Генадзь Сагановіч. Мода на плагіят?
Плагіят — гэта экспрапрыяцыя таго адзінага віду прыватнай уласнасці, які нават… Карл Маркс лічыў неадчужальным і рашуча бараніў.
Роберт К. Мертан
Калі вы знаходзіце свой тэкст там, дзе яго не друкавалі, ды яшчэ і пад іншым прозвішчам, у наяўнасці факт крадзяжу. На мове законаў гэта называецца плагіятам (ад лац. рlagiо—выкрадаю)—наўмысным прысвойваннем прадуктаў чужой творчасці ў сферы навукі, літаратуры ці мастацтва[1]. У літаратуры і мастацтве, што праўда, не заўсёды проста адрозніць плагіят ад блізкіх да яго з’яваў — запазычання, наследавання, пераймання і да т. п. Плагіятарства ж навуковых тэкстаў выяўляецца намнога прасцей. Удакладнім тут, што не вядзецца пра выкарыстанне сюжэтаў ці ідэй чужой працы, — без дакладнага паўтарэння формы іх выяўлення гэта плагіятам не лічыцца, бо супадзенне асобных ідэй можа быць абумоўлена выкарыстаннем тых жа крыніц і да т. п. Трэба таксама ясна адрозніваць ад плагіята кампіляцыю (ад лац. compilatio — збіраю) — стварэнне твора на падставе чужых даследаванняў, без самастойнай апрацоўкі крыніц, але з указаннем пазіцый, з якіх інфармацыя паходзіць, або рэферат, мэтай якога і ёсць выкарыстанне дадзеных іншых аўтараў. Плагіятар жа свядома ідзе на тое, каб чужое выдаць за сваё. Самым класічным відам такога крадзяжу ў гуманітарнай сферы можна лічыць „канспектаванне” (іншым разам даслоўнае) чужых тэкстаў, часцей — прысвойванне ix фрагментаў як плёну ўласнай працы, — без спасылкі на выкарыстаную публікацыю.
Зразумела, стаўленне да такога, фігуральна кажучы, некарэктнага выкарыстання чужых тэкстаў цягам гісторыі мянялася. У даўнія часы, калі паняцця аўтарства як такога не існавала, літаральныя запазычанні ці перапісванні твораў папярэднікаў не лічыліся справай, годнай асуджэння, і шырока практыкаваліся. Аднак тое, што яшчэ ў эпоху Рамантызму было дапушчальным, са станаўленнем гуманітарных навук стала прызнавацца плагіятам. З’яўленне паняцця аўтарскага права і законаў аб яго ахове перанесла праблему плагіяту з чыста этычнай у юрыдычную. У сучасным грамадстве аўтарскія тэксты (пагатоў навуковыя публікацыі!) як прадукты інтэлектуальнай дзейнасці ахоўваюцца аўтарскім правам, за парушэнне якога прадугледжваецца часам і крымінальная адказнасць. У Расіі, напрыклад, плагіятарства як цяжкае парушэнне ў сферы інтэлектуальнай уласнасці караецца ў рэжыме крымінальнага пераследу (гл.: Уголовный Кодекс РФ , ст. 146, ч. 1). Дзейны Закон Рэспублікі Беларусь „Аб аўтарскім праве і сумежных правах”, у якім аб’ектамі такога права, зразумела, лічацца і навуковыя творы (артыкулы, манаграфіі, справаздачы), як і Крымінальны Кодэкс Рэспублікі Беларусь (гл. арт. 138), таксама прадугледжваюць адказнасць за падобныя правапарушэнні. Праўда, нягледзячы на наяўнасць адпаведнага заканадаўства, аб прыкладах паспяховай абароны аўтарскага права ў судовым парадку мы амаль не чуем, — гэта пры тым, што практыка яго злоснага парушэння ў апошнія часы імкліва пашыраецца.
Сусветнае павуцінне спрычынілася да таго, што ў наш час плагіятарства абярнулася сапраўднай пошасцю для універсітэтаў, і гэта ні для кога не сакрэт. Кожны выкладчык ведае, наколькі заразлівай хваробай для студэнцтва стала пісанне курсавых і дыпломных метадам выкарыстання камбінацыі клавіш Ctrl + С — Ctrl + V. Некаторыя універсітэты спрабуюць ратавацца ад плагіяту з Інтэрнэта, кожны па-свойму, але пакуль іх замала, як і плёну ад прынятых імі захадаў. Большасць глядзіць на студэнцкі плагіят скрозь пальцы. Прыклад адказнага стаўлення да праблемы дэманструюць нашы заходнія суседзі. У Польшчы з 2003 г. даступная ў Інтэрнэце кампутарная праграма Plagiat.pl, якая дазваляе хутка спраўджваць працы студэнтаў на наяўнасць скрадзеных тэкстаў. Адпаведную праграму праверкі сапраўднасці аўтарскіх прац усталявалі ў шэрагу універсітэтаў Украіны, дзе такія сістэмы выкарыстоўвае і ВАК. Свой Інтэрнэт-сервіс „Антиплагиат” уведзены і ў Расіі. Што да Беларусі, то ў нас, пры ўсім зацішшы, у апошнія гады стала нарэшце публічна прызнавацца, што незаконнае выкарыстанне вынікаў чужых даследаванняў зрабілася вострай праблемай гуманітарнай адукацыі і навукі[2]. ВАК Беларусі не так даўно таксама ініцыявала распрацоўку сістэмы для праверкі навуковых прац на наяўнасць плагіяту. Наколькі эфектыўнымі стануць яе захады па кантраляванні якасці навуковай прадукцыі, пакажуць найбліжэйшыя гады, пакуль жа можна крыкам крычаць, — плагіятарства ў беларускай гуманістыцы, так бы мовіць, расцвіло буйным цветам!
Трывожным сігналам для цэха беларускіх гуманітарыяў не магла не стаць разгорнутая рэцэнзія Наталлі Гардзіенкі на абагульняльны курс гісторыі беларускай дыяспары[3], у якой даследчыца дэтальна паказала, наколькі шырока і разам з тым непрыкметна ў нас можа выкарыстоўвацца плагіят у прадукаванні навучальнай літаратуры для вышэйшай школы. Шкада, што гэтая прынцыповая публікацыя не выклікала належнага рэзанансу, бо закранаўся зусім не шараговы інцыдэнт. I каб уявіць маштабнасць узнятай праблемы, дастатковым аказалася звярнуць увагу на тыя прыклады несумленнай навукатворчасці, пра якія нямала гаварылася ў кулуарах інстытутаў ды універсітэтаў, на якія наракалі калегі…
Думаю, у свой час не толькі мне ў калідорах Інстытута гісторыі НАН Беларусі даводзілася чуць, што доктар гістарычных навук Георгі Карзенка не цураўся перапісвання чужых тэкстаў без адпаведных спасылак і шырока практыкаваў выданне пад сваім імем кніг, у якіх быў складальнікам, а не аўтарам. І варта было бліжэй пазнаёміцца толькі з адной дастаткова свежай працай гэтага вучонага — анатаваным паказальнікам дысертацый па гістарычных навуках[4], каб пераканацца, што перад намі сапраўды прыклад чыстага плагіяту. Як аказалася, уступны артыкул Г. Карзенкі да гэтага выдання складзены з фрагментаў шэрагу публікацый іншых аўтараў, „заканспектаваных” часам даслоўна[5]. Каб наглядна паказаць прыклады такога плагіятарства, змяшчаю тут сканы некаторых старонак згаданага выдання (гл. ілюстрацыі № 1—4). Кавалкі тэксту, узятыя ў іншых аўтараў без адпаведнай спасылкі, затушаваны шэрым. Так, на с. 3 і 4 у аўтарскі тэкст інсталяваны фрагменты артыкула аб сістэме навуковай атэстацыі ў Беларусі[6] (толькі ў асобных месцах яны злёгку зменены, сказы падкарочаны, прапушчаны асобныя словы і да т. п.), на с. 34—35 прыкладна палова тэксту, а на с. 36—37 — амаль усё даслоўна спісана з двух часопісных артыкулаў Мікалая Сташкевіча і Ўладзіміра Казлякова[7], з паўтарэннем імі ж прыведзеных спасылак, а на с. 38—39 апрача згаданых публікацый некарэктна выкарыстаны артыкул Уладзіміра Міхнюка[8]. Наогул, у невялікім па аб’ёме ўступе да паказніка дысертацый (40 старонак) такіх месцаў, дзе тэкст па праву належыць іншым аўтарам, вельмі шмат. Падобны метад пісання не выпадае лічыць ні чым іншым, як навуковым крадзяжом…
Паколькі ў згаданым паказніку былі сплагіяваны пра-цы заўчасна памерлага вядомага беларускага гісторыка Ўладзіміра Міхнюка, які даўно і плёна займаўся праблемамі развіцця айчыннай гістарыяграфіі, выдаючы таксама паказнікі дысертацый па гісторыі, яго удава Аляўціна Міхнюк звярнулася да першай асобы дзяржавы з просьбай разабрацца, наколькі рацыянальна было выдаткоўваць дзяржаўныя сродкі на выкананне падобнай тэмы Г. Карзенкам, і ўказвала на факты прысвойвання ім чужога плёну. Аднак у разгорнутым адказе, атрыманым ёй ад намесніка старшыні Прэзідыума НАН Беларусі А. І. Лесніковіча, сцвярджалася, што пасля абмеркавання справы ў Нацыянальнай АН Беларусі яго ўдзельнікі прыйшлі да высновы, быццам у згаданай прадмове Г. Карзенкі „осуществлен более подробный, глубокий и разносторонний анализ проблем подготовки и повышения квалификации кадров исторической науки Беларуси”, чым гэта зрабіў У. Міхнюк (?! — Г.С.), а сам зварот да А. Лукашэнкі расцэнены як спроба „опорочить высококвалифицированных специалистов”[9]. Справа плагіяту ў цытаваным адказе нават не згадвалася! Больш за тое, у наступным лісце А. І. Лесніковіч, спасылаючыся на тое, што з боку М. Сташкевіча і М. Арцюхіна не выказвалася ніякіх прэтэнзій да Г. Карзенкі, паспяшаўся аптымістычна заявіць: “оснований квалифицировать материалы вводной статьи к упомянутому указателю как плагиат не имеется”*. Просьба А. Міхнюк даручыць дырэктару Інстытута гісторыі А. Каваленю стварыць адпаведную камісію для праверкі фактаў плагіятарства супрацоўнікам інстытута Г. Карзенкам таксама фактычна завісла ў паветры, не прычыніўшы фігуранту справы ніякага дыскамфорту. Не хочацца думаць, але пасля гэтай гісторыі цяжка пазбавіцца адчування, што нават у кіраўніцтве нашай акадэмічнай навукай нелегальнае выкарыстанне чужой інтэлектуальнай уласнасці не выклікае абурэнняў і пярэчанняў…
Варта было толькі зачапіць праблему навуковага крадзяжу, як пачалі выяўляцца ўсё новыя факты ганебнай практыкі. Прыкладам, некаторыя гісторыкі, якія ў апошнія гады пісалі па актуальнай тэме нацыянальна-дзяржаўнага самавызначэння Беларусі, некарэктна пакарысталіся вядомай манаграфіяй Станіслава Рудовіча „Час выбару”[10]. Пры гэтым замяшанымі ў нядобрым аказаліся не толькі „зялёныя”, маладасведчаныя гісторыкі. Так, цэлыя абзацы і пераструктураваныя кавалкі з названага даследавання С. Рудовіча паўстаўляў у сваю першую кнігу малады даследчык з-пад Баранавічаў Міхаіл Кобрын[11]. Яго безадказнасць перад „цэхам” яшчэ можна вытлумачыць. Больш непрыемнай нечаканасцю было даведацца, што не цураліся падобнага метаду і вядомыя ў краіне, аўтарытэтныя гісторыкі. Уважліваму чытачу нескладана заўважыць, што падазрона шмат агульнага з названай манаграфіяй С. Рудовіча „Час выбару” мае кніга Ўладзіміра Ладысева і Пятра Брыгадзіна
„Паміж Усходам і Захадам”[12], асабліва яе абодва першыя раздзелы. Пры бліжэйшым параўнанні выяўляецца, што імі перапісаны практычна без зменаў (як і без неабходнай спасылкі!) фрагменты тэксту на с. 6, 7, 8, 9 (у Рудовіча, адпаведна, с. 17, 22-23, 25-26, 29), далей вялікія кавалкі на с. 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40 (у Рудовіча — с. 130, 131-132, 134, 136, 140). Сустракаецца таксама поўнае супадзенне з артыкуламі з „Энцыклапедыі гісторыі Беларусі” — таксама без усялякіх спасылак. Так, на с. 20-21 і 25-27 „запазычаны” фрагменты артыкулаў зноў жа С. Рудовіча, а таксама яго публікацый, напісаных у сааўтарстве з М. Бічом[13].
Нават у заключэнні да кнігі Ў. Ладысева і П. Брыгадзіна знайшліся сказы, спісаныя з манаграфіі С. Рудовіча[14]! Увогуле, мы налічылі 63 цытаты з яго працы (вялікія і малыя фрагменты), з якіх толькі 10 — са спасылкамі. Відаць, сярод беларускіх гісторыкаў С. Рудовіча можна лічыць адным з самых пацярпелых ад злосных парушальнікаў аўтарскага права. Да выхаду манаграфіі „Час выбару” тэксты гэтага вучонага таксама неаднакроць некарэктна выкарыстоўваліся іншымі. Прыкладам, у папярэдняй кнізе ўжо названых аўтараў „На пераломе эпох”[15] выяўлены месцы „шчыльнага канспектавання” артыкулаў С. Рудовіча з „Энцыклапедыі гісторыі Беларусі”[16].
Магчымасцю без асаблівых высілкаў апублікаваць навуковы твор, выдаючы чужое за сваё, спакушаюцца, ясная справа, не толькі гісторыкі. На жаль, даводзіцца зноў канстатаваць, што паддаюцца ёй і вядомыя ў краіне вучоныя. Узор злоснага інтэлектуальнага крадзяжу падае досыць новая кніга літаратуразнаўцы Аляксея Нянадаўца пра чараўніцтва і знахарства ў даўняй Беларусі[17]. У прыватнасці, у раздзел пра варажбітоў на с. 186-193 аўтар проста ўставіў вялікія кавалкі часопіснай публікацыі Святланы Ішчанкі[18], абсалютна не змяніўшы іх, і нідзе не назваў крыніцы паходжання насычанага гістарычнай фактурай тэксту. Для нагляднай дэманстрацыі маштабу гэтага плагіятарства прапануем сканы трох разваротаў (гл. іл. № 5-7, адпаведна с. 186-187, 188—189 і 190—191), якія паказваюць, што ў падобных месцах аўтар выдаў за сваё фактычна цалкам чужы тэкст.
Урэшце, як асобны прыклад заслугоўвае ўвагі і нядаўна выпушчаны падручнік па гісторыі мастацтва і дойлідства Беларусі аўтарства Сяргея Харэўскага[19], прызначаны для студэнтаў універсітэтаў. Асаблівасць гэтага падручніка ў тым, што тут у некаторых раздзелах практычна цэлыя старонкі спісаныя (быццам сканаваныя!) з адзінай крыніцы — кнігі аўтарытэтнага айчыннага гісторыка мастацтваў Барыса Лазукі[20], якая не прыведзена аўтарам нават у спісе выкарыстанай літаратуры. Тое, які памер і характар набыло плагіятарства ў „Гісторыі мастацтва і дойлідства Беларусі”, варта таксама прадэманстраваць з дапамогай сканаў адпаведных старонак. Так, калі на с. 8 і 10 падручніка скрадзенымі можна лічыць толькі асобныя абзацы[21] (гл. іл. № 8), дык на разваротах с. 12-13 (іл. № 9) і 14-15 (іл. № 10) няма амаль нічога свайго, аўтарскага, — усё належыць Б. Лазуку[22]. Нават дзеля прыліку нічога не зменена — ні парадак слоў, ні знакі прыпынку! Незаконнае прысваенне чужых тэкстаў лёгка заўважыць у многіх іншых месцах выдання, не кажучы ўжо аб прыкладах менш яўнага спісвання, калі ўзятыя з ІНШЫХ прац фрагменты злёгку перапрацаваны, касметычна зменены. Лішне казаць, наколькі непрыемным „адкрыццём” аказалася выяўленне ўсяго гэта ў кнізе, што выйшла ў якасці універсітэцкага падручніка, і больш за тое — у аўтара, які зусім нядаўна сам слушна крытыкаваў плагіят як „злачынства, што прыносіць злодзею прыбытак”[23]. Не хочацца верыць, што занятак, справядліва асуджаны тады С. Харэўскім, набыў за апошнія гады статус шырока практыкаванага промыслу, якім не пагрэбаваў і сам аўтар колішняй крытычнай нататкі. Хутчэй справа ў іншым. Бо калі гэта хоць часткова так, то трэба было б прызнаць, што мы перажываем час імклівай эрозіі маральных нормаў нашай інтэлігенцыі…
Досыць прыкладаў. Ведаючы, што выяўляюцца, як правіла, выпадкі адно яўнага, непрыхаванага плагіяту, пра рэальны маштаб гэтай хваробы можна толькі здагадвацца. І самае няўцешнае, што ўсё ў на нас пры гэтым ціха. У Польшчы, напрыклад, яшчэ ў ХІХ ст. выкраданне чужых тэкстаў выклікала гучныя абурэнні. Калі Яўхім Шыца як сваю выдаў неапублікаваную кнігу Браніслава Трэнтоўскага „Wiara słowiańska” практычна без зменаў тэксту, толькі падкараціўшы і даўшы ёй назву „Słowiańscy bogowie”, дык плагіятар быў аддадзены грамадскаму астракізму і проста выключаны з навуковага асяроддзя[24]. Дзякуючы неабыякавасці навуковай грамадскасці ў нашых суседзяў і цяпер выпадкі прысвойвання чужога (асабліва вядомымі асобамі, палітыкамі) набываюць гучны розгалас. Так, у Польшчы справа плагіяту аднаго палітыка нядаўна разглядалася ў судзе, і пацвярджальны прысуд стаў для правапарушальніка канцом яго палітычнай кар’еры[25]. Ва Ўкраіне, праўда, грамадскае асуджэнне інтэлектуальнага крадзяжу яшчэ не дасяганула належнага эфекту. Адзін з цяперашніх кандыдатаў на прэзідэнцкае крэсла, які і раней не асабліва лічыўся з аўтарскім правам, у 2002 г. дазволіў сабе перапісаць артыкул вядомага амерыканскага вучонага, змяніўшы толькі назву працы[26]. Гучная крытыка не засмуціла палітыка, ахвочага здабыць і навуковыя лаўры, і праз колькі гадоў ён зноў скандальна вызначыўся: амаль палова першага тома выдадзенай пад яго імем трохтомнай „Історії України” была спісана з прац вядучых украінскіх гісторыкаў Наталлі Якавенкі і Аляксея Талочкі, што дэтальна паказалі ў выдатным эсэ самі пацярпелыя[27]. На жаль, у гэтым выпадку нават шматразовае выкрыванне ў плагіяце не перашкодзіла аматару чужога стаць акадэмікам, а потым і віцэ-прэзідэнтам Нацыянальнай Акадэміі Навук Украіны. Аднак гэта ўсё ж іншая праблема, а навуковая грамадскасць Украіны ратавала сваю годнасць тым, што не маўчала.
Як будзе адстойваць сваю рэпутацыю беларуская гуманітарыстыка — пакажа час. Сітуацыя не з простых, і не рэагаваць на цяпер ужо выяўленыя практыкі плагіятарства, так бы мовіць, на шырокую нагу, на перапісванне (слова ў слова!) чужога некаторымі адэптамі гістарычнай навукі было б вялікай самакампраметацыяй. Лішне нагадваць, што плагіят пярэчыць самым падставовым прынцыпам навуковага жыцця, што ён ёсць элементарным ашуканствам, бо чужое выдаецца за плён уласнай працы. Калі крэдам навукоўца ёсць імкненне да праўды, дык плагіят — уцёкі ад яе. Плагіятар проста не адважваецца быць аўтарам, яго тэкст — не аўтарскі, не індывідуальны, псеўданавуковы.
Быць у навуковай супольнасці — значыць прытрымлівацца яе нормаў і правілаў, сярод якіх прынятая практыка цытавання і спасылак — зусім не дробязь, а сур’ёзны, важны маральны абавязак: спасылкай мы пацвярджаем права ўласнасці вучонага, працай якога пакарысталіся[28]. Калі навуковую супольнасць лучаць агульныя прынцыпы прафесійнай этыкі (а ў адваротным выпадку давядзецца прызнаць адсутнасць самога акадэмічнага асяроддзя), то лекам ад хваробы плагіятарства павінна было б стаць маральнае асуджэнне, непрыняцце падобных учынкаў, — хаця б у імя карпаратыўнай салідарнасці. Каб спыніць эрозію элементарных правілаў жыцця нашай акадэмічнай супольнасці, мы не можам заставацца адчужанымі сузіральнікамі. І элементарны, кожнаму пасільны саўдзел у гэтай справе — гэта неабыякавасць, культываванне прынцыпаў прафесійнай этыкі.
[1] Юрыдычны энцыклапедычны слоўнік. Рэдкал.: С. Кузьмін і інш. Мінск, 1992. С. 404.
[2] Гуляева М., Карюхина Т. За доцента ответишь. В Беларуси займутся плагиатом // БелГазета. 2008. 18 февр. Даступна ў Інтэрнэце: http://www.belgazeta.by/20080218.7/320355001; гл.таксама: Патыко Д. Плагиату бой! http://www.aspirinby.org/index.php?go=News&in=view&id=95 (прагляд — 2.08.2009); Дорофеева А. Не списывайте, профессор, http://www.univer.by/ne-spisyvajte-professor/588 (прагляд — 23.07.2009); http://www.univer .by/rubriki/1075/plagiat;
[3] Гардзіенка Н. Плагіят і прафанацыя гісторыі беларускай дыяспары // Беларускі Гістарычны Агляд. Т. XIV (2007). Сш. 1—2(26-27). С. 357—377; яна ж, Плагіят і прафанацыя „Беларускай дыяспары” // Запісы БІНІМ. Т. 31 (2008). С. 374-391.
[4] Корзенко Г. В., Зенькович Ю. В. Аннотированный указатель диссертаций по историческим наукам, защищенных в Республике Беларусь (1991—2005 гг.). Минск: Белорусская наука, 2006.
[5] Гл.: Міхнюк У. З кандыдацкай дысертацыяй у навуку ўваходзяць, а з доктарскай — выходзяць // Беларуская думка.2000. № 3. С. 101—107; Сташкевич Н. С. О качестве диссертаций по историческим дисциплинам //Атэстацыя. 2001. № 2. С. 93-94;Сташкевич Н. С., Козляков В. Е. Квалификационный ресурс историков // Атэстацыя. 2003. № 3. С. 117—122; Артюхин М.,Дмитрук П. Проблемы сохранения, развития кадрового потенциала научно-технической сферы Республики Беларусь //Наука и инновации. 2003. № 3-4. С. 26-27, 30-31; Шаршунов В. А., Морозевич А. Н., Гулько Н. В. Национальной системе аттестации ученых и педагогов Республики Беларусь — 10 лет //Атэстацыя. 2002. № 7. С. 3-5.
[6] Шаршунов В. А., Морозевич А. Н., Гулько Н. В. Национальной системе аттестации ученых и педагогов Республики Беларусь — 10 лет. С. 3-4.
[7] Сташкевич Н. С. О качестве диссертаций по историческим дисциплинам. С. 93, 94, 95; Сташкевич Н. С., Козляков В. Е. Квалификационный ресурс историков. С. 117, 119, 120.
[8] Гл.: Міхнюк У. З кандыдацкай дысертацыяй у навуку ўваходзяць, а з доктарскай — выходзяць // Беларуская думка.2000. № 3. С. 107.
[9] Ліст A. L Лесніковіча да А. М. Міхнюк, 15.08.2006. С. 4-5. Шчыра дзякую Аляўціне Мікалаеўне за магчымасць азнаёміцца з адказамі кіраўніцтва НАН Беларусі. *Адказ А. І. Лесніковіча (25.10.2006) на зварот А. М. Міхнюк (25.09.2006).
[10] Рудовіч С. Час выбару. Праблема самавызначэння Беларусі ў 1917 годзе. Мінск: Тэхналогія, 2001.
[11] Кобрын М. У. Беларускі нацыянальны рух: 1917—1920. Мінск: Беларуская выдавецкае таварыства „Хата”, 2004. Вось пералік старонак гэтага выдання, на якіх заўважаны ўкрадзены тэкст, разам з указаннем сплагіяваных старонак кнігі Рудовіча (падаюцца ў дужках): 7-8 (22, 26), 9 (32, 33, 75), 10 (91), 12 (130, 131), 16 (134), 18-19 (145-146), 20-21 (150-151), 21-22 (156), 25 (180), 27 (181, 182, 183), 29 (185, 189) і інш.
[12] Ладысеў У. Ф., Брыгадзін П. І. Паміж Усходам і Захадам:станаўленне дзяржаўнай і тэрытарыяльнай цэласнасці Беларусі (1917-1939 гг.). Мінск: БДУ, 2003.
[13] Біч М. В., Рудовіч С. С. Беларуская сацыялістычная грамада //Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. Т. 1. Мінск, 1993.С. 411—412; Рудовіч С. С. Беларускі Нацыянальны Камітэт, тамсама, с. 448—449.
[14] Пар. с. 206 кнігі „Паміж Усходам і Захадам” і с. 194 у манаграфіі Рудовіча.
[15] Ладысеў У. Ф., Брыгадзін П. І. На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці (1917—1920 гг.). Мінск: БДУ, 1999.
[16] Пар. с. 5, 7, 8, 9, 11—13 гэтай кнігі з артыкуламі С. Рудовіча „Беларускі народны саюз”, „Беларускі нацыянальны камітэт”, „Беларуская народная партыя сацыялістаў”, а таксама „Беларуская сацыялістычная грамада” ў т. 1 ЭГБ (адпаведнас. 438-439, 448-449, 383-384 і 411-412).
[17] Ненадавец А. М. Сілаю слова. Чорная і белая магія. Мінск:Беларусь, 2002.
[18] Ішчанка С. Справы пра чарадзействы ў копных судох XVII ст. //Спадчына. 2000. №3. С. 183-196, спісана са с. 183-192.
[19] Харэўскі С. Гісторыя мастацтва і дойлідства Беларусі. Вільня: ЕГУ, 2007.
[20] Лазука Б. А. Гісторыя мастацтваў. 2-е выд. Мінск, 2003.
[21] Гл. названую кнігу Б. Лазукі, с. 172, 173, 177.
[22] Спісана адпаведна са с. 173-175, 177 і 171, 174-177 той жа кнігі Б. Лазукі.
[23] Харэўскі С. Плагіят пакараны // Наша Ніва. 2004. 23 студзеня. С.6.
[24] Падрабязней гл.: Linkner T. Słowiańskie bogi i demony: z rękopisu Bronisława Trentowskiego. Gdańsk, 1998.
[25] Konstańczak S. O plagiatorach. Рэжым доступу: http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4642 (прагляд —13.07.2009)
[26] Горобец А. Новая „авария” главы Администрации Президента Украины. На этот раз — интеллектуальная. Даступна ў Інтэрнэце: http://www.informika.ru/text/magaz/newpaper/messedu/cour0202/700.htm; Горобец А. Томас Коротерс о беспардонном плагиате его статьи главой Администрации президента Украины. Рэжым доступу: http://www.informika.ru/text/magaz/newpaper/messedu/cour0202/701.htm (прагляд —23.07.2009)
[27] Толочко О., Яковенко Н. Потрапили в історію // Критика. 2006.№7—8; гл. таксама: Гурин П. Литвин снова украл мысли //Газета по-киевски. 28.10.2006, даступна ў Інтэрнэце: http://mycityua.com/country/2006/10/28/120011.html (прагляд —23.07.2009).
[28] Мертон Р. К. Эффект Матфея в науке, ІІ: Накопление преимуществ и символизм интеллектуальной собственности //THESIS. 1993. T. 3. C. 271-271.