertőrns hőgskola (Sődertőrn Doctoral Dissertations,nr 4), 2006, s. 105-106, 109; A. Rachuba, Konfederacja wojska litewskiego w Wierzbołowie w 1655 r., „Miscellanea Historico-Archivistica», t. IV, 1994, s. 21-23.
[8] Пра службу паручнікам, не называючы канкрэтнай харугвы, Пац згадваў усваі тэстаменце ў 1675 г. Гл.: K. Bobiatyński, M. Nagielski, Testamenty Michała Kazimierza Paca i Aleksandra Hilarego Połubińskiego w przededniu kampaniina Ukrainie przeciwko Turkom i Tatarom w 1675 roku, „Materiały do Historii Wojskowości», t. III, cz. I, Pułtusk 2006, s. 131. У склад гэтай казацкай харугвы,згодна з прыпаведным лістом, павінна было ўваходзіць 150 коннікаў, але такой колькасці яна дасягнула, можа, толькі ў другім квартале службы, а ў першым мела 120 коннікаў (Lietuvos valstybes istorijos archyvas w Wilnie (далей LVIA), f. SA, nr 4106, k. 113v-114; гл. таксама Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (далей BPAN Kraków), rkps 360, nr 219, k. 566-571).
[9] K. Niesiecki, Herbarz polski, wyd. J. N. Bobrowicz, t. VII, Lipsk 1841, s. 224-225.
[10] В. Гасеўскі да Б. Радзівіла, у абозе пад Жэймамі 27 IX 1658, AGAD, AR, dz. V, nr4567, cz. II, s. 52-55; К. Пац да Б. Радзівіла, у абозе пад Торунню 11 XI 1658,тамсама, nr 11208, cz. I, s. 71-74; J. W. Poczobut Odlanicki, Pamiętnik (1640-1684),opr. A. Rachuba, Warszawa 1987, s. 121-124.
[11] Theatrum Europaeum, t. VIII, Frankfurt am Mayn 1667, s. 1183-1184; Авізы з Караляўца, 23 V/2 VI1659, Biblioteka Narodowa w Warszawie, mikrofilm (далей BN, mf) 19816.
[12] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 132,134.
[13] A. Przyboś, цыт. праца, s. 721; A. Rachuba, Boje Jana Kazimierza…, s. 416-426; T.Wasilewski, цыт. праца, s. 711.
[14] A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska i Związek Braterski wojska litewskiego wlatach 1660-1663, Warszawa 1989, s. 21-22.
[15] Российский Государственный Архив Древних Актов в Москве, f. 389, nr 130, k.419 (прывілей Паца на пасаду абознага); J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s.134; A. Rachuba, Klientela hetmaсska w armii litewskiej z lat 1648-1667, w: Patron i dwór. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI-XVIII w., pod red. E. ^ubas-Urwanowiczi J. Urwanowicza, Warszawa 2006, s. 34; ён жа, Konfederacja Kmicicowska…, s. 35-36. У гэтым месцы варта адзначыць, што адразу ж пасля смерці Камароўскага К. Пац прыняў на сваё імя „асірацелыя» пасля яго баявыя адзінкі — гусарскуюі казацкую харугвы, а таксама дзве кампаніі драгунаў. Акрамя таго, да падначаленых Пацу адзінак належаў таксама рэгімэнт драгунаў, адабраны ў K. Есьмана, які тэарэтычна налічваў 600 пайкоў, новаўтвораная кампанія драгунаў,а таксама дзве казацкія харугвы, што здаўна знаходзіліся ў войску — Міхала Казіміра і ягонага кузэна, надворнага харужага ВКЛ, Канстанціна Ўладзіслава Паца. Усяго, паводле кадравых спісаў, полк Пацаў павінен быў налічваць 1400 коней і пайкоў (гл. кнігу скарбова-вайсковай камісіі ад 1662 г.: LVIA, f.SA, nr 4106, k. 1-296). На самай справе пад канец 1659 г. у яго склад уваходзіла, аднак, не больш чым 1000 чал.
[16] M.K. Пац да A.Г. Палубінскага, Боўск 6 i 9 XI1659, AGAD, AR, dz. V, nr 11209, cz. I,s. 1,17; Д. Касцюшка да Б. Радзівіла, Біржы 7 XI1659, BPAN Kraków, rkps 6184, s.57.
[17] Шырэй на гэтую тэму: K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac…, s. 31-37, 40-46,50-51 (там таксама спіс лістоў і літаратуры па гэтых пытаннях).
[18] На тэму асады Боўска гл.: K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac…, s. 37-48; A.Codello, Wydarzenia wojenne na Żmudzi i w Kurlandii 1656-1660, „Przegląd Historyczny», t. LVII, z. 1, 1966, s. 59-64; A.A. Majewski, Działania wojenne w Księstwie Kurlandii i Semigalii w latach 1658-1660, w: Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją w XVII w., pod red. M. Nagielskiego, Warszawa 2007, s. 238-244; L. Podhorodecki, Kampania polsko-szwedzka 1659 r. w Prusach i Kurlandii, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości» (далей SMHW), t. IV, 1958, s. 242-243.
[19] К. Жэромскі да Б. Радзівіла, Боўск 1 III 1660, AGAD, AR, dz. V, nr 18969, s. 10-11;К. Карлік да Б. Радзівіла, Біржы 11 III 1660, BPAN Kraków, rkps 4011, k. 45-46; J.W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 136.
[20] Senatus consultum z 28 V1660: BCzart., rkps 401, nr 46, s. 135-137; К. Пац да М.К.Паца, Варшава 30 V1660, BCzart., rkps 410, nr 7, s. 25-26.
[21] С. Аборскі да Б. Радзівіла, у абозе пад Вількамірам 3 VII 1660 i bmd, VUB, f.4(A-212), nr 16669,16702; J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 137-138.
[22] Авізы з Львова, 5 VIII 1660, GStPK, Berlin — Dahlem, I HA, Rep. 9 (Polen), nr 5gg 14d,k. 124-125.
[23] С. Аборскі да Б. Радзівіла, Каралявец 17 VIII 1660, VUB, f.4 (A-231), nr 18013; J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 138. Больш пра пачатак аблогі Вільні: K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, Zabrze 2005, s. 290-296.
[24] Ян Казімір да М.К. Паца, Варшава 9 VII 1660, BCzart., rkps 411, nr 30, s. 101; С. Чарнецкі да М.К. Пацa, у абозе пад Барысавам 16 VII 1660, BCzart., rkps 1351, nr 37, s. 153; К. Пац да М.К. Паца, Варшава 17 VII 1660, BCzart., rkps 413, nr 25, s. 79-81; К. Жэромскі да Б. Радзівіла, Вільня 10 VIII 1660, AGAD, AR, dz. V, nr 18969, s. 13; J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 138-139.
[25] Галоўныя крыніцы пра дзеянні левага крыла 8 X 1660: улётка Ausführliche Relation von einem Treffen, so zwischen den Generaln Saphia, Czarnecky, Patzen,und dem Moscowietischen General Dolhoruki den 8. Octobr. am Fluss Bahia fürgelauflen (BN, mf 19809), таксама справаздача Пачобута-Адляніцкага (цыт.праца, s. 142-145); гл. таксама разгорнутае апісанне бітвы ў К. Касажэцкага, цыт. праца, s. 314-335 i A. В. Малова, Московские выборные полки солдатского строя в начальный период своей истории 1656-1671 гг., Москва 2006, с. 454-460.
[26] K. Kossarzecki, цыт. праца, s. 337-361.
[27] С. Пшыбароўскі да Я. Радзівіла, Копысь 4 XII 1660, AGAD, AR, dz. V, nr 12561,s. 107-110; J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 146,148; K. Kossarzecki, цыт.праца, s. 382-386; А.В. Малов, цыт. праца, с. 462-463.
[28] K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac…, s. 63-67; A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska…, s. 83-89.
[29] М.К. Пац да К. Паца, б. м. д., у: Merkuriusz Polski, wyd. A. Przyboś, Kraków 1960,s. 182; той жа да K. Карліка, Дзісна 19 I1661, Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Мінску (далей — НГАБ), ф. 694, воп. 1, nr 300, k. 67-6 7v; Д. Вэхман да Б. Радзівіла, Біржы 25 I1661, BPAN Kraków, rkps 6184, s. 175-176.
[30] Галоўная крыніца, якая апісвае гэтую сутычку — ліст без даты M.K. Паца да K.Паца, у: Merkuriusz…, s. 182-183; гл. таксама Д. Вэхман да Б. Радзівіла, Біржы 3II1661, Lietuvos Mokslu Akademijos Centrine biblioteka w Wilnie (далей LMAB), f.31,nr 850; К. Пац да Б. Радзівіла, Вылкавішкі 7II1661, AGAD, AR, dz. V, nr 11208, cz.II, s. 241.
[31] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 149-150; M. Юдыцкі да М.К. Паца, Дунілавічы 2, 3,8 i 10III1661, BCzart., rkps 1380, nr 32, s. 135-136, nr 35, s. 147-148,151, nr 39, s. 165-167, nr 42, s. 177-179; Д. Вэхман да Б. Радзівіла, Біржы 6НІ 1661, BPAN Kraków, rkps 6184, s. 177-179.
[32] K. Карлік да Б. Радзівіла, Біржы 5 i 20 VII 1661, AGAD, AR, dz. II suplement, nr 577, LMAB,f.31,nr917.
[33] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 151; К. Дабкевіч да Б. Радзівіла, Высокаўшчына 2 VIII 1661, AGAD, AR, dz. V, nr 3089, cz. I, s. 78-79; К. Карлік да Б. Радзівіла, Біржы 3 VIII 1661, LMAB, f.31, nr 919; С. Скарбэк да Б. Радзівіла, Копысь 12 VIII 1661, AGAD, AR, dz. V, nr 14423, s. 41-44; С. Аборскі да Б. Радзівіла, Кейданы 18 VIII 1661, VUB, f.4 (A-212), nr 16638.
[34] Універсал М.К. Паца да грамадзянаў Упіцкага павета, у абозе пад Друяй 16 VII1661, LMAB, f.31, nr 1238; К. Карлік да Б. Радзівіла, Біржы 27 VII 1661, тамсама, nr 918.
[35] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 151-153; М. Юдзіцкі да К.М. Паца, Дзісна 28 VII, 2 i 8 VIII 1661, BCzart., rkps 1351, nr 14, s. 57-58, nr 45, s. 185, BCzart., rkps 1380, nr 51, s. 213.
[36] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 153-156; A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska…, s. 99-102.
[37] Pamiętniki Michała Leona Obuchowicza, w: Pamiętniki Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów (1630-1707), wyd. H. Lulewicz i A. Rachuba, Warszawa 2003, s.311; J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 162-163.
[38] Сам Пац, як і іншыя вядомыя рэгалісты ВКЛ, якія знаходзіліся ў гэты час ў Вільні, апынуўся ў значнай небяспецы і мусіў спешна ўцякаць у Жамойць (гл. K.Дабкевіч да Б. Радзівіла, Вільня 4 XII 1662, AGAD, AR, dz. V, nr 3089, cz. I, s. 138-139; С. Аборскі да Б. Радзівіла, Кейданы 10 XII 1662, VUB, f.4 (A-231), nr 18021).
[39] M.K. Пац падрабязна апісаў гэтыя падзеі ў лісце да караля (Grynkiszki 24 IV1663, AGAD, AR, dz. II, nr 1483, s. 1-2), які потым быў шырока тыражаваныяк афіцыйнае меркаванне двара. Гэты ліст быў распаўсюджаны таксама ў нямецкамоўнай версіі (Copia eines Schreibens, welches S. Gnaden der Herr Patzan Ihr. Kőnigl. Maitt. abgehen lassen, betreffend welcher Gestalt sich die LittauischeArmee Ihr. Kőnigl. Maitt. untergiebet und die Verbrechere und Redelsführer selbstenabstraffen wollen — BN, mf 35120).
[40] Гэтыя праблемы шырока апісаны ў: A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska…,s. 318-336 i K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac…, s. 80-84.
[41] A. Rachuba, Zabójstwo Wincentego Gosiewskiego i jego polityczne następstwa, „Przegląd Historyczny», t. LXXI, 1980, z. 4, s. 713-721; гл. таксама С. Морштында Б. Радзівіла, b.m.d., AGAD, AR, dz. V, nr 10038, cz. I, s. 54-55 (postscriptum да ліста з 8 VI 1663), таксама postscriptum да ліста з 28 VII 1663, тамсама, s. 71-73; K. Дабкевіч да Б. Радзівіла, Вільня 22 i 29 VII 1663, тамсама, nr 3089,cz. II, s. 53-60.
[42] Б. Радзівіл да С. Морштына, Каралявец 3 VII 1663, AGAD, AR, dz. IV kopie, teka 3,nr 22, k. 6-7v; С. Аборскі да Б. Радзівіла, Кейданы 22 VII 1663, VUB, f.4 (A-213),nr 16748; С. Морштын да Б. Радзівіла, postscriptum да ліста з 28 VII 1663, AGAD,AR, dz. V, nr 10038, cz. I, s. 71-73.
[43] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 185.
[44] J. Maroń, Kampania zadnieprzaсska Jana Kazimierza 1663-1664, w: Od armii komputowej do narodowej (XVI-XX w.), pod red. Z. Karpusa i W. Rezmera, Toruń 1998, s. 73-82; A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska…, s. 346-372; гл. Таксама лісты K. Паца да M.K. Паца, Львоў 9, 10, 13 VII, 10 VIII 1663, BCzart., rkps 429,nr 51-52, s. 201-203, 207-208, BCzart., rkps 410, nr 28, s. 109-110; BCzart., rkps1351, nr 12, s. 49-50.
[45] J. A. Chrapowicki, Diariusz, t. I, opr. T. Wasilewski, Warszawa 1978, s. 422-424;П. Гордон, Дневник, изд. Д.Г. Федосова, т. II (1659-1667), Москва 2002, с. 135; J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 184; копія ліста невядомай асобы да Вялікай Польшчы, пісанага ад двара, Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (далей — BOssol.), rkps 228, k. 117-118; гл. Таксама M.K. Пац да П.Я. Сапегі, з-пад Сервеча 19 VIII 1663 i Прудкоў 4 XI 1663, w: T.Ciesielski, Listy Michała Kazimierza Paca do Pawła Jana Sapiehy z okresu kampanii zadnieprzańskiej 1663/1664 r., „Studia Historyczno-Wojskowe», t. I, Siedlce 2007,nr 2, s. 230, nr 6, s. 233.
[46] M.K. Пац да П.Я. Сапегі, 15 XII 1663, w: T. Ciesielski, цыт. праца, nr 17, s. 243; авізыз Прудкоў, 25 XII 1663, Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, rkps 5, s. 910; авізы з Вільні, 30 XII 1663, BPAN Kraków, rkps 1065, s. 415; Я. Цадроўскі да Б. Радзівіла, Копысь 31 XII 1663, AGAD, AR, dz. V, nr 1867, cz. I, s. 79-85; J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 185-186; A. Rachuba, Opozycja litewska wobec wyprawy Jana Kazimierza na Rosję (1663/4 r.), „Kwartalnik Historyczny», t. LXXXIX, 1982, z.1, s. 22-24.
[47] J. A. Chrapowicki, цыт. праца, t. I, s. 443; A. Rachuba, Opozycja litewska…, s. 24-25.Увогуле армія ВКЛ разам з гарнізонам Слуцка налічвала ў гэты час 19 3 74 коней і пайкоў, з чаго на левае крыло прыпадала 9171 коней і пайкоў (ён жа, Wysiłek mobilizacyjny Wielkiego Księstwa Litewskiego wlatach 1654-1667, SMHW, t. XLIII, 2007, s. 59).
[48] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 186-188; J. A. Chrapowicki, цыт. праца, t. I,s. 443-444; Pamiętniki Michała Leona Obuchowicza…, s. 336.
[49] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 188.
[50] Частка крыніц (аднак іх аўтары бралі інфармацыю з чужых рук) успамінае правялікую бітву, якую атрады Паца павінны былі даць у ваколіцах Бранска 22-2511664 высланаму са Смаленска корпусу князя Ю. Баратынскага, які налічваў,падобна, 15 000 чал. (np. W. Kochowski, цыт. праца, s. 261-262; авізы з Магілёва, 31I1664, копія ліста з Вільні 22 II1664, BOssol., rkps 189, s. 1535-1536, za nimiJ. Maroń, Działalność wojskowa…, s. 53). Пра гэтую сутычку не пішуць, аднак,у сваіх дзённіках людзі, якія бралі ў ёй удзел: Я. A. Храпавіцкі, Я. В. Пачобут-Адляніцкі і М. Абуховіч. Іншая вельмі верагодная справаздача ўспамінае толькі, што ва ўручаным 27 студзеня лісце да караля Пац пісаў, што надворны харужы Канстанцін Пац разбіў невялікі маскоўскі атрад, аб „харугвах пабраных, аб некалькіх здабытых рагульках(?)» (BOssol., rkps 228, k. 122-122v). Насамрэч малаверагодна, каб у найбольш важных крыніцах не была апісанана столькі істотная для ходу кампаніі падзея, i таму звесткі пра гэтую сутычку цяжка прызнаць сапраўднымі.
[51] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 192-194; J. A. Chrapowicki, цыт. праца, t.I, s. 453-456; Pamiętniki Michała Leona Obuchowicza…, s. 343-350; K. Пац да M.K.Паца, з абозу з-пад Глухава 6II1664 i з Пуцка (?) 14II1664, BCzart., rkps 1351, nr47, s. 193, rkps 1380, nr 61, s. 251.
[52] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 195-196; J. A. Chrapowicki, цыт. праца, t.I, s. 457-458; Pamiętniki Michała Leona Obuchowicza…, s. 350-351; M.K. Пац да П.Сапегі, b.m.d., w: T. Ciesielski, цыт. праца, nr 20, s. 244-245.
[53] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 198-202; J. A. Chrapowicki, цыт. праца, t. I, s. 461-465; Pamiętniki Michała Leona Obuchowicza…, s. 352-358; BOssol., rkps 228, k. 126-128; J. Maroń, Kampania zadnieprzaсska…, s. 86.
[54] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 206-207; J.A. Chrapowicki, цыт. праца, 1I,s. 467-469; К.Пац да М.К. Паца, bm 15 НІ 1664, BCzart., rkps 1380, nr 1, s. 3-6; A.Kersten, Stefan Czarniecki 1599-1665, Warszawa 1963, s. 508-509.
[55] J.W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 206-207; Pamiętniki Michała Leona Obuchowicza…, s. 358-359; копія ліста невядомай асобы, BOssol., rkps 228, k.128-129.
[56] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 207-209; Pamiętniki Michała Leona Obuchowicza…, s. 359; копія ліста, BOssol., rkps 228, k. 130-130v; копія ліста прыяцеля з Магілёва, 27 НІ 1664, BPAN Kraków, rkps 1065, s. 417-418; М. Пац да П. Сапегі, Шклоў 12 IV 1664, Archiwum Państwowe w Krakowie, Archiwum Sanguszków (далей AP Kraków, Arch. Sang.), nr 67, s. 245-252.
[57] Я. K. Браніцкі да A. Любамірскага, у Самулках 28 НІ 1664, AGAD, Zbiór Anny Branickiej, nr 166, s. 1-2; С. Аборскі да Б. Радзівіла, Кейданы 18IV1664, VUB, f.4(A-213), nr 16760.
[58] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 194-195.
[59] J.W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 209-210; копія ліста прыяцеля з Магілёва, 27 III 1664, BPAN Kraków, rkps 1065, s. 417-418; Універсал М.К. Паца да княстваў Слуцкага і Капыльскага, Крычаў 29 III1664, AGAD, AR, dz. II, nr 1504; М.К Пацда П. Сапегі, б. д., Крычаў, Чавусы 3 IV 1664, w: T. Ciesielski, цыт. праца, nr 22-23, s. 247-248; Memoriale JM panu Romanowi Danilewiczowi, towarzyszowi rotymej usarskiej, ad referendum JW JM panu wojewodzie wileńskiemu, hetmanowi wielkiemu W. Ks. L. [autorstwa M. K. Paca], Szkіów 8 IV 1664, BCzart., rkps 157, nr32, s. 111-118.
[60] Т. Пэнкальскі да Б. Радзівіла, Слуцк 26 IV 1664, AGAD, AR, dz. V, nr 11560, cz.I, s. 29; С. Морштын да Б. Радзівіла, Варшава 1 V 1664, тамсама, nr 10038, cz. I(bpag.).
[61] М.К. Пац да П. Сапегі, Шклоў 6,16 i 30 V1664, AP Kraków, Arch. Sang., nr 67, s. 235-236, T. Ciesielski, цыт. праца, nr 25-26, s. 250-254; Я. Цадроўскі да Б. Радзівіла,Копысь 19 IV i 1 V 1664, AGAD, AR, dz. V, nr 1867, cz. I, s. 115-117, 119-122; С.Морштын да Б. Радзівіла, Вільня 18 V 1664, тамсама, nr 10038, cz. I, s. 163-164;J. A. Chrapowicki, цыт. праца, 1I, s. 485-487; Z. Wójcik, Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza, Warszawa 1959, s. 158-164.
[62] Найбольш значнай крыніцай, дзе апісана бітва пад Віцебскам, з’яўляецца ўлётка: Gründliche und aussfürliche Relation, von der glücklichen Victoria So Ihr.Grossmächtige Gnaden Herr Wojewoda Smolenski, des GrossFürstentums Lithawenunter Feldherr wieder den Moskowitischen Gen. Chowansky…, BN, mf 27343; гл.таксама авізы з Вільні, 16,25 i 29 VI1664, BOssol., rkps 189, s. 1562,1567, BN, mf27343, а таксама перапіска камісараў на перамовах з Масквой з гэтага перыяду(BCzart., rkps 157).
[63] Камісары да С. Чарнецкага, Зверавічы 14 VII 1664, BCzart., rkps 157, nr 206,s. 649-650; Z. Wójcik, цыт. праца, s. 171-176.
[64] K. Пац да M.K. Паца, Пажайсце 29 VII i 8 VIII 1664, BCzart., rkps 418, nr 59, s. 215-218, rkps 416, nr 30, s. 129-130.
[65] J. A. Chrapowicki, цыт. праца, t. I, s. 506-510; авізы з Варшавы, 15 VIII 1664,BOssol., rkps 189, s. 1571; M.K. Пац да камісараў, у абозе пад Магілёвам 4 i 5 VIII1664, AGAD, Archiwum Koronne Warszawskie, dz. rosyjski, nr 54/32; Камісары да Яна Казіміра i M. Пражмоўскага, Талачын 9 VIII 1664, BCzart., rkps 157, nr 19-20,s. 43-48; С. Скарбэк да Б. Радзівіла, Слуцк 23 VIII 1664, AGAD, AR, dz. V, nr 14423,s. 89-92.
[66] З Жыровіц з пошты, 20 VIII 1664, BOssol., rkps 189, s. 1572; K. Дабкевіч да Б. Радзівіла, Вільня 24 VIII 1664, AGAD, AR, dz. V, nr 3089, cz. II, s. 158-160.
[67] Pamiętniki Michała Leona Obuchowicza…, s. 362-363; T. Пэнкальскі да Б. Радзівіла,у абозе пад Магілёвам 20 X1664, AGAD, AR, dz. V, nr 11560, cz. I, s. 31-32; авізы забозу ВКЛ 9 X1664, авізы з Варшавы, 8 XI1664, авізы з Вільні, б. д., BOssol., rkps189, s. 1586-1587.
[68] M.K. Пац да П.Я. Сапегі, Вільня 22 VIII 1665, Цэнтральный дэржавній історічній архів Україні, Київ, f.48, op. 1, nr 1025; П.Я. Сапега да M.K. Паца, Расна 26 VIII 1665, BPAN Kraków, rkps 392, k. 48-48v; Ян Казімір да M.K. Паца, пад Серадзам30 VIII 1665, BCzart., rkps 2239, nr 18, s. 71-72; K. Карлік да Б. Радзівіла, Біржы 1IX1665, LMAB, f.31, nr 967; M.K. Пац да П.Я. Сапегі, у абозе пад Плятэрмуйжай 30 IX1665, BCzart., rkps 394, nr 87, s. 555-557.
[69] J. A. Chrapowicki, цыт. праца, t. II, opr. T. Wasilewski i A. Rachuba, Warszawa 1988,s. 73-75; A. Ivanovs, A. Kuznecovs, Dinaburga krievijas valsts seno aktu arhivadokumentos (1656-1666), Daugavpils 2002, t. II, nr 52-53, s. 45-49; A.K. Каліноўскі да Б. Радзівіла, Сведасць 10IX1665, AGAD, AR, dz. V, nr 6277, s. 2; M.K. Пац да П.Я.Сапегі, у абозе пад Плятэрмуйжай 30IX1665, BCzart., rkps 394, nr 87, s. 555-557;авізы з кастрычніка 1665, BOssol., rkps 189, s. 1652.
[70] M.K. Пац да П.Я. Сапегі, у абозе пад Плятэрмуйжай 30IX1665, BCzart., rkps 394,nr 87, s. 555-557; K. Дабкевіч да Б. Радзівіла, Вільня 20 i 26IX1665, AGAD, AR, dz.V, nr 3089, cz. III, s. 73-74,78-84; K. Карлік да Б. Радзівіла, Біржы 7 X1665, LMAB,f.31,nr968.
[71] Theatrum Europaeum, t. X, Frankfurt am Mayn 1677, s. 208; A. Ivanovs, A. Kuznecovs, цыт. праца, nr 53, s. 46-49; M.K. Пац да П.Я. Сапегі, у абозе пад Плятэрмуйжай 30IX1665 i Відзамі 28 X1665, BCzart., rkps 394, nr 87, s. 555-557, nr 104, s. 623-624;данясенне Б. Няклюдава 7 XI1665, BCzart., rkps 399, s. 335.
[72] M.K. Пац да Я. Кетлера, b.m. [IX 1665], BCzart., rkps 159, nr 119, s. 385; J. Кетлер да M.K. Паца, Мітава 22 X 1665, тамсама, nr 154, s. 475-476; K. Карлік да Б.Радзівіла, Біржы 20 X i 22 XI1665, LMAB, f. 31, nr 969, 971. На тэму сітуацыі ў Кароне ў гэты час гл.: M. Nagielski, Rokosz Jerzego Lubomirskiego w 1665 roku,Warszawa 1994, s. 186-233.
[73] P. de Bonzy do H. de Lionne, Warszawa 26 III 1666, BOssol., rkps 2986 (Teki Lukasa),s. 90-91; BCzart., rkps 401, nr 24, s. 77-79; Uniwersał Jana Kazimierz z wezwaniem armii litewskiej do Korony, Warszawa 15 V 1666, Нацыянальная бібліятэка Украіны імя Вернадскага ў Кіеве (далей NBU), f.1, nr 5983, k. 174.
[74] K. Kacprzyński, Wojsko litewskie w walce z rokoszem Jerzego Lubomirskiego, „Miscellanea Historico-Archivistica», t. XIII, 2001, s. 123-129; A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie wobec rokoszu Jerzego Lubomirskiego w latach 1664-1667, praca doktorska napisana pod kierunkiem dr hab. T. Wasilewskiego w Instytucie Historycznym UW, Warszawa 1979, s. 250-251; гл. таксама T. Пэнкальскі да Б. Радзівіла, Кейданы 24 i 30 IV, 2, 9,11,16 i 23 V1666, VUB, f.4 (A-215), nr 16950, 16953, 16956 (A-231), nr 16595, 16962, 16966, 16968; AGAD, Braniccy z Suchej, rkps 124/147, s. 327-328; С. Нямірыч да Фрыдэрыка Вільгельма Гогенцоллера, Ноендорф 4 i 18 VI 1666, Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz, Berlin — Dahlem, HA I, Rep. 9 Polen, nr 16/a5, k. 77-80.
[75] AGAD, Braniccy z Suchej, rkps 124/147, s. 331-335, 519; П. дэ Бонзы да Людовіка XIV, Варшава 25 VI1666, BOssol., rkps 2986 (Teki Lukasa), s. 207; авізы з лагера пад Конінам, 10 VII 1666, AGAD, AR, dz. II, неўпарадкаваныя матэрыялы; гл. таксама запіску на тэму ўдзелу арміі ВКЛ у ваенных дзеяннях 1666 г.: VUB, f.3, rkps 2097, s. 636.
[76] A. Codello, Pacowie wobec opozycji Jerzego Lubomirskiego (1660-1667), „Przegląd Historyczny», t. IL, z. 1,1958, s. 41-43; W. Majewski, Bitwa pod Mątwami, SMHW, t. VII, cz. I,1961, s. 70-78; A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie wobec rokoszu…, s. 254-255.
[77] Z. Wójcik, цыт. праца, s. 232-243; A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie wobecrokoszu…, s. 256-259; гл. таксама K. Пац да M.K. Паца, Вілкалышкі 9 XI 1666,BCzart., rkps 413, nr 34, s. 111-116.
[78] Я. Цадроўскі да Б. Радзівіла, Менск 3 X 1666, AGAD, AR, dz. V, nr 1867, cz. II, s.99-100; гл. таксама K. Дабкевіч да Б. Радзівіла, Вільня 24 IX 1666, VUB, f.4 (A-205), nr 16120; Пэнкальскі да Б. Радзівіла, Заволкі 21X1666, AGAD, AR, dz. V, nr11557, cz. IV, s. 55.
[79] Diariusz sejmu sześćniedzielnego warszawskiego 1666 r.: LMAB, f.17, nr 12, s. 126;BCzart., rkps 421, nr 60, k. 101-101v (прывілей Паца на булаву вялікую ВКЛ); гл.таксама Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVIIIw. Spisy, opr. H. Lulewicz i A. Rachuba, Warszawa 1994, s. 43.
[80] A. Rachuba, Klientela hetmaсska…, s. 35.
[81] Гл. рэестр шкоды ў маёнтках Сапегаў, учыненых арміяй ВКЛ у канцы 1666 г.:LMAB, f.17, nr 135, k. 57-109.
[82] Найбольш цікавая інфармацыя на гэтую тэму ў лістах маршалка ашмянскага Мікалая Ўладзіслава Пшаздзецкага (AGAD, AR, dz. V, nr 12545).
[83] W. Kłaczewski, Abdykacja Jana Kazimierza. Społeczeństwo szlacheckie wobec kryzysu politycznego lat 1667-1668, Lublin 1993, s. 131-132,147-152,168-174; гл. таксама мемарыял M. K. Паца (напісаны ў ліпені або жніўні 1668 г.): „Rationes zatrzymania i wyprowadzenia z kwater wojska W. Ks. L.», AGAD, AR, dz. II suplement,nr 619.
[84] W. Kłaczewski, Abdykacja Jana Kazimierza. Społeczeństwo szlacheckie wobec kryzysu politycznego lat 1667-1668, Lublin 1993, s. 131-132,147-152,168-174;гл. таксама мемарыял M.K. Паца (напісаны ў ліпені або жніўні 1668 г.): „Rationes zatrzymania i wyprowadzenia z kwater wojska W. Ks. L.», AGAD, AR, dz. II suplement,nr 619.
[85] Шырэй на гэтую тэму: K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac i jego opozycja przeciwko Janowi III Sobieskiemu, „Barok», Półrocznik XII/2 (24), 2005, s. 73-77.
[86] Апошнія звесткі на гэтую тэму: K. Bobiatyński, Wojsko i polityka — kilka uwago udziale armii litewskiej w kampaniach przeciwko Turkom i Tatarom w latach 70.XVII w., w: Rzeczpospolita Państwem wielu narodowości i wyznań. XVI-XVIII w.,pod red. T. Ciesielskiego i A. Filipczak-Kocur, Warszawa — Opole 2008, s. 508, 510.
[87] НГАБ, ф. 1703, воп. 1, nr 3, k. 125; Pisma do w. i spraw Jana Sobieskiego, wyd.F. Kluczycki, t. I, cz. I, Kraków 1880, nr 316, s. 685-687; M. Jaworski, Kampaniaukrainna Jana Sobieskiego w 1671 r., SMHW, t. XI, cz. I,1965, s. 88,101-109.
[88] Dyaryusz wojewody witebskiego Jana Antoniego dwoch imion Chrapowickiego jako przyczynek do dziejów czasów Jana Kazimierza, Michała Wisznowieckiego i Jana Sobieskiego, królów polskich…, wyd. J. Rusiecki, Warszawa 1845, s. 263; T. Korzon, Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629-1674, t. III, Kraków 1898, s. 68-69; гл. таксама ліст M.K. Паца на соймікі ВКЛ (Вільня 25 XI1671) з высвятленнем прычынзгортвання войска, NBU, f.1, nr 5985, k. 155-156.
[89] M. Jaworski, цыт. праца, s. 116, 122-123; гл. таксама ліст Я. Сабескага да лоўчага Кароны Заленцкага z 31 X 1671, w: Pisma do w. i spraw…, t. I, cz. I, nr329, s. 714-715.
[90] M.В. Пшаздзецкі да M.K. Радзівіла, Вільня 11 МІ 1671, AGAD, AR, dz. V, nr 12545,s. 12-15.
[91] K. Bobiatyński, Wojsko i polityka…, s. 504-505, 511.
[92] Шырэй на гэтую тэму гл.: Michał Kazimierz Pac…, s. 247-251.
[93] M. Матчынскі да Я. Сабескага, Жулкаў 11 XI1672, NGAB, f.694, op. 12, nr 87, k.1-1v; K. Пац да M.K. Радзівіла, Варшава 25 XI1672, AGAD, AR, dz. V, nr 11208, cz.III, s. 74-75.
[94] Найбольш поўнае апісанне часткі паседжання генеральнага з’езду, які насцікавіць, ператворанага пасля ў пацыфікацыйны сойм: L.A. Wierzbicki, O zgodę w Rzeczypospolitej. Zjazd warszawski i sejm pacyfikacyjny 1673 roku, Lublin 2005, асабл. s. 208-262; гл. таксама: K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac…, s. 256-261.
[95] Diariusz J. A. Chrapowickiego (ненадрукаваная частка), Muzeum Narodowe w Krakowie (далей MN Kraków), rkps 169, cz. III, s. 188-189; М. Юдзіцкі да М. К.Радзівіла, Вільня 11V1673, AGAD, AR, dz. V, nr 6168, s. 93-94.
[96] Diariusz Chrapowickiego, M^ Kraków, rkps 169, cz. III, s. 191. Гэтай боязі Пац, зрэшты, не пазбыўся да канца кампаніі. 13 X з абозу пад Шчуровіцамі пісаўда Храпавіцкага, што „незадаволеныя не супакойваюцца i больш думаюць demutationi status, чым пра турэцкую вайну. І сцеражы, Божа, ад смерці караля,бо тады б адразу, не раз’язджаючыся з войска, выбралі караля новага ў абозе» (тамсама, s. 238; гл. таксама K. Bobiatyński, Wojsko i polityka…, s. 509).
[97] BPAN Kraków, rkps 1404, cz. I, s. 164-251; гл. таксама Я. Wimmer, Wojsko polskiew II połowie XVII w., Warszawa 1965, s. 184.
[98] Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski, wyd. A. Grabowski, t. I, Kraków 1845, s. 198-200; Dziennik nowin, skіadany z wyjątków rу^nych listów, w:Pisma do dziejówi spraw…, t. I, cz. II, nr 501, s. 1315-1317; Diariusz Chrapowickiego,MN Kraków, rkps 169, cz. III, s. 240-249; гл. таксама T. Korzon, цыт. праца, t. III, s.390-394.
[99] Галоўная крыніца, дзе распавядаецца пра дзеянні арміі ВКЛ 11 XI 1673, —паведамленні з-пад Хаціма ад 12 XI 1673, Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676, wyd. J. Woliński, cz. III, SMHW, t. XI, cz. II, 1965, nr 21, s.290 (больш разгорнутая версія гэтай справаздачы: BCzart., rkps 421, nr 32, k.69-69v); гл. таксама W. Kochowski, Roczników Polski klimakter IV obejmujący dzieje Polski pod panowaniem króla Michała…, wyd. J. N. Bobrowicz, Lipsk 1853,s. 241-242; T. Korzon, цыт. праца, t. III, s. 402-412.
[100] Гэтай мэце служыў перш за ўсё выдадзены ў студзені 1674 г. у друкарні Віленскай Акадэміі панегірык „Virtus dextrae Domini in virtute Polonorum Lithuanorumque ostensa atque Illmo Domino D. Michaeli Casimiro Pac Palatino Vilnensis, Supremo Exercituum Lithuaniae Duci, merecensi, uszwiatensi, vielunensi, lipnicensi, tryscensi etc. etc. Capitaneo, regiae oeconomiae Mohiloviae Administratori et lllmо ac Excellentissimo Domino Michaeli Casimiro Radziwiłł S. R. I. Principi, Duci in Ołyka et Nieswiez, comiti in Szydіo wiec, Mir et Kroze, Procancellario et Exercituum Lithuaniae Campiductori, Praemislensi, Lidensi, Głuchoviensi, Camenecensi, Ostrzensi…».
[101] Diariusz Chrapowickiego, MN Kraków, rkps 169, cz. III, s. 257.
[102] Перш за ўсё: A. Codello, Litwa wobec wojny z Turcją 1672-1676 r., SMHW, t. XIV, cz. I, 1968, s. 141-142; T. Korzon, цыт. праца, t. III, s. 425-427; J. Woliński, Po Chocimie 1673-1674, у: ён жа, Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983, s. 60-65;Z. Wójcik, Jan Sobieski 1629-1696, Warszawa 1994, s. 214.
[103] Я. Сабескі да Ф. Чартарыскага, з Валахіі над Прутам, на Давідавым Бродзе, 21XI1673; Копія ліста з-пад Какачанаў, 27 XI1673, w: Pisma do w. i spraw…, t. I, cz. II, nr 506-507, s. 1343-1346; авізы з Львова, 1 XII 1673, Ojczyste spominki…, t. II,s. 285-286; Diariusz Chrapowickiego, MN Kraków, rkps 169, cz. III, s. 257, 259; M. Jemiołowski, Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648-1679), opr. J. Dzięgielewski, Warszawa 2000, s. 418; J. Woliński, Konwokacja 1674 roku a wojna polsko-turecka, w: Z dziejów wojen…, s. 100-101; K. Bobiatyński, Wojsko i polityka…, s. 507-509.
[104] Аўтар піша пра гэта шырэй у артыкуле Michał Kazimierz Pac i jego opozycja…, s.79-92.
[105] Х. Л. Шафгоч да Леапольда І Габсбурга, Крушына 20 VI 1674, w: J. Woliński, Toruński azyl Eleonory Wiśniowieckiej, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu», t. XIX, 1953, s. 175-177.
[106] Говербэк да Фрыдрыха В. Гогенцолерна, Варшава 23 X 1674, Urkunden und Actenstücke zur Geschichte des Kurfürsten Friedrich Wilhelm von Brandenburg, t. XIX, Berlin 1906, s. 78; M. Hein, Johann von Hoverbeck. Ein Diplomatenleben aus der Zeit der Grossen Kurfürsten, Königsberg 1925, s. 189.
[107] Авізы з Сокала, 9 X1674, Przyczynki źródłowe do kampanji 1674 r., wyd. J. Woliński, „Przegląd Historyczno-Wojskowy», t. VI, 1936, s. 87-88.
[108] Авізы з абозу пад Злочавам, 22 X 1674, NBU, f.1, nr 6283, k. 49v-51; Au camp aupres de Husiatin, 5 i 6 XI 1674; De Varsovie, 30 X i 10 XI 1674, Materiały do dziejów…, cz. V, SMHW, t. XII, cz. I,1967, nr 73-74, s. 220-221, nr 76, s. 222, nr 78, s. 222-223; M.K. Пац да камісараў на перамовы з Масквой, у абозе пад Барам 22 XI1674, BCzart., rkps 2114, s. 223; M. Wagner, Stanisław Jabłonowski (1634-1702). Polityk i dowódca, Siedlce 1997,t. I, s. 122-123.
[109] Авізы з Варшавы, 1 XII 1674, NBU, f.1, nr 6283, k. 53v-54; авізы з Кальніка, 2 XII 1674, Przyczynki źródłowe…, s. 91-93; М. К. пац на соймікі, Роўнае 11 XII 1674, AGAD, AR, dz. V, nr 11209, cz. III, s. 47-48.
[110] Авізы з Кальніка, 2 XII 1674, Przyczynki źródłowe…, s. 91-93; Пратэстацыя рыцарства ВКЛ ад 14 XII 1674, Materiały do dziejów…, cz. V, SMHW, t. XII, cz. I,1967, nr 112, s. 245-246; гл. таксама: K. Bobiatyński, Wojsko i polityka…, s. 507.
[111] Напр.: Ян IIІ Сабескі да гетманаў ВКЛ, абоз пад Красным 29 XI 1674, Przyczynki źródłowe…, s. 91 (з памылковай датай 26 XI, правільная — BCzart., rkps 172,s. 499-501); той самы да M.K. Паца, абоз пад Кальнікам 3 XII 1674, Materiały dodziejów…, cz. V, SMHW, t. XII, cz. I, nr 96, s. 233-234.
[112] Diariusz Chrapowickiego, MN Kraków, rkps 169, cz. III, s. 257; Biblioteka starożytna pisarzy polskich, wyd. K. Wójcicki, Warszawa 1843, t. I, s. 268; K. Bobiatyński, Wojsko i polityka…, s. 511-512; A. Codello, Litwa wobec wojny…, s. 142; J. Woliński, Po Chocimie…, s. 63.
[113] В. Сеніцкі да З. Морштына, Орля 31 XII 1674, AGAD, AR, dz. V, nr 14288, cz. I,s. 98-99; С. Незабітоўскі да З. Морштына, Слуцк без даты [канец снежня 1674],тамсама, nr 10481, cz. II, s. 308-310. Напэўна, большасць атрадаў, якія засталіся на Ўкраіне, знаходзяцца ў спісе харугваў, „што з Князем Ягамосцем вярнуліся і многа цяпер застаецца effective»: Sobiesciana z 1675 r., wyd. J. Woliński, „Przegląd Historyczno-Wojskowy», t. V, 1932, nr 2, s. 225; гл. таксама J. Wimmer, цыт. праца, s. 188.
[114] Ян III Сабескі да M.K. Паца, Явораў 12 i 15 VI1675, ^BU, f.1, nr 5983, k. 263-264v, Sobiesciana z 1675 r., nr 8, s. 230-231; Ян Сабескі да Марыі Казіміры, Львоў 27 VII1675, w: Jan Sobieski. Listy do Marysieńki, opr. L. Kukulski, Warszawa 1962, s. 437-439; M.K. Пац да Яна III, Мерач 21 i 22 VII 1675, AGAD, Archiwum Zamoyskich (далей AZ), rkps 2901, s. 60-61, BCzart., rkps 429, nr 64, s. 265.
[115] Diariusz Chrapowickiego, M^ Kraków, rkps 169, cz. IV, s. 169-176; K. Пац да M.K. Паца, postscriptum да ліста з 6 VIII 1675, BCzart., rkps 415, nr 31, s. 126; M.K. Пац да Яна III Сабескага, Берасце 20 VIII 1675, AGAD, AZ, nr 2901, s. 65-66; Ян Сабескі да Марыі Казіміры, Львоў 15 VIII 1675, w: Jan Sobieski. Listy do Marysieсki…, s. 453-455; Авізы з Львова, 7-10 IX1675, Materiały do dziejów…, cz.IX, SMHW, t. XV, cz. II, 1969, nr 120, s. 223; K. Bobiatyński, M. Nagielski, Testamenty…, s. 126-128 (wstęp).
[116] Diariusz Chrapowickiego, MN Kraków, rkps 169, cz. IV, s. 177-184; авізы з Львова 18 IX1675, AGAD, Zbiór M. Marczaka, nr 7, s. 17-18.
[117] Diariusz Chrapowickiego, MN Kraków, rkps 169, cz. IV, s. 175-176.
[118] Punkta do przywrócenia i ugruntowania konfidentiej między JW i JO Ich MM pp hetmanami W. Ks. L, w Krakowie 30 III umówione i dla pamięci podpisane 1676, Materiały do dziejów…, cz. X, SMHW, t. XVI, cz. I, 1970, nr 4, s. 278-279. Гэты канфлікт абмяркоўваецца мной у артыкуле: Spór o prerogatywy buławy wielkiej litewskiej podczas sejmu koronacyjnego Jana III Sobieskiego w 1676 roku, які будзе апублікаваны ў юбілейным зборніку, падрыхтаваным да 70-годдзя навуковай працы прафесара Юліуша Бардаха.
[119] M.K. Радзівіл да M.K. Паца, з Веерова 5 VI1676, Materiały do dziejów…, cz. X, nr 14, s. 290; авізы з Варшавы, 21 VIII 1676, NBU, f.1, nr 5994, k. 21v-22.
[120] Diariusz Chrapowickiego, MN Kraków, rkps 169, cz. IV, s. 242-246; Універсал M.K. Паца да арміі ВКЛ, Владава 18 VIII 1676, Akty izdavaemye Vilenskoju Archeografićeskoju Kommisieju dlja razbora drevnich aktov, t. IV, Wilno 1870, s. 176-177; Ф. Мартэллі да П. Альт’еры, Варшава 2 IX 1676, BPAN Kraków, rkps 8429, nr 142, s. 104.
[121] Весткі з 14-17 IX 1676, Materiały do dziejów…, cz. XI, SMHW, t. XVI, cz. II, 1970, nr 40, s. 238. Паводле кампуту, які ахопліваў чвэрць службы ад 15 VIII да 15 XI 1676, на Ўкраіну прыбыло 5838 коней і пайкоў. Аднак у гэты склад уваходзяць і тыя адзінкі, якія спазніліся з прыбыццём пад Жураўна і не прымалі ўдзелу ў баях (тамсама, nr 64, s. 259-262).
[122] Найлепшая крыніца для зацікаўленых гэтымі пытаннямі — дыярыуш, які вёў сам Пац у перыяд ад 19 IX да 28 X 1676; гл. Djarjusz Michała Paca 1676, wyd. J. Woliński, „Przegląd Historyczno-Wojskowy», t. II, 1930, s. 152-156. З апрацовак варта перш за ўсё назваць артыкул Wolińskiego, Żуrawno, w: Z dziejów wojen…, s. 163-181; гл. таксама M. Wagner, цыт. праца, t. I, s. 135-138.
[123] M.K. Пац да A.Г. Палубінскага, абоз пад Жураўнам 2 X1676, Materiały do dziejów…,cz. XI, nr 50, s. 243-244.
[124] На гэтую тэму гл.: K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac a polityka bałtycka Jana III Sobieskiego, w: Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecjąw XVII w., pod red. M. Nagielskiego, Warszawa 2007, s. 311-335. Сваю палітыку з 1677-1678 г. Пац падсумаваў у справаздачы, дадзенай на гарадзенскім сойме ў студзені 1679 г.: K. Bobiatyński, Dieznana relacja hetmana wielkiego litewskiego Michała Kazimierza Paca na temat jego polityki wobec planówinterwencji szwedzkiej w Prusach Książęcych w latach 1677-1679, „Zapiski Historyczne», t. LXXII, 2007, z. 4, s. 101-111.

Наверх

Тэгі: Біяграфіі, Ваенная гісторыя, Вялікае Княства Літоўскае, Пераклады, Рэч Паспалітая