БЕЛАРУСКІ ГІСТАРЫЧНЫ АГЛЯД

Усходнія славяне на працягу апошніх стагоддзяў выпрацавалі пачуццё прыналежнасці да трыадзінай агульнарускай супольнасці, якая іх яднае і часта завецца нацыянальнай. Пры тым што не толькі ў расіян, але ўжо ў XIX ст. – ва ўкраінцаў, а ўслед за імі, на самым пачатку XX ст., і ў беларусаў, сфармаваўся ўласны сучасны нацыянальны рух. Гэты артыкул прысвечаны характару і сэнсаваму напаўненню ўсіх названых супольнасцяў, а таксама вызначэнню меры прыналежнасці іх непасрэдных удзельнікаў да агульнарускай і нацыянальнай спадчыны. Матэрыял абапіраецца перадусім на даследаванні галаўных сацыялагічных установаў Расіі, Украіны і Беларусі [1]. На практыцы сам тэрмін триединый русский народ ужываецца вельмі рэдка: спарадычна – паміж навукоўцамі, часцей – у колах публіцыстаў і ідэолагаў. Аднак сэнсавае напаўненне гэтага тэрміна ў вялікай ступені прыкладаецца да трох асобных нацыянальных рухаў.

Падставатворчым міфам агульнарускага адзінства з’яўляецца канцэпцыя паходжання рускіх (велікарусаў), украінцаў (маларосаў) і беларусаў з меркаванай этнічнай і адначасова палітычнай супольнасці старажытнай Русі (да наезду татараў у XIII ст.), якую часта назваюць “Кіеўская Русь”. Генрык Пашкевіч, глыбокі даследчык крыніц па гісторыі старажытнай Русі, лічыць, што «тэзіс пра існаванне “старажытнарускага, ці ўсходнеславянскага народа”, з якога нібыта выводзяцца пакаленні сучасных рускіх, украінцаў і беларусаў, не вытрымлівае нават элементарных параметраў навуковай крытыкі» [2]. Народы Русі, якая ў першыя стагоддзі існавання пашырала свае тэрыторыі перадусім на угра-фінскія землі, успрымаліся пасля прыняцця праваслаўя і славянізацыі нарманаў [3] як рэлігійнае адзінства, такім чынам, сама назва Русь (што мела нармандскае паходжанне і напачатку азначала “нарманаў і іх краіну” [4]) не несла ў сабе сучаснага этнічна-нацыянальнага зместу, і толькі з часам вызначылася ў рэлігійных (царкоўных) межах. “Калі сувязі Масквы з Кіевам – карыстаючыся крыніцамі пісьменства XV і XVI стст. – абапіраліся на старажытныя дзяржаўныя і царкоўныя правілы, то з другой паловы XVII ст. з’яўляецца новы элемент – агульнае паходжанне народаў абедзвюх краін. Менавіта з гэтых часоў можна казаць пра пачаткі стварэння канцэпцыі, што ў пазнейшыя стагоддзі набыла форму адзінства трох рускіх народаў. Дапамог паўстанню гэтага тэзіса і той факт, што насельніцтва Масковіі пад уплывам дзейнасці клірыкаў і княскай адміністрацыі з цягам часу пачало ўспрымацца як славянскае, асабліва калі прыняло, як і іншыя хрысціянізаваныя народы, славянскую мову (літургічную мову царквы)” [5]. Ідэю этнічнага (нацыянальнага) адзінства расіян i ўкраінцаў часцей за ўсё прыпісваюць продкам украінцаў. У 1674 г. Інакенцій Гізель (які меў нямецкае паходжанне і быў да прыняцця праваслаўя лютэранінам), архімандрыт Пячэрскай Лаўры ў Кіеве, заявіў у прыпісаным яму або створаным з яго ініцыятывы гісторыкападобным творы, які спалучаў у сабе некалькі кронік і летапісаў і ў кароткай версіі называўся Сінопсіс, што ўся Украіна павінна належаць да царскай дзяржавы, і ўжо ў тытуле сваёй кнігі ўвёў паняцце (тэрмін) “славяна-рускага” народа, аб’ядноўваючы ім украінцаў з жыхарамі Расійскага Царства. Улада маскоўскіх цароў выводзілася – паводле меркавання аўтара – з улады кіеўскіх князёў, таму Украіне належала б вярнуцца пад верхавенства праваслаўнага кіраўніцтва Масковіі. Гэтая кніга мела да канца XVIII ст. больш за дваццаць перавыданняў [6].

1. Рускія

Ідэя “трэцяга Рыма”, што паўстала пасля заняпаду Канстанцінопаля, надала расійскаму праваслаўю, а ў выніку – і дзяржаве, месіянска-місійны характар. У той час дзяржаўнасць набывала не толькі надэтнічны, але і наднацыянальны характар. Паняцце Русь на доўгія стагоддзі займела адназначна рэлігійныя (праваслаўныя) канатацыі, а быць рускім азначала таго, хто вызнае праваслаўе [7]. Лацінскі Захад стаў успрымацца як моцная, негатыўная і адносна трывалая супярэчнасць да г. зв. рускасці. У эпоху асветніцтва расійскія эліты (паколькі сялянства да найноўшых часоў не выяўляла нацыянальнай свядомасці) спалучылі ідэю народа з дзяржаўнасцю, што тады было ўласціва як Цэнтральнай, так і Заходняй Еўропе. Ідэя кроўнай сувязі з украінцамі і беларусамі, якая перыядычна з’яўлялася (напрыклад, у часы Кацярыны ІІ), мела на ўвазе перш за ўсё рэлігію, у меншай ступені – этнічнасць, хаця існавалі таксама і спасылкі на агульную гісторыю. Да перыяду напалеонаўскіх войнаў, а дакладней – да лістападаўскага паўстання 1830 г., падкрэсліванне нацыянальнага адзінства з двума будучымі прадстаўнікамі “трыадзінага народа” не было ані паслядоўным, ані моцным элементам расійскай палітыкі. Актуалізацыя ж гэтага тэзіса мела менавіта палітычныя прычыны. Увогуле, можна сцвярджаць (безумоўна, з вялікаю доляй умоўнасці), што ў Расійскай імперыі назіралася пэўнае падабенства з лацінскай Еўропай у палітычна-дзяржаўным падыходзе да пытанняў нацыянальнай супольнасці, хаця тут існавала вялікая розніца ў грамадзянскім вымярэнні, але затое ідэя дзяржавы, а таксама народа выразна насычалася рэлігійным (у дадзеным выпадку – праваслаўным) кампанентам.

У той час як сярэднявечная Respublica Christiana ўступіла ў новы эпахальны перыяд секулярызацыі і там пачалі фармавацца самастойныя народы-дзяржавы, на ўсходзе еўрапейскага кантынента пераход ад Маскоўскага царства да Расійскай імперыі меў выразна іншы характар. Звяртаючы ўвагу на істотныя элементы гэтага працэсу, Мікола Рабчук адзначае: «Slavia Orthodoxa, што папярэднічае сучаснай, была цалкам запоўнена імперскай рыторыкай, а новаствораная імперыя была сінкрэтычна атаясамлена з міфічнай “Руссю”, якая ад таго часу азначала не толькі рэлігійную, але і этнічную, тэрытарыяльную і палітычную супольнасць. Імперыя праз гэта набыла сакральнае значэнне, a Slavia Orthodoxa стала дзяржаўным стварэннем. Для імперыі гэта азначала кансервацыю тагачасных і ранейшых структур мыслення і адміністравання; для праваслаўя – фатальную стагнацыю ў архаічных формах цэсарства-папства, якая да сёння вельмі дзіўным чынам спалучае, пад уздзеяннем палітыкі, мегаламанію з агрэсіўным месіянствам пад покрывам канструкту з назвай “русский мир”. Замяшчэнне рэлігійна-цывілізацыйнай “рускасці” этнапалітычнай “расійскасцю” прыводзіла да грунтоўных непаразуменняў, што істотна перашкаджала фармаванню найноўшых нацыянальных ідэнтычнасцяў – не толькі ўкраінскай і беларускай, але таксама і рускай» [8].

У Расійскай імперыі – тым больш у даўнейшыя гістарычныя перыяды – доўгі час мэтай палітыкі Пецярбурга (Масквы) з’яўлялася не асіміляцыя (культурная, моўная) розных народаў, не прывядзенне іх да рускасці, а падпарадкаванне палітычным мэтам дзяржавы. Для ўладароў сталіцы імперыі не было істотна, на якой мове размаўляюць з імі падданыя, галоўнае, каб яны былі лаяльныя і бездакорна выконвалі даручэнні цара і ягонай адміністрацыі. Канфлікты, якія звонку ўспрымаліся як культурныя (з этнічнай ці нацыянальнай афарбоўкай), часта былі адно толькі праяваю непадпарадкавання інтарэсам расійскай дзяржавы. У дэспатычнай імперыі рэпрэсіўныя меры (часам вельмі жорсткія) доўгі час прымаліся наогул не да тых народаў, што не паддаваліся асіміляцыі, бо яны падпарадкоўваліся ўладзе Пецярбурга (напрыклад, балты, фіны), а да палякаў, якія падымалі паўстанні, ці народаў перадгор’яў Каўказа. Карацей кажучы, рускія / расіяне навязвалі захопленым землям свой дзяржаўны ўклад, парадак безумоўнага падпарадкавання, саму ж дзяржаўнасць улады ўяўлялі ў неэтнічных катэгорыях (але гэта не азначала, што перавага не аддавалася перш за ўсё сваім людзям – праваслаўным русским). На ўсходзе панавала пачуццё цывілізацыйнага месіянства.

Палітыка ў катэгорыях універсальнай дзяржавы набыла больш выразныя рысы ў тры першыя дзесяцігоддзі XIX ст. Істотным дасягненнем у працэсе эвалюцыі паняцця “народ” у расійскім грамадстве стала г. зв. дактрына “афіцыйнай народнасці”, якая ўключала трыадзіную формулу “праваслаўе, самадзяржаўе, народнасць”, сфармуляваную ў 1832 г. віцэ-міністрам (праз год – ужо міністрам) адукацыі Сяргеем Уваравым. Гэтая формула стала безумоўным імператывам афіцыйнай палітыкі ад часоў улады Мікалая I ажно да распаду царскай імперыі. Па меры ўзрастання ў дзяржаве нацыянальных канфліктаў расіяне распаўсюдзілі паняцце инородцы. Гэтае азначэнне адасабляла ўсходніх славян – рускіх, маларосаў (украінцаў) i беларусаў – ад іншых этнічных груп і народаў імперыі (напрыклад, палякаў, немцаў, літоўцаў).

“У канцы XIX ст., – паводле сцвярджэння Войцэха Заянчкоўскага, – універсалізм расійскай манархіі адышоў у мінулае, Расія ператварылася ў нацыянальную манархію, якая настойліва імкнулася да ўнутранага прывядзення свайго насельніцтва да адзінага стандарту…” [9]. Распаўсюджаннем ідэі “афіцыйнай нацыянальнай свядомасці”, а разам з ёй і паняцця “іншародцаў”, расіяне (русские), з аднаго боку, імкнуліся ўзмацніцца колькасна, прызнаўшы русскими ўсіх усходніх славян, паступова будуючы такім чынам ідэю “трыадзінага рускага народа” (триединого русского народа) [10], з другога боку, доўгатерміновай мэтай стала па сутнасці не ўжываная да пачатку XIX ст. палітыка нацыянальнай (культурнай, моўнай і, у нейкай ступені, рэлігійнай) асіміляцыі інародцаў да належнай расійскасці [11]. Расійскі нацыяналізм, які ўяўляе з сябе этнанацыяналізм, злучаны з імперскім менталітэтам, у апошнія дзесяцігоддзі існавання расійскай дзяржаўнасці набыў выключна неталерантныя, агресіўныя формы, пазбаўленыя нават этыкі і існасці хрысціянства, хаця ў якасці аднаго з яго праваднікоў часта былі праваслаўныя духоўныя асобы. Праўда, варта адзначыць, што гэты нацыяналізм так і не здолеў ахапіць як шырокага кола расійскага грамадства, так і ягоных элітаў.

На беларуска-ўкраінскіх землях Расійскай імперыі пасля ліквідацыі уніі ў 1839 г. адбыўся падзел на праваслаўных (якія складалі значную большасць), што адносілі сябе да “рускіх”, “рускай веры”, і каталікоў, якія лічылі сябе “палякамі” або “польскай веры”. Праваслаўныя сяляне беларускай ці ўкраінскай супольнасцяў (а сялянства ў абодвух выпадках складала больш за 90% іх прадстаўнікоў), для якіх найважнейшым быў класавы падзел, а ў культурным вымярэнні – падзел веравызнаўчы, не мелі падставы варожа ставіцца да праваслаўных уладаў, якія спрыялі іх канфрантацыі з польскімі (каталіцкімі) памешчыкамі. Яны імкнуліся да расійскай праваслаўнай культуры, чаму спрыяла шчыльная сувязь з праваслаўнай царквой. Гэтыя сяляне, у большасці непісьменныя, і ведаць не ведалі пра расійскую ідэю агульнарускага народа (общерусской нации, общерусского народа) [12], але знаходзіліся ў межах яе рэалізацыі. Украінцы апынуліся ў іншай, у параўнанні з беларусамі, сітуацыі, бо традыцыя Казаччыны, Кіеўскай Русі, гайдамаччыны, як і пачуццё велічы ўкраінскага этнакультурнага комплексу (прывязанага да акрэсленай тэрыторыі і колькасных паказчыкаў), нягледзячы на русіфікацыю, захоўваліся сярод украінскіх элітаў, ствараючы шанц для больш выразных праяваў украінскага народатворчага працэсу.

Пасля правалу палітыкі каранізацыі 20-х гадоў (у тым ліку ўкраінізацыі і беларусізацыі) Сталін ужо ў 30-я г. прыняў рашэнне зрабіць упор на ўзмацненне ў дзяржаве значэння рускай мовы і абапірацца ў сваім дыктатарскім кіраванні найперш на расійскае насельніцтва [13]. Гэтыя тэндэнцыі ўзмацніліся і пасля ІІ сусветнай вайны. Шырока распаўсюджвалася канцэпцыя рускіх, паводле якой яны спрадвеку мелі ўласную дзяржаўнасць, стварылі эліты і вышэйшую культуру, стаўшы “старэйшымі братамі” для іншых народаў, у тым ліку для ўкраінцаў і беларусаў. “Новым элементам нацыянальнай палітыкі, – як адзначае Марк Вальдэнберг, разважаючы пра СССР непасрэдна пасля Другой сусветнай вайны, – нягледзячы на тое, што гэты элемент вызначыўся ўжо ў сярэдзіне 30-х г., была паказная рэабілітацыя імперыяльнай мінуўшчыны Расіі, што адлюстравалася, між іншым, у праслаўленні такіх галоўнакамандуючых, як Міхаіл Кутузаў і Аляксандр Сувораў” [14]. Калі ў 20-я г. “нацыянальнае адраджэнне” беларусаў і ўкраінцаў не спрыяла занадта моцнаму іх збліжэнню з рускімі, то пасля ІІ сусветнай вайны сітуацыя адчувальна змянілася. Пачалі гучаць лозунгі стварэння “савецкага народа” – народа (як само сабой разумелася) выключна рускамоўнага.

Нягледзячы на дэцэнтралізацыю, ініцыяваную Хрушчовым, нярускае насельніцтва стала аб’ектам узмоцненай палітыкі русіфікацыі. Навязліва дэманстраваліся гістарычна-культурна-моўныя сувязі ўкраінцаў і беларусаў з рускімі. Савецкі народ ствараўся дзеля ўніфікацыі грамадства вялікай краіны ва ўсіх яго праявах, што ў выніку павінна было прывесці да вычарпання (ці прынамсі паслаблення) адрозненняў і канфліктаў паміж рознымі этнічнымі групамі і народнасцямі, выраўнаваць іх у супольнай, адной на ўсіх савецкай сістэме каштоўнасцяў. Руская мова набыла пры гэтым функцыю саўдзельніка ў дэнацыяналізацыі, але яна была не мовай нацыянальнай русіфікацыі, а менавіта мовай саветызацыі, якая часам была вельмі брутальнай. Мова, адасабляючы супольнасці ад сваіх лакальных культур, выпрацоўвала да іх прадметныя адносіны, была складовай часткай свету homo sovieticus – “савецкага чалавека”. Здавалася б, мэтай такіх дзеянняў было фармаванне грамадства, у значнай меры набліжанага да сфармаваных на захадзе Еўропы палітычных нацый, калі нацыянальная супольнасць трымаецца пры дзяржаўным стрыжні, аднак істотнай розніцай тут было тое, што гэта была дзяржава савецкага тыпу, па сутнасці сваёй аддаленая ад нацыі. Найбольшых поспехаў у гэтым працэсе Масква дасягнула на Беларусі, на Усходняй і Паўднёвай Украіне, а таксама ў месцах хуткага развіцця і ўрбанізацыі новых прамысловых аб’ектаў Сібіры. Гэта суправаджалася “ростам колькасці шлюбаў паміж прадстаўнікамі розных нацыянальнасцяў (у 1970 г. – кожны дзясяты шлюб, а ў 1979 г. – кожны сёмы)” [15]. Сем’і, што ствараліся такімі мяшанымі шлюбамі, часта карысталіся рускай мовай у якасці языка межнационального общения. Руская мова стала мовай гарадоў па ўсёй Беларусі і на значнай частцы ўкраінскіх земляў.

«У час свайго візіту ў Мінск у студзені 1959 г. з нагоды саракавой гадавіны ўтварэння БССР першы сакратар ЦК КПСС таварыш Хрушчоў некалькі разоў паўтарыў у публічных выступах: “Чым хутчэй мы пачнем гаварыць па-руску, тым хутчэй мы пабудуем камунізм”. У прысутнасці членаў ЦК КПСС ён паўшчуваў Кірылу Мазурава за тое, што пад час урачыстага сходу той прачытаў свой уступны даклад на беларускай мове» [16]. Русіфікацыя ў беларускім грамадстве і, у меншай меры, ва ўкраінскім, праходзіла без асаблівых перашкодаў, калі параўноўваць гэты працэс з іншымі супольнасцямі СССР, чаму спрыяла культурнае і моўнае падабенства да “комплексу рускасці”. «Галоўны ідэолаг КПСС Міхаіл Суслаў шкадаваў, што ва Украіне так шмат нацыяналістаў, якія гавораць па-ўкраінску. “А на якой жа мове ім гаварыць – хіба па-турэцку?” – паставіў пытанне рубам Пятро Шэлест, першы сакратар Камуністычнай Партыі Украіны» [17].

Хаця выкарыстанне рускай мовы пашыралася, рускія не мелі з гэтага аніякай карысці, што было б уласціва сфармаванаму народу, які жыў бы ў сваіх пэўных нацыянальных межах. “Савецкі народ” паводле вызначэння не супадаў з нацыянальным комплексам “рускасці”, а складаўся ў савецкарасійскую мяшанку: рускамоўную супольнасць усіх народаў і народнасцяў дзяржавы з агульнай савецкай (класавай, інтэрнацыянальнай) сістэмай каштоўнасцяў [18]. Самасвядомасць рускіх, што атаясамлівалі сябе з усёй імперыяй, мела размыты характар у шмат якіх праявах [19]. “Рускасць” рабілася паняццем вельмі неадназначным. З аднаго боку, яно ўсё яшчэ азначала “рускасць” у традыцыйным разуменні, з другога ж – выходзіла за рамкі першаснага значэння разам з пашырэннем рускай мовы і распаўсюджваннем рускай культуры, напрыклад, сярод мангалоідных народаў Сібіры. Гэтае паняцце было (і застаецца) неадназначным з культурнага пункту погляду, але гэтая неадназначнаць вельмі залежыць ад погляду палітычных элітаў сённяшняй Расіі на расійскую палітычную супольнасць – палітычны расійскі народ. Рускія за семдзесят гадоў савецкай улады і будавання СССР знаходзіліся ў кардынальна іншай сітуацыі адносна нацыянальнага пытання, чым за апошнія дваццаць тры гады існавання Расійскай Федэрацыі. Часы фармавання “савецкага народа” адышлі, але і да сёння няясна, хто такія рускія.

Справа ўскладняецца не толькі тым, што самі рускія, гаворачы пра сябе, часта не разумеюць, ці маюць на ўвазе палітычную (надэтнічную) супольнасць, на што іх скіроўваюць палітычныя эліты краіны, ці гаворка ідзе пра велікарускую, а можа і агульнарускую супольнасць. Справа ўскладняецца яшчэ і спецыфічнымі рысамі грамадства, механізмам ягонага існавання, што таксама ўплывае на фармаванне нацыянальнай адрознасці расіян. Асабліва падкрэсліваюцца сацыяльныя наступствы панавання праваслаўя ў рускай прасторы, якое адрозніваецца ад каталіцызму і пратэстантызму шматлікімі рысамі, што выходзяць па-за sacrum, прынамсі гэта мела адчувальны ўплыў на функцыянаванне савецкага грамадства [20]. Калі каталіцызм і пратэстантызм накіроўвалі актыўнасць вернікаў на грамадскую дзейнасць і сацыяльныя перамены, то праваслаўе сакралізавала грамадства, надаючы ўладам (а не народу) грамадскія пытанні, грамадствам займаліся цары – памазанікі Божыя, намеснікі найвышэйшай улады на зямлі. Свабода набывала характар унутранага стану і тычылася не свабоды грамадскай дзейнасці, а сферы духу.

Можна пералічваць асноўныя адрозненні Расіі ад Захаду: асабісты стыль кіравання, якое суправаджаецца атрафіяй інстытуцый, перанесеных з Еўропы ў Расію (нягледзячы на тое, што прэзідэнтам быў Мядзведзеў, рэальную ўладу меў Пуцін, а Дума была цалкам падпарадкавана выканаўчай уладзе); інструментарнае трактаванне нацыянальнага інтарэсу; успрыманне дзяржавы кіраўнікамі – паводле ўзораў мангола-татарскіх элітаў XIII–XV ст. і феадальна-патрыманіяльных манархій – у катэгорыях набытку, атрыманай улады і матэрыяльных выгод; непераадольны разрыў паміж уладай і “насельніцтвам”, якое ў даўняй Расіі трактавалася як паўсвабоднае (і нават як несвабоднае), ды і цяпер не як грамадзяне сучасных дэмакратычных дзяржаў [21]. Іншую значнасць, нашмат меншую, чым у заходнееўрапейскіх соцыумах (не толькі на ўзроўні палітычных элітаў, хоць там гэта найбольш выражана), набывае маральнасць у яе свецкім абліччы (што было і застаецца вынікам слабой з гэтага пункту гледжання актыўнасці царквы). Пры агульнай слабасці індывідуалізму гэта вядзе да таго, што нацыянальная супольнасць таксама малаактыўная, і, па сутнасці, ёю кіруюць “верхнія эшалоны”. Моцная традыцыя безумоўнай, абсалютычнай, а нават наўпрост таталітарнай сістэмы кіравання суправаджаецца шырэйшай, чым у Еўропе, прорвай паміж элітамі (не толькі ўлады) і народам. Пры гэтым грамадству не хапае традыцыі гонару сярэднявечнага рыцарства і мяшчанскіх навыкаў, што прыводзіць да прыярытэту палітычных інтарэсаў эліт перад пачуццём маральнага абавязку служэння Айчыне і нацыянальным інтарэсам. Слабая сацыяльная актыўнасць абумоўлена недахопам грамадзянскіх традыцый. У выніку сярэднестатыстычныя рускія ў штодзённым жыцці пераважна замыкаюцца ў сацыяльных першасных групах – сям’і і вузкім коле сяброў, афіцыйны ж свет успрымаюць як чужынскі ці нават небяспечны. Перавага інтарэсу ўлады над інтарэсам супольнасці відаць у тым ліку на прыкладзе і Пуціна, і Лукашэнкі, і Януковіча, што мае вынікам слабасць грамадства і існых грамадскіх структур. Гэта, безумоўна, мае і нацыянальныя наступствы. На ўзроўні індывідаў і груп рускі народ у большай меры, чым на Захадзе, з’яўляецца звонку кіраванай супольнасцю, а не той, што ініцыюе сваю дзейнасць у выніку самастойнай актыўнасці. У адрозненне ад еўрапейскіх народаў, дзе моцна разбудаваны гарызантальныя сувязі, сярод рускіх дамінуюць вертыкальныя сувязі, пры вельмі слабым абазначэнні сувязяў гарызантальных. Гэтая супольнасць больш за ўсё нагадвае нацыянальную супольнасць, сфармаваную ў выніку выразнасці межаў, што аддзяляюць яе ад знешняга свету (хоць межы не абавязкова вызначаюць нацыю), а не ў выніку супольных сувязяў яе ўдзельнікаў [22]. Напрошваецца меркаванне, што ў сваім праяўленні гэтая супольнасць у большай меры адпавядае таму, што Канечны і Хантынгтан лічылі “цывілізацыяй”, а не “класічнай» нацыяй [23]. Не будзе вялікай рызыкай сказаць, што расійскі тып улады блакуе фармаванне нацыі заходняга тыпу.

“Пачуццё неразрыўнасці рускасці і праваслаўя, – як мяркуе Алэн Безансон, – не знікае і цяпер заяўляе пра сябе яшчэ больш інтэнсіўна, чым у першыя гады пасля развалу камунізму. Салжаніцын нават не лічыў за магчымае, каб рускі адышоў ад праваслаўя ў іншую веру, бо гэта было б адначасным адрачэннем ад рускасці. Гэткай жа пазіцыі прытрымліваецца сёння патрыях Кірыл, якога моцна падтрымлівае Пуцін і расійская дзяржава. Той, хто пераступіць парог іншага Храма, – адступнік, і бяда была ерэтыкам ва ўсходнім царстве. Да гэтага прыкладаецца кляймо здрадніка айчыны” [24]. Свядома ці падсвядома праваслаўе трактуецца як заслона, што ратуе рускую супольнасць ад чужынцаў, знешняга свету, які часта ўспрымаецца пагрозлівым. У рускай культуры закаранілася традыцыя, што змушала да думкі: калі я праваслаўны, то я рускі. Таму маскоўскі патрыярхат клапоціцца пра тое, каб праваслаўная царква на Беларусі не атрымала аўтакефаліі, а ва Украіне не знізілася дамінаванне Маскоўскага патрыярхату. У абодвух прыкладах царква Маскоўскага патрыярхату выконвае функцыі выразна русіфікацыйныя, бо ў храмах яе духоўнікі карыстаюцца выключна рускай мовай, як і ў царскія часы.

Апісаныя рэлігійна-гістарычна-дзяржаўныя ўмовы дазваляюць нам зразумець, якім шокам для рускіх можа быць (і ёсць) аддзяленне ад іх двух іншых складнікаў агульнарускай супольнасці. Па-першае, яны лічаць гэта здрадай; па-другое, гэта ўспрымаецца як аслабленне Расіі (рускасці) у розных сферах; па-трэцяе, для іх гэта як ампутацыя часткі спраўнай традыцыйнай расійскасці (рускасці), злучанай рэлігіяй (духоўна), культурай (моўна) і гісторыяй. “Пасля распаду СССР, –сцвярджае Анджэй Вяжбіцкі, – і з’яўлення незалежных Беларусі і Украіны перакананне аб адзінстве ўсходніх славян захісталася” [25]. Пры гэтым з’яўленне дзвюх усходнеславянскіх незалежных дзяржаваў успрымалася часта за прызнанне для былых савецкіх рэспублік значна большай аўтаноміі, самастойнасці, што не павінна было атаясамлівацца і не атаясамлівалася з істотнай культурнай, у тым ліку ментальнай аўтаноміяй, а таксама палітычна-мілітарным аддзяленнем ад расійскасці. Свайго роду выключэннем з гэтага правіла былі клопаты ў сувязі з пазбаўленнем рускай мовы яе афіцыйнага статусу ва Украіне. Нягледзячы на гэта, у абедзвюх рэспубліках руская мова павялічвала прастору свайго выкарыстання, асабліва ў масавай культуры і ў пытанні прызнання рускай мовы як роднай. Сапраўдныя праблемы, аднак – як успрынялі гэта расіяне – задэманстраваў Майдан 2014 г. Украінцы не толькі настойліва заявілі пра сваю самастойнасць, але – паводле меркавання Масквы – перайшлі на бок ворага, сталі здраднікамі “русского мира”, агульнага славянска-праваслаўнага свету, самой “Святой Русі” (ужо пра Кіеўскую Русь кажуць з меншай ахвотай), сталі наўпрост фашыстамі. Яны ж перайшлі або пераходзяць – так гэта ўспрымаецца рускімі – на бок тых, хто вякамі быў трывалай, моцнай, часта з негатыўным адценнем, супрацьлегласцю рускім – на бок лацінскага Захаду, а перадусім варожага комплексу NATO і ЗША, што пераследуюць іх дзесяцігоддзямі. Рускія не толькі адчуваюць, быццам яны перажываюць ампутацыю, але і лічаць, што страчваюць сядзібу, з якой “ёсць пайшла зямля руская” (адпаведна, і яны самі), што губляюць свой імперскі гонар (незалежна ад таго, што яны пад ім разумеюць). Сярэднестатыстычны рускі да нядаўняга часу лічыў, што беларусы і ўкраінцы – гэта члены аднаго супольнага народа. Масавая падтрымка рускімі ваеннага наступлення на Украіну ў 2014 г. стала праявай не іх адыходу ад ідэі агульнарускай супольнасці, а пераканання, што ад гэтай ідэі адступілася значная частка Украіны, якая пазірае ў бок варожага Захаду, а гэтым падвяргае сумненню галоўную ролю рускіх у трыадзіным народзе (у тым ліку – ролю рускай мовы і РПЦ).

Хто ж такія рускія пасля распаду СССР, у сітуацыі частковага крызісу іх ранейшай ідэнтычнасці? Вітальд Радкевіч, выказваючыся адносна дыскусіі расійскіх палітычных эліт пра будучыню дзяржаў заходняй часткі СНД, называе за Верай Тольц пяць магчымых мадэляў расійскай нацыянальнай ідэнтычнасці. Першая мадэль – грамадзянская нацыя (палітычная, надэтнічная); другая – імперыяльная (што ахоплівае постсавецкую прастору і нагадвае як канцэпцыю “савецкага народа”, так і еўраазіяцкія канцэпцыі), трэцяя – «усходнеславянскі народ, які, паўтараючы словы Аляксея Мілера, можна назваць “вялікай рускай нацыяй”, што ахоплівае этнічных рускіх (велікаросаў), украінцаў (выключаючы, відаць, украінцаў-уніятаў з Галіцыі) і беларусаў (у гэтым кірунку развіваліся, да прыкладу, прапановы Аляксандра Салжаніцына)»; чацвертая мадэль – “расійскага народа як супольнасці ўсіх рускамоўных, незалежна ад месца пражывання”; пятая – “расійскага народа, што абапіраецца на кроўныя сувязі, як гэта прапагандуюць маргінальныя групы радыкальных нацыяналістаў” [26]. Праблема расіян – фактычная немагчымасць спалучыць першую мадэль з трэцяй (а расіяне акурат гэта спрабуюць зрабіць). Калі будаваць народ палітычны (панадэтнічны) у межах РФ, гэты шлях прадугледжвае адгароджванне ад украінцаў і беларусаў, калі ж скіраванне высілкаў на “трыадзіным народзе”, то бок на элементах культурна-рэлігійных (а таксама, як лічаць рускія, і этнічных, агульных для ўсіх “трох адгалінаванняў”), то гэта азначала б выхад такой супольнасці па-за абшар цяперашняй расійскай дзяржавы і радыкальна абмяжоўвала б магчымасці фармавання нацыі палітычнай (панадэтнічнай). Расійскія эліты хацелі б пабудаваць супольнасць, што моцна звязвае жыхароў іх дзяржавы (і гэта зразумела), пры гэтым яны ніяк не могуць пазбавіцца традыцыйнага мыслення ў катэгорыях агульнарускага адзінства, праява якога – канфлікт з Украінай у 2014 г.

Цікавыя даследаванні ў сакавіку 1991 г., а значыць непасрэдна перад распадам СССР, праводзіліся тады яшчэ савецкім Агульнасаюзным цэнтрам вывучэння грамадскай думкі (АЦВГД). У гэтых даследаваннях 63% рускіх у Расіі (і 66% рускіх у іншых савецкіх рэспубліках) аднеслі сябе да грамадзян СССР і толькі 25% – да грамадзян сваёй рэспублікі (дадзеныя па іншых рэспубліках – 22%). Як адсюль вынікае – пра што няцяжка было здагадацца, – рускія больш атаясамлівалі сябе з дзяржавай, якую яны як бы стварылі ўласнымі памкненнямі, а рэспубліканскія масштабы звужалі іх імперскі менталітэт. Цікавым падаецца факт, што рэкорд у гэтым апытанні паставілі беларусы, якія аж на 69% атаесамлялі сябе з СССР, і толькі 24% з іх суадносіліся з уласнай рэспублікай. Трэба думаць, што ступень атаесамлення сябе з вялікай дзяржавай можа ў нейкай меры быць сведчаннем высокага ўзроўню саветызацыі сярод беларусаў, а таксама ўздзеяння імперскага менталітэту (разам з саветызацыяй) сярод рускіх. Сярод украінцаў размеркаванне дадзеных па гэтым апытанні было іншым: 42% былі за СССР, a 46% за ўласную рэспубліку (да ўвагі не прымаецца працэнт тых, хто ўстрымаўся ад адказу). Табліцу вынікаў замыкалі эстонцы: 3% звязвалі сябе з Савецкім Саюзам i 97% з Эстоніяй [27]. Дазволім сабе думаць, што розніца звестак сярод беларусаў, украінцаў і эстонцаў сведчыць пра ўзровень нацыянальнай самасвядомасці сярод тытульных народаў: найніжэйшы сярод беларусаў і найвышэйшы ў грамадствах прыбалтыйскіх рэспублік. Таксама гэта праява адносінаў да дзяржаўнасці ў тым выглядзе, як яе будавалі рускія, паколькі іх культура і мова былі значна менш блізкія эстонцам, чым членам агульнарускай супольнасці.

“У той самай меры, як да рэвалюцыі ў Расіі дзейнічаў курс на асіміляцыю ў рускасць, – заўважае A. Вяжбіцкі, – настолькі пры СССР дзейнічаў курс на асіміляцыю рускасці ў савецкасць” [28]. Новай з’явай, што паўстала пасля стварэння Расійскай Федэрацыі, было “дыстанцыяванне саміх расіян ад канцэпцыі расійскага народа, якая пачала ўспрымацца як субстытут народа савецкага, які ў сваю чаргу ствараўся на падаўленні рускасці” [29]. У выніку з аднаго боку мы маем справу з распаўсюджаннем расійскімі элітамі ўлады народа палітычнага (дзяржаўнага) тыпу (бо гэта палягае ў інтарэсах Расіі), з другога ж боку – з узмацненнем рускасці, разуметай у асяроддзі інтэлектуалаў, грамадскіх і партыйных дзеячаў, сярод часткі палітыкаў і расійскіх нацыяналістаў як этнічнае ці найперш культурнае паняцце [30], і з лозунгам “Расія для рускіх”. На пытанне «Як Вы ставіцеся да думкі “Расія – для рускіх”?», якое Цэнтр Лявады шмат гадоў рэгулярна задаваў, у падтрымку выказаліся ад 43% у снежні 1998 г. да 66% у кастрычніку 2013 г. Нязгодных з гэтым меркаваннем было ў 1998 г. 30%, а ў 2013 – 19% (рэшту гэтае пытанне не цікавіла або яны не хацелі на яго адказваць) [31]. Калі ўзяць пад увагу, што, на падставе вынікаў іншых даследаванняў, расіяне ўсё болей пагаджаюцца з распадам СССР, то факт узрастання падтрымкі лозунга “Расія – для рускіх» можна лічыць сведчаннем пераходу ад СССР як дзяржавы савецкага народа да РФ як уласнай нацыянальнай дзяржавы, разуметай па-ранейшаму ў імперскіх традыцыях. Гэты лозунг падмацоўваецца, між іншага, тым, што 4/5 расіян – гэта русские, а суправаджаецца ён падкрэсліваннем рускімі сваёй славянскасці, праваслаўя і супольнасці з беларусамі і ўкраінцамі. Узнікае ўражанне, што частцы славянскіх расіян уласціва ідэя этнічна-культурнага народа (што набліжае іх – хоць існуе і шмат фундаментальных адрозненняў – да еўрапейскіх супольнасцяў). У гэтым выпадку важна менавіта тое, што ў такое разуменне рускага народа ўваходзіць выхад за межы дзяржавы па прычыне адначаснага прызнання ідэі агульнарускай супольнасці.

Асіміляцыі ў плане рускай мовы і культуры спрыяе ідэя “рускага свету”, што ахоплівае не толькі ў межах Расіі, але і па-за яе межамі людзей, якія гавораць па-руску ды звязаныя з рускай культурай, а таксама з праваслаўем. Гэта тычыцца і паняцця рускасці, якое такім чынам выходзіць па-за традыцыйную этнічнасць і пашыраецца ў культурным змесце. Нягледзячы на тое, што пасля савецкага атэізму засталося шмат антырэлігійных настрояў, амаль 70% расіян, хоць і ў рознай меры, адчувалі адзінства з вернікамі той самай канфесіі [32]. Прыклад таго, як Лукашэнка вызначыў сябе “праваслаўным атэістам” (а ён выхаваны ў культуры савецкай рускасці і рэгіянальна ўспрымаў беларускасць) сведчыць пра цывілізацыйнае разуменне праваслаўя, якое сваёй сістэмай вартасцяў, перанесеных на дзяржаўна-палітычны ўзровень, будуе свецкую прастору як цывілізацыю, супрацьпастаўленую заходняму свету.

“Украіна і Беларусь, – піша Вольга Надскакула, – лічацца часткай Расіі як з моўнай перспектывы, так і з этнакультурнай ды гістарычнай. Сыходзячы з гэтага, любая незалежнасць гэтых тэрыторый ад Расіі ўспрымаецца як часовы, хоць пры гэтым небяспечны феномен. Паводле меркавання С. Караганава, адносіны Расіі з такімі дзяржавамі з’яўляюцца ключавым элементам разумення расійскай велікадзяржаўнасці” [33]. Гэтыя словы пацвярджаюць сітуацыю вакол Украіны ў 2014 годзе. Можна знайсці шмат выказванняў рускіх на тэму нацыянальнай супольнасці трох грамадстваў, у тым ліку сцвярджэнні самога прэзідэнта Пуціна. Калі яму ў ліпені 2005 г. маладая беларуска публічна задала пытанне пра магчымасць аб’яднання Беларусі і Расіі, ён адказаў: “Думаю, что гэта залежыць перадусім ад Беларусі. Кажу гэта Вам як прадстаўніцы беларускага народа. Сам жа лічу, у прынцыпе, калі абагульніць, што мы з’яўляемся адной нацыяй, адной вялікай нацыяй” [34]. У прамове з нагоды далучэння Крыма і Севастопаля ў склад Расіі ад 18 сакавіка 2014 г. прэзідэнт Пуцін сцвярджаў: “Скажу шчыра, у нас баліць душа за ўсё, што адбываецца цяпер на Украіне, што пакутуюць людзі, што яны не ведаюць, як жыць сёння і што будзе заўтра. Нашы хваляванні зразумелыя, бо мы ж не толькі блізкія суседзі, мы фактычна, як я ўжо шмат разоў гаварыў, адзін народ. Кіеў – маці гарадоў рускіх. Старажытная Русь – гэта наша агульная крыніца, мы ўсё роўна не зможам адно без аднаго” [35]. Наступствы такога погляду расіян на двух сваіх славянскіх суседаў заўважальныя ў змесце іх свядомасці. У даследаваннях адносін расіян да іншых народаў, як правіла, пазітыўныя меркаванні звязаны з беларусамі і ўкраінцамі. Напрыклад, могуць быць адказы на пытанне аб магчымым абмежаванні знаходжання ў Расіі імігрантаў розных нацыянальнасцяў. У кастрычніку 2013 г. украінцы атрымалі найменшую колькасць галасоў за такое абмежаванне – 5% (найбольш было за абмежаванне для прадстаўнікоў каўказскіх народаў – 54%, кітайцаў і імігрантаў з былых сярэднеазіяцкіх рэспублік СССР – па 45 %) [36].

Даследаванні адносінаў рускіх з беларусамі і ўкраінцамі шмат гадоў праводзяцца Цэнтрам Лявады. На пытанне: “Ці Вы ўспрымаеце Беларусь (Украіну) як замежную краіну?”, што задавалася ў апытанні ў 2013 г., наконт Беларусі адказалі: “так” – 34%, “не” – 63%; Украіны: “так” – 37%, “не” – 61% [37]. Вынікі іншых цікавых даследаванняў змяшчае табліца 1:

Дадзеныя сведчаць пра тое, што адказы маглі быць розныя – у залежнасці ад таго, як ставілася пытанне пра агульнарускае адзінства. Калі гаворка вялася пра выбар паміж трыма рознымі народамі і трыма адгалінаваннямі аднаго народа, пераважная большасць рэспандэнтаў абірала “тры адгалінаванні” [39], паколькі такая фармулёўка лепш перадае катэгорыі мыслення рускіх пра трыадзіны народ, яны часцей ужываюцца ў Расіі, а таксама ў Беларусі (у сацыялагічных даследаваннях). Вядома, магчымая і іншая інтэрпрэтацыя такіх даследаванняў, з выяўленнем таго, што ўкраінцы ў параўнанні з беларусамі значна менш ахвотна залічваюцца да трыадзінай супольнасці. Такое сцвярджэнне, аднак, не ўяўляецца абгрунтаваным, бо адрозненні ў даследаваннях, для прыкладу, у студзені 2007 г., не выглядаюць значнымі.

Цікава, што ў сакавіку 2014 г., а гэта быў час, калі падзеі на Майдане выклікалі ўжо вострыя пратэсты ў Расіі, лічба расіян, што выказваліся за адзіны народ, яшчэ больш павялічылася, асабліва выразна ў пратэстах супраць – як сцвярджалася – “фашысцкіх бандэраўцаў з заходняй Украіны” і прыхільнага ім Захаду, асабліва ЗША. Відаць, рускія думалі, што такім спосабам яны салідарызуюцца з большасцю ўкраінцаў, якія трапілі пад гнёт “фашыстаў і нацыяналістаў”. Адначасова ў сакавіку, а яшчэ болей у траўні і ў чэрвені, узраслі негатыўныя адносіны да Украіны, а гэта азначае, што рускія дэманструюць схільнасць адрозніваць простых грамадзян Украіны (украінскага “адгалінавання адзінага народа”) ад украінскай дзяржаўнасці, нібыта прадстаўленай уладамі, сфармаванымі пад уплывам Захаду і нацыяналістаў [40]. Ацэньваючы прыведзеныя звесткі, можна сцвярджаць, што значная большасць рускіх, нягледзячы на палітычна-гаспадарчыя сутычкі на лініі Масква – Кіеў – Мінск, па-старому з прыхільнасцю ставіцца да ўсходнеславянскай трыадзінай праваслаўнай супольнасці, якая моцна закаранілася ў іх гістарычна-культурнай традыцыі, але гэта не азначае, што разуменне такога адзінства не перажывае паступовых зменаў, у тым ліку змяншэння сацыяльнай базы. Амаль 1/5 рэспандэнтаў (калі пытанне ставілася ў версіі з трыма адгалінаваннямі аднаго народа) не пацвярджала прыхільнасці да агульнарускай супольнасці. Хаця, калі б даследаванні праводзіліся сярод расіян без вылучэння іх часткі рускіх (а гэта вынікае з дадзеных Цэнтра Лявады) [41], то, трэба меркаваць, што сярод расіян нярускага паходжання напэўна знайшлася б значная частка прыхільнікаў рускасці, якая выключае ўкраінцаў і беларусаў (гэта толькі гіпатэтычнае меркаванне).

Цікавую карціну падаюць таксама даследаванні 2008– 2013 г., што тычыліся ўяўленняў пра расійска-ўкраінскія міждзяржаўныя зносіны. З іх вынікае, што расіяне з большым задавальненнем успрымалі б Украіну як незалежную краіну, але з блізкімі і сяброўскімі сувязямі, адкрытымі межамі без візаў і мытнага кантролю (працэнт прыхільнасці сягае ў некаторыя гады ад 51% да 64%). Такая карціна, аднак, больш нагадвае УССР, якая таксама фармальна была незалежнай краінай, але – у межах СССР. На другім месцы з працэнтам прыхільнасці ад 13% да 29% знайшліся рэспандэнты, што выказаліся за цалкам незалежную Украіну з закрытымі межамі, візамі і мытным кантролем (на што, магчыма, уплывалі наяўныя праблемы, напрыклад з перадачай і разлічэннямі за газ). За злучэнне Украіны і Расіі ў адну дзяржаву выказаліся ад 12% да 19% расіян [42]. Не выключана, што і ў гэтым выпадку на расійска-ўкраінскія зносіны па-рознаму глядзелі б расіяне славянскіх каранёў і іншых народнасцяў (чаго ў даследаванні не ўлічвалі). Не падлягае сумневу, што на адказы ўплывала ўсведамленне рэалій СССР, калі пры існаванні асобных славянскіх рэспублік (з уласным кіраўніцтвам, парламентам, межамі, асобнымі бюджэтамі) не заўважнымі былі бар’еры ва ўзаемнай камунікацыі і існаванні ўсходнеславянскай супольнасці. Вельмі верагодна, што сіла расійска-ўкраінскага адзінства будзе слабець з паралельным працягам (узрастаннем) канфлікту на землях Усходняй Украіны – прынамсі ў частцы ўкраінскага грамадства. Расія калісьці была галоўнай крыніцай і распаўсюднікам канцэпцыі агульнарускага народа, яе карыстальнікам і ўпаўнаважаным прадстаўніком. Таму яна не зацікаўлена ў знікненні такога тыпу ўзаемных адносін як з геапалітычнага (імперскага), так і культурнага (нацыянальнага) пункту гледжання. У гэтым трыадзіным звязе два іншыя ўдзельнікі выконвалі / выконваюць пераважна функцыі аб’ектаў а не суб’ектаў такая канцэпцыя бязмежнага народа на чале з Расіяй абмяжоўвае магчымасці стварэння ўкраінцамі і беларусамі ўласных нацый як незалежных супольнасцяў, падобных да нацый еўрапейскага тыпу, а ў гэтай сувязі і ўласных дзяржаў.

2. Беларусы

Пазіцыя беларусаў на карце нашай часткі кантынента з пункту гледжання іх нацыянальнага адзінства, а таксама іх суб’ектнасці, прынцыпова іншая ў параўнанні не толькі з расіянамі і палякамі, але і літоўцамі. Беларусы – класічны прыклад сутыкнення двух культурных абшараў (расійскага – праваслаўнага – і заходнеўрапейскага – “лацінскага”). Беларусь, падпарадкаваная Расіі, непараўнальна менш самастойная, чым сённяшняя Літва, што мае ўтрая меншую колькасць насельніцтва. Прычыны такой сітуацыі трэба шукаць у мінулым.

Мэтай расійскай палітыкі, якая праводзілася пасля падзелаў Рэчы Паспалітай, была культурная пераарыентацыя Беларусі, перацягванне грамадства, прынамсі яго большай часткі, з еўрапейскага (лацінскага) культурнага абшару ў расійскі, які самі расіяне называлі “расійскай цывілізацыяй”. Гаворачы зусім коратка, прычынамі гэтага былі: па-першае, перавод большасці насельніцтва Беларусі ў праваслаўе, праз што адбывалася яго русіфікацыя і ўнясенне праз праваслаўе ідэі “адзінага рускага народа”. Падругое, ліквідацыя ранейшых элітаў, што кшталтаваліся пакаленнямі, месца якіх у БССР запаўнялася сфармаванай выхадцамі з беларускіх вёсак праслойкай, скрайне канфармісцкай, безыдэйнай, падлеглай маскоўскім (або мінскім) уладам, пазбаўленай любых ідэалаў акрамя жадання кар’ернага поспеху і заробку. Што істотна, значэнне элітаў у праваслаўным грамадстве заўсёды было большым, чым у лацінскай Еўропе. Таму іх знішчэнне пасля бальшавіцкай рэвалюцыі (а таксама ў сувязі з выміраннем пакалення, што выхоўвалася ў кантакце або на культурным полі даўнейшай вышэйшай праслойкі), плебеізацыя новых пакаленняў – усё гэта мела рашуча негатыўнае ўздзеянне на такія грамадствы, на іх мадэрнізацыю, што адчуваецца і цяпер [43]. Трэцяя прычына – масавая саветызацыя, што распаўсюджвала рускую мову і спосаб мыслення пад катэгорыяй савецкага народа разам з часткай расійскай сістэмы каштоўнасцяў (расійскасць прадстаўляла больш прэстыжную культуру “вялікага народа” – гэта з захапленнем успрымалася выхадцамі з вёскі, для якіх беларускасць асацыявалася з сялянскасцю і рэгіянальнасцю). Спрыялі таму школьныя падручнікі, сродкі масавай інфармацыі, мастацкая і навуковая літаратура, палітычная агітацыя, сістэма адукацыі на ўсіх яе ўзроўнях. Вынікам стала фармаванне грамадства, якое дыстанцуецца ад афіцыйнай ідэалогіі [44], не прымаючы ў гарадах за каштоўнасць нічога па-за сялянскай працавітасцю, жаданнем “выбіцца ў людзі”, будаваннем сям’і і прыстасаваннем да ўмоваў жыцця, калі гэтыя ўмовы памнажаюць дастатак.

Беларусаў у абсалютнай большасці не цікавіла ані сфера свабоды, ані нацыянальныя лозунгі. З часам яны прымалі савецкі лад як мала хто ў СССР. Несумненна, гэтаму спрыяла хуткае развіццё БССР. Масавае перасяленне з бедных вёсак у гарады, асабліва за апошнія сорак гадоў савецкай улады (а гэта ўспрымалася як значнае сацыяльнае прасоўванне), разам з усведамленнем прыналежнасці да вялікай імперыі цалкам задавальняла беларусаў. Не ўтрымаўся (не развіўся напоўніцу) у іх традыцыі нацыянальны этас, вартасці, што вызначаюць высокую культуру, паколькі даўнейшыя эліты былі адкінуты ад нацыятворчых працэсаў як чужыя (ініцыятарамі такіх працэсаў былі рускія, якія ўспрымалі культуру гэтых элітаў – нацыянальную і класавую – як канкурэнтную). Такім чынам, большая частка беларускага грамадства ніколі не мела дачынення да нацыянальнай – адрознай ад рускасці – беларушчыны. З гэтага пункту гледжання беларусы знаходзіліся ў зусім іншай сітуацыі, чым палякі, чэхі, літоўцы ці эстонцы. У адпаведнасці з пазанацыянальнай сялянскай традыцыяй свет улады – калісь панскі, расійскі, нямецкі ці польскі – і звязаных з ім інстытуцый быў для сярэдняга беларуса чужым, “халодным”, нясвойскім, якому нельга было давяраць, але ў якім часамі даводзілася існаваць. Узнікла з’ява, якую можна было б назваць тэатралізацыяй сферы публічнага жыцця. У публічных інстытуцыях людзі паводзілі сябе, гаварылі і нават думалі іначай, чым у прыватным жыцці. Уласны свет ахопліваў сям’ю і вузкае кола сяброў. Гэта зніжала сацыяльную актыўнасць і накіроўвала яе на рэалізацыю асабістых інтарэсаў. Рэчаіснасць, што атачала грамадскую адзінку, была пераважна рускамоўнай (тым больш у гарадах). Разам з мовай прымаліся руска-савецкія катэгорыі мыслення, у тым ліку ідэя агульнарускай супольнасці (не абавязкова ў сэнсе паўсюднага агучвання звязаных з ёй тэрмінаў), хоць гэта пранікала не так глыбка, як у культуру больш-менш нацыяльна скіраваных расіян, заўсёды поўную прадзяржаўных і праімперскіх поглядаў. У свет “усходнеславянскага рускага народа” беларусы найчасцей уваходзілі без рэфлексій, паколькі часцей за ўсё выбар іншага адсутнічаў. Пасля ІІ сусветнай вайны па-за гэтымі катэгорыямі мыслення апынуліся вельмі нязначныя асяродкі беларускіх інтэлектуалаў, існаванне якіх стала заўважальным, па сутнасці, толькі з канца 80-х г. ХХ ст.

Цікава, што празаходні выбар рэпрэзентавала нацыянальная беларуская ідэя, за якой былі каталікі не толькі нашаніўскага перыяду, але і пазнейшых часоў, хоць з часам у беларускім нацыянальным руху станавілася ўсё больш праваслаўных беларусаў. Гэтая праеўрапейская арыентацыя вынікала са зместу нацыянальнай ідэалогіі і механізмаў яе ўзнікнення, прыклад якіх запазычваўся ў іншых славянскіх народаў Цэнтральнай і Цэнтральна-Усходняй Еўропы, так што гэта быў працэс культурнага пераймання [45].

З аднаго боку, паўстала вельмі выразная ідэя агульнарускай супольнасці, з усім яе гістарычна-культурным багажом, што далучала беларусаў да рускасці ў яе шырокім значэнні (але без прыняцця рускага нацыяналізму), якая ўспрымалася наогул пасіўна і механічна з прычыны адсутнасці выразных межаў, што маглі б раздзяляць абедзве супольнасці, – яны надавалі гэтым межам регіянальна-этнаграфічны характар. З другога боку, паралельна існавала беларуская нацыянальная ідэя, якую падтрымлівала вузкае кола інтэлектуалаўінтэлігентаў і якая час ад часу актывізавалася: нашаніўскі перыяд, 20-я гады ў БССР (хоць там яна часткова змяшалася з савецкімі рэаліямі), часы ІІ сусветнай вайны, перыяд пасля 1991 г. Яна была аналагічная іншым – славацкай, літоўскай, чэшскай, у найменшай ступені – польскай. Яе змест аддзяляў беларусаў ад рускіх і быў адпаведнікам еўрапейскіх (лацінскіх) узораў – не толькі ў плане фармавання нацыі, але і сферы змяшчэння яе ў шырокі сацыяльна-культурны кантэкст, характэрны для Еўропы. Яна і палітычна была арыентавана на Еўропу, чаго расіяне ніколі не маглі і цяпер не ў стане прыняць.

Такім чынам, у выпадку Беларусі мае месца тыповае сутыкненне культур, дзе меншасць складае заходняя “лацінская”, а большасць – усходняя “праваслаўная”. Гэта назіралася з даўняга часу, але – калі абмінуць перыяд падзелаў Рэчы Паспалітай – цалкам відавочным стала толькі пасля атрымання Беларуссю незалежнасці. Паводле дадзеных незалежнага беларускага сацыялагічнага цэнтра НІСЭПД колькасць каталікоў на Беларусі складала ў 2009 г. 13,1% (у 2013 – 14,7%), праваслаўных у 2009 г. было 78,5%, а праз чатыры гады – 74,2% (не адносілі сябе да вернікаў у 2013 г. 7,5% апытаных) [46]. Калі Беларусь стала незалежнай краінай, да ўлады прыйшлі людзі, што паходзілі з каталіцкага асяроддзя (таму іх падазравалі ў прапольскасці), якія пачалі праводзіць палітыку збліжэння з Еўропай коштам частковага дыстанцыявання ад Расіі. Рэакцыяй грамадства было абранне ў выніку свабодных выбараў 1994 г. Аляксандра Лукашэнкі, “праваслаўнага атэіста”, “савецкага чалавека”, які абяцаў выбарцам у прамовах 1994 г., што будзе на каленях прасіць у Маскве аб узнаўленні супольнай дзяржавы з Расіяй [47]. Большасць беларусаў падтрымлівае яго і сёння, а паводле дадзеных НІСЭПД ён у кожных выбарах набіраў болей за 50% галасоў.

Шматразова і ў розных версіях было цытавана выказванне прэзідэнта Беларусі, што прагучала на самым пачатку двухтысячных гадоў, маўляў “беларусы – гэта тое ж, што і рускія, толькі са знакам якасці” [48]. На гэтую тэму Лукашэнка таксама выказаўся ў 2011 г. у інтэрвію Грыгорыю Ёфэ (ЗША). Адказваючы на пытанне, ці беларусы і расіяне – гэта адзін народ, ён сказаў: “Так, вядома, мы жылі ў адной дзяржаве. Украінец яшчэ неяк адрозніваецца ад расіяніна, a беларуса і рускага, ну, паспрабуй адрозніць! Ніякай розніцы! Мы аднолькава гаворым, аднолькава думаем. Агулам кажучы, мы цалкам падобныя адзін да аднаго. У нас і кроў з абодвух бакоў змешаная. Мы вельмі адзін аднаму блізкія. Але, нягледзячы на ўсё, беларус – гэта, Вы мяне разумееце, як рускі, толькі са знакам якасці <…> Гэта значыць, што ён прадстаўляе вышэйшы па якасці ўзровень, больш адукаваны” [49].

Наступствы сувязі з расіянамі і іх культурай, што трывала пакаленнямі, адлюстраваны ў выніках даследаванняў, датычных пытанняў, ці быць беларусам асобным народам, ці адгалінаваннем аднаго, агульнага з рускімі і ўкранцамі (гл. табліцу 2). Беларусы даюць адказы, падобныя да расіян, хоць прыхільнікаў адгалінавання агульнага народа ўсё ж на 10% меней (параўнайце з табліцай 1). Апошняе не павінна здзіўляць, калі прыняць ўвагі паступовае прызвычаенне да жыцця ў межах асобнай краіны, і гэта вызначае вельмі павольны працэс у бок эмансіпацыі і прававой самастойнасці. Мяркую, нас больш павінна было б здзівіць іншае – чаму працэс фармавання самастойнасці працякае тут так слаба і запаволена.

Больш глыбокі аналіз дадзеных НІСЭПД 2009 г. выводзіць на тое, што “тры адгалінаванні” падтрымліваюць – калі ўлічваць графічную выяву вынікаў – перш за ўсё старэйшыя групы насельніцтва, а не маладзейшыя, менш адукаваныя, пенсіянеры, жыхары вялікіх гарадоў, а таксама Гомельская вобласць (79,9%) і горад Мінск (75,1%), а вось Гарадзенская (58,6%) i Берасцейская (55,8%) вобласці [51] апынуліся напрыканцы спіса. Такія звесткі наводзяць на думку, што з цягам часу пачуццё прыналежнасці да агульнарускага народа павінна слабець, хоць больш гэта падобна на гіпотэзу, а ў беларускім грамадстве да такога тыпу экстрапаляцыі трэба падыходзіць асцярожна (асабліва калі пераход да наступных узроставых катэгорый у вялікай колькасці выпадкаў спалучаецца са зменай поглядаў) [52]. Як таго і можна было б чакаць, паводле вынікаў даследавання пачуццё асобнага народа ўзмацняецца ў заходнім кірунку. Мінск жа – гэта спецыфічны культурны комплекс, дзе рускага насельніцтва жыве больш чым дзе, поўна розных адміністрацыйных работнікаў, прадстаўнікоў улады і, адпаведна, прарасійскіх інтарэсаў, але тут жа шмат і “лібералаў” ва ўсходнім разуменні гэтага слова, апазіцыйных асяроддзяў. Тут жыве несельніцтва, якое масава глядзіць расійскае тэлебачанне і ў культурным сэнсе адкрыта на ўсход, а ў эканамічных спадзяваннях – на захад, на рынкавыя сістэмы каштоўнасцяў. З дадзенымі табліцы 2 цесна звязана пытанне, задаванае беларусам у сакавіку 2005 г.: «Прэзідэнт Расіі Уладзімір Пуцін заявіў, маўляў, “мы і беларусы, калі казаць сур’ёзна, складаем адзін народ”. Як Вы ацэньваеце гэтае выказванне?». З заявай Пуціна пагадзіліся 56,8% апытаных, 31,7% не пагадзіліся, але паставіліся да такой заявы расійскага прэзідэнта спакойна, толькі 4,3% былі катэгарычна не згодны з гэтым выказваннем і нават абураны [53]. Тая большасць, што ўхваліла выказванне, пацвердзіла факт прыналежнасці да супольнага з расіянамі народа, аднак, што заканамерна, гэты працэнт прыхільнікаў быў ніжэйшы, чым пры адказе на пытанне пра “тры адгалінаванні”. Адказы на два гэтыя пытанні пацвярджаюць па-ранейшаму моцную прывязанасць беларусаў да “агульнарускага народа”. Як у выпадку з расіянамі беларусы таксама не ўспрымаюць Расію замежнай краінай: у чэрвені 2010 г. гэта пацвердзіла 79,4% апытаных, а замежнай краінай усходняга суседа лічаць толькі 17,4% беларусаў [54].

Прапаную найноўшыя даследаванні з 2013–2014 г., што на розных узроўнях дэманструюць характар беларуска-рускіх сувязяў, а таксама адзінства беларусаў і іх адасобленасць як ад Расіі, так і ад Захаду. Няма сумненняў, што арыентацыя беларусаў на Усход больш моцная, чым на Захад, хоць, нягледзячы на гэта, назіраецца ўзмацненне беларускай адасобленасці. Аднак беларусаў характарызуе найперш лабільнасць і пасіўнасць. Яна вынікае з высокай ступені іх саветызацыі і нізкай ступені нацыяналізацыі, недахопу традыцыі супраціву і працы элітаў. Рызыкнуў бы выказаць меркаванне, што беларусы яшчэ не пераадолелі той бар’ер, пасля якога супольнасць (іяе вытворная адзінка – дзяржава) з’яўляецца настолькі моцнай (самастойная і адасобленая ад іншых) і так эмацыйна падтрымліваецца грамадзянамі, што можа справіцца са знешнімі (неваеннымі) выклікамі і сама сабой кіраваць, выпрацоўваючы паняцце нацыянальнага інтарэсу – і стварыць інстытуцыі для рэалізацыі гэтага інтарэсу. Беларусы не дасягнулі фазы “C”, якую вылучаў Міраслаў Грох, што азначае з’яўленне масавага нацыянальнага руху, паколькі беларускі нацыянальны рух ніколі не атрымліваў падтрымкі большасці грамадства, такая ж сітуацыя і сёння [55]. Моц згаданага вышэй нацыянальнага адзінства беларусаў была ўжо даследавана, хоць толькі на ўзроўні суб’ектыўных пачуццяў грамадзян. На пытанне “Як Вы мяркуеце, на якой стадыі фармавання знаходзіцца нацыянальная свядомасць беларусаў?” у чэрвені 1993 г. і ў 2013 г. адпаведна былі атрыманы адказы: “На вельмі высокім ўзроўні” – 0,7% i 2,9%; “На высокім узроўні” – 4,5% i 18,3%; “На сярэднім узроўні” – 48,0% i 37,5%; “На слабым узроўні” – 31,6% i 26,2%; “На зусім слабым узроўні” – 10,0% i 11,7%. Такім чынам, назіраецца рост ступені фармавання нацыянальнай свядомасці і, што цікава, гэтаму значна спрыяў фактар даверу да прэзідэнта краіны, таксама гэтую групу больш папаўняла насельніцтва ва ўзросце вышэй за 60 гадоў, а не ва ўзросце 18–30 гадоў [56]. З гэтымі даследаваннямі суадносіцца пытанне “Ці Вы лічыце сябе патрыётам Беларусі?”. “Вядома, лічу” адказалі 26,4% рэспандэнтаў; “Хутчэй за ўсё, так” – 45,2%; “Хутчэй за ўсё, не” – 20,9%; “Вядома, не” – 4,3%. Найбольш патрыятычна выказвалася ўзроставая група з паказчыкам больш за 60 гадоў, з пачатковай адукацыяй, пенсіянеры, жыхары Мінска і Мінскай вобласці (апошняй у спісе была Берасцейская вобласць) [57]. Можна меркаваць, што нацыянальная самасвядомасць, як і патрыятызм, успрымаюцца часткай рэспандэнтаў па-савецку, як любая адасобленасць (не абавязкова нацыянальная), асабліва ад Захаду. Гэтаксама рэгіянальна ўспрымаецца беларускасць. У іх узнікае пачуццё гонару перад лозунгам тыпу “мы перамагліўІ . сусветнай вайне”. Прыклады такой пазіцыі – найперш на ўсходзе Беларусі, асабліва сярод старэйшых пакаленняў. Яны не столькі адасабляюць, колькі далучаюць беларусаў да расіян і расійскасці.

Такі тып мыслення выразна спалучаецца з палітыкай прэзідэнта Беларусі і яго ідэйна-ідэалагічнымі практыкамі. Як мяркуе Мікола Рабчук, “эгалітарны нацыяналізм Лукашэнкі не толькі ніяк не пярэчыць традыцыйнай панрускай (і пансавецкай) аўтаідэнтыфікацыі беларусаў, але зусім натуральна з яе вынікае і ёю мацуецца. З пункту гледжання асноўных каштоўнасцяў такая ідэнтычнасць падтрымлівае ў Беларусі антызаходнія, антысучасныя і па сутнасці антымадэрнізацыйныя тэндэнцыі. Зрэшты, нешта падобнае адбываецца ў Расіі і Украіне, дзе падобная ідэнтычнасць і яе ідэалагічнае ўвасабленне маюць такі ж самы рэакцыйны ўплыў на нацыянальнае грамадства. Ва ўсіх трох краінах падкрэсліванню фундаментальнай “іншасці”, убудаванай у еўразійска-ўсходнеславянска-праваслаўную цывілізацыю, спадарожнічае адмаўленне заходніх каштоўнасцяў і сацыяльных інстытутаў, уключна з паняццем правоў чалавека, грамадзянскай нацыянальнай ідэнтычнасці, а таксама ліберальна-дэмакратычнай дзяржавы-нацыі – як адзінай сучаснай альтэрнатывы для дасучаснай патрыманіяльнай імперыі. Праваслаўна-ўсходнеславянская “умма” – “русский мир” – забяспечвае ва ўсіх трох краінах ідэалагічную абслугу самаразбуральнай вайне з Захадам і бесперспектыўнае захаванне ў іх дасучасных нормаў, звычаяў, практык і інстытуцый” [58].

У выніку ўсяго гэтага беларусы ў сваёй значнай колькасці жывуць усё яшчэ ў свеце савецка-беларускіх і савецкарасійскіх сімвалаў. Як і раней, яны абіраюць постсавецкую дзяржаўную сімволіку, у адрозненне ад той, што з’явілася ў першыя гады незалежнасці (да 1995 г.) [59]. Іх ідэалу палітыка найбольш адпавядаюць такія дзеячы, як A. Лукашэнка (20,9%), П. Машэраў (19,8%), У. Пуцін (19,8%) i Пётр I (12,1%), што адназначна дэманструе шчырую беларускую культурную і палітычную падтрымку Расіі і савецкасці [60]. На пытанне, да якога народа яны найбольш падобныя з пазіцыі нацыянальнага характару, культуры, традыцыі, у чэрвені 1993 г. і 2013 г. рэспандэнты-беларусы адпаведна адказвалі: на рускіх – 50,8% i 46,9%; на палякаў – 14,4% i 10,3%; на ўкраінцаў – 8,9% i 5,3%; на заходніх еўрапейцаў – 1,1% i 3,4%; на літоўцаў – 0,9% i 1,5%; “беларусы ні на каго не падобныя” – 14,6% i 28,6% [61]. Як ва ўзгаданых, так і ў шмат якіх іншых даследаваннях можна назіраць тэндэнцыю ўсё большага руху на шляху самастойных рашэнняў, да пэўнай ступені і адыходу ад Расіі і Захаду, выбар на ўзроўні свядомасці грамадства – аднак пад прыкметным уздзеяннем рыторыкі прэзідэнта Лукашэнкі – уласных шляхоў развіцця. Разам з тым калі электарату Лукашэнкі задавалася пытанне пра далучэнне да Расіі ці да Еўразвязу, то выбіралася адназначна Расія (у 2013 г. 54,9%; ЕЗ – 20,4%) [62]. Паміж 2003 і 2013 г. у рэпрэзентатыўных даследаваннях, якія ахаплялі ўсё беларускае грамадства, было зафіксавана значнае зніжэнне прыхільнага стаўлення да пазіцыі, згодна з якой Беларусь цягам найбліжэйшых 10 гадоў увойдзе ў склад Расіі – з 33,4% да 18,0%, хоць адначасна ўзрос працэнт тых, хто мяркуе, што пры ўмовах захавання дзяржаўнай незалежнасці Беларусі яе залежнасць ад Расіі павялічыцца – з 34,9% да 37,9% [63]. У яшчэ адным апытанні беларусы сцвярджалі, што праз 10 гадоў яны больш зблізяцца з Расіяй – 63,8%, чым з ЕЗ – 19,2% [64].

Ужо шмат гадоў праводзяцца даследаванні на тэму магчымага далучэння Беларусі да Расіі або да ЕЗ. У розныя гады беларусы па-рознаму выказваліся за далучэнне да таго ці іншага боку, – у залежнасці ад палітычнай ці эканамічнай сітуацыі ў краіне і ў яе атачэнні. У даследаваннях з сакавіка і чэрвеня 2014 г. пры выбары Расіі ці ЕЗ большасць схілялася да ўсходняга суседа: у сакавіку – 51,5%, а за ЕЗ – 32,9%, у чэрвені – 46,9% за Расію і 33,1% – за ЕЗ, хоць у 2013 г. прэферэнцыі былі іншыя. Напэўна, яны змяніліся пад уплывам канфліктнай сітуацыі ва Украіне, калі ўзнікла думка, што прыхільнае стаўленне да ЕЗ можа даць такія ж фатальныя наступствы, як гэта здарылася ва Украіне. Калі ж трэба было вызначыцца, далучацца да Расіі ці не (важна, што тут не падавалася опцыя Еўразвяза), то беларусы выказвалі сваё выразнае нежаданне магчымага далучэння да Расіі (у сакавіку: супраць – 47,7%; за – 29,3%, у чэрвені адпаведна: 54,8% і 24,8%), што можна інтэрпрэтаваць як частковае пацверджанне тэзіса пра абранне ўласнага шляху развіцця і далейшага адасаблення ад Расіі. Беларусы выказваюцца падобным чынам ужо шмат гадоў. Яны былі таксама супраць уступлення ў ЕЗ (у сакавіку: супраць – 44,3%, за – 30,2%; аналагічна ў чэрвені: 50,8% і 27,4%) – у апошнія гады іх выбар характарызаваўся зменлівасцю стаўлення [65]. Шмат гадоў досыць адназначна гатовыя да злучэння з Расіяй, беларусы адышлі ад такой адназначнай пазіцыі ўзімку 2006/07 г. Вырашальнымі для гэтага сталі неаднаразовыя гаспадарчыя спрэчкі з Масквой, асабліва па коштах на газ.

Пры канцы 2014 г. Беларуская аналітычная майстэрня, што знаходзіцца ў Варшаве, правяла ў Беларусі даследаванні, у выніку якіх больш за 60% грамадства выказалася за саюз з Расіяй і толькі 18% за ўступленне ў ЕЗ (амплітуда паміж дзвюма опцыямі была нашмат большая, чым пры даследаваннях НІСЭПД). Такім чынам, і на прыкладзе гэтых даследаванняў відаць, што беларусы абіраюць больш бяспечную інтэграцыю з Расіяй, пазбягаючы праеўразвязаўскіх варыянтаў [66]. Кіраўнік майстэрні Андрэй Вардамацкі пракаментаваў гэта наступным чынам: “Папершае, выявілася, што ўплыў падзей ва Украіне на жыццё беларусаў настолькі вялікі, што ён фармуе іх погляды на больш шырокае кола пытанняў, а не толькі ўкраінскае, у тым ліку вызначае і геапалітычныя арыенціры, і ўзровень эканамічнага самаадчування. Па-другое, у меркаваннях беларускага грамадства адназначна пераважае расійская канцэпцыя” [67]. Але разам з тым сярод беларусаў, якіх апыталі ў даследаваннях БІСД (BISS) (ці яны гатовыя былі вытрымаць негатыўныя наступствы рэформаў дзеля “моцнай, самастойнай, незалежнай Беларусі”), 48,1% падтрымалі такі варыянт, што сведчыць пра схільнасць да абрання ўласнага шляху развіцця. Расійскі ж варыянт – хоць ён і блізкі ў культурным плане – абіраецца з палітычных падстаў, у сувязі з нежаданнем негатыўнай рэакцыі Расіі на магчымае збліжэнне Беларусі з Захадам [68]. Паводле меркавання Валерыя Карбалевіча, украінскі крызіс паглыбіў падзел, што існаваў у беларускім грамадстве, “выцягнуў на паверхню глыбокія ментальныя архетыпічныя каштоўнасці беларускага соцыуму” [69].

З даследаванняў НІСЭПД вынікае, што мінуў той час, калі больш за 30% беларусаў выказваліся за страту незалежнасці коштам далучэння да Расіі – як гэта было яшчэ ў другой палове 90-х г. Як паказвае табліца 3, на працягу апошніх адзінаццаці гадоў значна вырас працэнт беларусаў, якія выказваюцца за адносіны з Расіяй на тых жа прынцыпах, што і з іншымі дзяржавамі СНД. Рызыкнем сцвердзіць, што рэзкае ўзрастанне прыхільнікаў гэтай опцыі ў чэрвені 2014 г. адбылося пад уздзеяннем расійска-ўкраінскага канфлікту, асабліва падзей на ўсходзе Украіны, і тлумачыцца занепакоенасцю беларускага грамадства, што такі сцэнар можа паўтарыццца і ў іх дзяржаве. Пры гэтым, як і раней, вялікую прыхільнасць захоўвае цесны саюз абедзвюх дзяржаў, мацнейшы, чым адносіны з іншымі краінамі СНД (падтрымку Еўразійскаму гаспадарчаму звязу выказвае на Беларусі 49,8%, супраць – 29,6%) [70]. Прыхільнасць да цеснага злучэння дзвюх дзяржаў або непасрэднага ўключэння Беларусі ў склад Расіі вельмі выразна знізілася. Ад часу, калі Беларусь стала незалежнай краінай, мінула 23 гады, вырасла новае пакаленне, якое не памятае або амаль не памятае часы СССР. Яно не ведае іншых рэалій, як самастойная краіна, таму яе існаванне лічыць нормай. Тым больш калі Беларусь з’яўляецца на фоне Украіны прыкладам гаспадарчага прагрэсу, са значна меншым сацыяльным расслаеннем, чым у Расіі, што для грамадства з трывалымі сялянскімі традыцыямі мае вялікае значэнне. На фоне Беларусі ў Расіі толькі Масква і Санкт-Пецярбург падаюцца аазісам дабрабыту (сярэдні даход на адзінку насельнітва ў Расіі толькі на 13% вышэйшы, чым на Беларусі, ва Украіне ж ён удвая ніжэйшы).

Як аналіз пададзеных тут звестак і шмат якіх іншых даследаванняў, праведзеных у апошнія часы, так і штодзённыя паводзіны беларусаў сведчаць, што ў сваёй асноўнай масе – уключна з уладамі краіны – яны цалкам акцэптуюць знаходжанне ў расійскім культурным коле, іх задавальняе карыстанне ў штодзённым жыцці рускай мовай. Разам з гэтым беларусы з’яўляюцца прыхільнікамі палітычнай самастойнасці Беларусі, хоць, як паказваюць даследаванні, адносна малая колькасць грамадзян выказвае гатоўнасць адстойваць свой незалежны край у выпадку, калі гэтаму стану нешта пагражала б [72]. Большасць беларусаў глядзіць на падзеі ў свеце і ў блізкім атачэнні праз прызму расійскіх сродкаў масавай інфармацыі. Як вынікае з даследаванняў, двойчы праведзеных у Беларусі ў 2014 г., падзеям на Майдане і расійска-ўкраінскаму канфлікту ў Крыме і на ўсходзе Украіны, што адбыўся ўслед за Майданам, беларусы даюць ацэнку, падобную да меркаванняў расіян (хоць не цалкам гэтыя ацэнкі аднолькавыя), і яна прынцыпова іншая, чым, для прыкладу, у палякаў. У чэрвені 2014 г. 62,2% беларускіх рэспандэнтаў пагадзілася з меркаваннем, што далучэнне Крыма да Расіі – “гэта вяртанне Расіі яе гістарычных рускіх зямель, устанаўленне гістарычнай праўды”, тады як меркаванне, што гэта “імперскі захоп, акупацыя”, пацвердзілі толькі 26,9% беларусаў [73]. У тых самых даследаваннях толькі 18,1% апытаных палічылі, што Беларусь павінна імкнуцца да ўступлення ў NATO, а адваротнага меркавання прытрымліваліся 61,8% [74].

Незалежна ад таго, як самі беларусы размяшчаюць сябе на карце, дзе назіраецца наяўнасць цывілізацыйна-культурнага падзелу кантынента, сістэма каштоўнасцяў і сацыяльнага погляду на свет адносіць іх да расійскага культурнага кола, хоць яны не рускія, і такімі сябе не лічаць, тым больш што розніца абодвух грамадстваў выразна заўважальная. Больш за тое, за гады незалежнасці Беларусі ўмацаваліся тыя стэрэатыпы, што адрозніваюць беларуса ад рускага і асабліва экспануюць пазітыўныя рысы беларусаў і негатыўныя рускіх [75]. Разам з тым на пытанне, у якой меры беларусам падыходзіць заходні (заходнееўрапейскі ці амерыканскі) узор сацыяльнага ладу, толькі 10,3% з апытаных палічылі, што ён ім цалкам падыходзіць, 38,3% адказалі, што яго трэба было б прыстасаваць да беларускіх умоў, a 37,5% па-рознаму адмаўлялі яго [76]. Трэба ўлічваць, што беларусы (як і рускія) з зацікаўленасцю глядзяць на Еўропу галоўным чынам (найбольш гэта тычыцца расіян) з-за яе матэрыяльнага дабрабыту, адсюль, відаць, вынікае і адносна высокая падтрымка магчымасці прыстасавання заходняга ўзору сацыяльнага ладу да беларускіх умоў. Разрозненасць поглядаў беларусаў мае іншы кантэкст, чым, напрыклад, палякаў. Яна датычыць падставовых пытанняў іх цывілізацыйнай арыентацыі на лініі Усход – Захад, тады як у Польшчы падобнага не адбываецца.

Ва ўсім беларускім грамадстве вельмі адчувальная (як, дарэчы, і ў Расіі) прысутнасць амаральнага тыпу homo sovieticus’a, паколькі беларускія рэаліі – адміністрацыйныя, палітычныя, у меншай меры ідэалагічныя (хоць “ідэалогія беларускай дзяржавы” масава распаўсюджваецца, і не толькі ў школах і ўніверсітэтах), па-ранейшаму больш блізкія да савецкіх, чым нацыянальных ці ліберальных у заходнім разуменні. Разам з паступовым прызвычаеннем да самастойнай беларускай дзяржаўнасці фармуецца – і гэта выклікае непакой з пункту гледжання беларускай суб’ектнасці – пазіцыя нацыянальнага (этнічнага) індыферэнтызму. Паводле даследаванняў Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі ад 2008 г., 25,7% беларусаў адносілі сябе да тых (па шкале ад мінімальнай да максімальнай ступені ацэнкі), каму цяжка вызначыцца з уласнай нацыянальнасцю (у 2002 – 15,1%; 2004 – 21,1% – што сведчыць пра ўзрастанне гэтага паказчыка). А вось “я – рускі чалавек” (таксама па шкале ад мінімальнай да максімальнай ступені ацэнкі) у 2002 г. адзначылі сябе 29,9% рэспандэнтаў, у 2004 г. – 40,8%, a ў 2008 г. – 46,6%, што паказвае на ўзрастанне яшчэ аднаго паказчыка, прынамсі на той перыяд часу [77]. Сцвярджэнне “я – рускі чалавек» не выключала адначасовага быцця беларусам. Можна заўважыць, што культурная беларускасць застаецца слабым пасрэднікам на шляху да адзінства (асабліва ў канфрантацыі з добра вядомай і так высока цанёнай расійскай культурай), тым больш для маладога пакалення, якое можа абіраць найбольш прывабныя праявы гэтага свету лягчэй, чым у ранейшыя часы. Гэта не абяцае бясхмарнай будучыні, асабліва з улікам таго, што беларуская дзяржаўнасць не мае моцных гаспадарчых падстаў і – гаворачы далікатна – не забяспечвае сваім грамадзянам шырокіх свабод. Прызвычаенасць жыць у Рэспубліцы Беларусь, якая гарантуе стабільнасць жыцця на ўзроўні мінімальных патрэбаў і сацыяльных пакетаў, не абапіраецца на моцныя эмоцыяі, якія дае гістарычная традыцыя, адчуванне свабоды, ідэя нацыі, што злучае адзінкі ў супольнасць, і ў цяжкія часы (беручы пад увагу гаспадарчы крызіс і суседства з Расіяй) яе можа аказацца недастаткова, каб перажыць выпрабаванні.

Трэба звярнуць увагу і на тое, што прэзідэнт Беларусі выказвае ідэю дзяржаўна-палітычнага сепаратызму ад расіян, але не культурнага і нацыянальнага. Больш за тое, ён бярэцца за спробы эмансіпацыі беларускасці, але ў рамках агульнарускага народа, бо ўздымае беларусаў на парадак вышэй сваім сцвярджэннем, што беларусы з’яўляюцца рускімі са знакам якасці, то бок, яны лепшыя рускія, чым самі рускія, але – не іншыя. Гэта выходзіць па-за еўрапейскія катэгорыі мыслення пра нацыю і стварае інтэрпэтацыйныя праблемы, з чым мае клопат шмат даследчыкаў.

3. Украінцы

Калі ў 1991 г. паўстала незалежная Украіна, нацыянальная сітуацыя ў ёй была неаднароднай. Цалкам нацыяналізаваным было грамадства земляў, якое наследавала еўрапейскія ўзоры фармавання нацый, асабліва ў Галіцыі, ствараючы, праўда, і нацыяналізмы ў іх крайняй форме, якія выявіліся пад час ІІ сусветнай вайны. Украінскі народ Галіцыі ў большасці ніколі не атаясамліваўся з расійскай канцэпцыяй трыадзінага рускага народа, хоць былі перыяды, калі здараліся ў гэтай супольнасці праявы “маскалефільства”. Украінцы Валыні, па сутнасці, адышлі ад гэтай канцэпцыі па меры фармавання нацыянальнай супольнасці, хоць праваслаўе, што зразумела, часткова лучыць іх культуру з шырока разуметай рускасцю (неабавязкова маскоўскага тыпу). Заіснавалыя на гэтай тэрыторыі нацыяналізмы былі ў савецкія часы замарожаны, але – падобна, як у Югаславіі – не знішчаны, таму яны абудзіліся пасля 1991 г. Што тычыцца Прыдняпроўскай Украіны, якая ўваходзіла ў І Рэч Паспалітую, то яна ніколі не была цалкам нацыяналізавана, хоць менавіта на гэтым абшары, асабліва ў Кіеве, узніклі нацыянальныя асяродкі, а на ўзроўні ўсёй супольнасці жыхароў гэтых земляў захаваліся некаторыя каштоўнасці заходняга тыпу, або, калі казаць больш дакладна, захавалася глеба для іх вяртання, у тым ліку для пашырэння нацыятворчых працэсаў заходняга тыпу. Зусім іншае стаўленне да ўкраінскасці назіраецца на абшарах былой т. зв. Наваросіі, інакш кажучы, на землях, якія ніколі не ўваходзілі ў межы Рэчы Паспалітай, а былі часткай Расіі або Крымскага ханства. Гэтая тэрыторыя не з’яўляецца аднароднай, аднак большая частка яе насельніцтва гаворыць выключна па-руску, асабліва ў гарадах, і лічыць сябе ў большасці (гэта не тычыцца Крыма [78]) украінцамі і адначасова рускімі, цесна звязана з расійскай культурай, у тым ліку ў той ці іншай ступені з аднясеннем сябе да агульнарускага адзінства [79].

Думаю, можна выказаць меркаванне, што з розных пунктаў гледжання (асабліва ў сэнсе цывілізацыйнай прыналежнасці) жыхары даўнейшай Галіцыі сваёй сістэмай каштоўнасцяў і паводзінамі больш падобныя на палякаў [80], чым на насельніцтва Данецкай і Луганскай абласцей, хоць украінцамі сябе ў большасці лічаць і адны, і другія [81]. Насельніцтва названых абласцей больш падобнае на рускіх, чым на жыхароў Львова. У 1994 г. у Данецку і Львове былі анкетным метадам праведзены даследаванні грамадскай думкі. Гэтыя даследаванні выявілі вельмі моцную розніцу сацыяльна-палітычных прыхільнасцяў жыхарства абодвух гарадоў. Прыхільнікамі абвяшчэння незалежнасці Украіны ў 1991 г. былі 90,4% жыхароў Львова і толькі 28,0% жыхароў Данецка [82]. У адрозненне ад львавян большасць (57%) рэспандэнтаў Данецка былі прыхільныя да “новага аб’яднання” з Расіяй. «На шкале з сямі ступеняў, дзе пазіцыя 1 азначала, што “Украіна і Расія павінны быць поўнасцю незалежнымі адна ад адной дзяржавамі”, а пазіцыя 7 – што “Украіна і Расія павінны быць адной дзяржавай”, насельніцтва Львова апынулася на пазіцыі 2,20, а насельніцтва Данецка на 5,74» [83]. Такім чынам, мы назіраем вялікае рэгіянальнае адрозненне па такім істотным пытанні, як дзяржаўная самастойнасць ці супольнасць з Расіяй. Па такіх жа прычынах 74,4% жыхароў Львова пазітыўна, і нават вельмі пазітыўна, паставіліся да палітычных зменаў пасля 1991 г., у Данецку ж 88,2% паставіліся да іх негатыўна, і нават вельмі негатыўна. Жыхарам Данецка адчувальна не падабалася аддзяленне Украіны ад Расіі разам з палітычнымі пераменамі, што прыйшлі пасля распаду СССР. Прыкладам іншых выразных рэгіянальных разыходжанняў было б тое, што ў Львове найбольш не любілі камуністаў, а ў Данецку – нацыяналістаў [84].

Трэба дадаць, што ўсходняя частка Украіны з пункту гледжання ідэнтычнасці нагадвае Беларусь (на ўсходзе Украіны, аднак, пражывае большы працэнт рускага насельніцтва), але больш саветызаваная і зрусіфікаваная. Можна знаходзіць падабенствы паміж Беларуссю, асабліва заходняй, і цэнтральнай часткай Украіны, але ніяк не яе захадам. Гэта, зрэшты, даволі рызыкоўныя аналогіі. На згаданых абшарах (калі выключыць з агляду захад Украіны і часткова яе цэнтральную частку) нацыянальныя настроі вельмі часта атаесамляліся (што захавалася і цяпер) з нацыяналізмам як нечым надзвычай негатыўным (Майдан і ягоныя наступствы змяняюць гэтую сітуацыю, асабліва ў цэнтры краіны). Такое стаўленне вынікае не толькі з рэшткаў савецкіх практык, але і з культурна абумоўленай прэферэнцыі іншага тыпу “народа” ў рамках расійскай, праваслаўнай культурнай прасторы. Трыадзіны рускі народ адрозніваецца ад польскага ці чэшскага не толькі складанасцю сацыяльных сувязяў, але і іншымі зместамі “сацыяльнай базы”, што характарызуюць усходнеславянскія праваслаўныя згуртаванні. Гэта слабасць персанальнай пазіцыі, калектывізм, недастаткова сфармаваныя гарызантальныя сувязі пры моцных вертыкальных, нізкая сацыяльная актыўнасць (ініцыятыва), а нават калі яна праяўляецца, то кіруецца зверху, паўсакральны характар адзінства (рускага), штодзённая лабільнасць пазіцый і слабасць іх абавязкаў у нацыянальным маштабе, слабейшае пачуццё этнічнасці, інакш трактаваная мараль, наяўнасць інстытуцый, якія не трактуюць індывід, групу і ўсё грамадства ў якасці суб’ектаў а дзейнічаюць для пераказу загадаў зверху ўніз, таму служаць інтарэсам улады, а не вырашэнню праблем, важных для грамадства, а таксама мацнейшае чым у Еўропе адчуванне катэгорыі “свой” – “чужы”.

Іншыя даследаванні, што праводзіліся ў 1996 г. у Львове і Данецку ў межах фокусных груп насельніцтва (працаўнікоў сярэдняга ўзросту), вызначылі, што данецкія групы ў вялікай меры гатовыя прыняць незалежнасць Украіны пры ўмовах, калі б такая дзяржава была стабільная, спраўна функцыянавала, што азначае інструментальнае трактаванне такой катэгорыі, як незалежнасць краіны, адсутнасць стаўлення да яе як да бясспрэчнай грамадскай вартасці. Яны бачылі Украіну ў больш блізкіх адносінах з Расіяй, чым з Еўропай. Пры гэтым, што цікава, большасць удзельнікаў даследавання ў Данецку выказалася супраць федэралізацыі Украіны і хацела, каб іх рэгіён заставаўся ў межах Украіны. Жыхарства Львова ў адказе на пытанне, з якім абшарам яны сябе звязваюць, казалі, што іх айчына – Украіна. У Данецку гэта не было так відавочна. Указвалі і на Расію, і на Украіну, i толькі дадатковыя пытанні скіроўвалі апытаных на тое, што размова з імі вядзецца пра Украіну [85]. Задаваліся і іншыя пытанні. “Жыхары Львова былі схільныя сцвярджаць, што кожны сам павінен пра сябе клапаціцца, а ў Данецку насельніцтва хацела, каб урад выступаў гарантам працы і высокага стандарту сацыяльнага жыцця” [86]. Праведзеныя даследаванні дастаткова выразна ахарактарызавалі сітуацыю ў тагачаснай і пазнейшай Украіне.

Нельга, аднак, зводзіць розніцу паміж усходам і захадам Украіны толькі да ўзроўню нацыянальнай свядомасці (у тым ліку стаўлення да нацыянальнай мовы). Галоўным, базавым фактарам, які адрозніваў іх адказы, была ступень саветызацыі, якая, рызыкнем сказаць, пазітыўна карэлявала з мерай унутранага адчування рускасці як папярэдняга носьбіта савецкасці, і негатыўна – з узроўнем нацыяналізацыі, паколькі нацыянальная ідэалогія ўтрымлівала элементы, супярэчныя класавай, савецкай. Атрыманыя адказы наймацней залежалі ад рэгіянальнай прыналежнасці апытаных, таму рускамоўны ўкраінец сацыялізаваўся ў Львове ў асяроддзі, дзе каштоўнасці і пазіцыі большасці істотна адрозніваліся ад тых, якія дамінавалі ў Данецку, незалежна ад этнічнага (нацыянальнага) паходжання яго жыхароў. Такім чынам, Данецк (а ён з’яўляецца сімвалам савецкіх рэгіёнаў усходу) сацыялізаваўся ў прасавецкі бок, а Львоў – у пранацыянальны, за якім быў цэлы набор празаходніх каштоўнасцяў. Гэтым Украіна адрозніваецца ад Беларусі, дзе няма ніякага вялікага абшару, грамадства якога было б нацыянальна даспелым.

Цікавыя даследаванні тэмы далучэння Украіны да Расіі / да Мытнага саюза (МС) ці да Еўразвяза шмат гадоў праводзіліся рознымі сацыялагічнымі цэнтрамі (як гэта мела месца і ў Беларусі). Найноўшыя з тых, што былі мне даступныя, праведзены ў траўні 2014 г. і паказаны ў табліцы 4.

Розніца паміж дзвюма асноўнымі опцыямі складала, з улікам выбару рэспандэнтаў, амаль 20% (46,8% – ЕЗ i 27,15 – МС), хоць яшчэ ў лютым 2014 г. яна была толькі 5,3% [88]. Фундаментальна зноў адрозніваліся ўсход і захад. Прыярытэтнасць уступлення ў ЕЗ перад Мытным саюзам залежала ад дзвюх акалічнасцяў. Па-першае, ЕЗ асацыюецца з заможным захадам, тады як МС пераважна з заможнасцю не асацыюецца. Па-другое, ЕЗ важны для заходняй часткі краіны, паколькі яна мае праеўрапейскую культурна-палітычную арыентацыю, стамілася ад карупцыі і недахопу выразнай мадэрнізацыі краіны. Ва ўсходняй і паўднёвай частцы Украіны пераважае прыхільнасць да МС, пры гэтым большая частка апытаных абірае там ЕЗ, чым на захадзе краіны абіралі МС, таксама большая колькасць рэспандэнтаў усходу ўстрымлівалася ад адказу – між іншым, з той прычыны, што на карысць МС тут спрацоўваў толькі адзін аргумент з двух згаданых вышэй: цывілізацыйная блізкасць гэтай арганізацыі, а не заможнасць краін, што ў яе ўваходзяць. Вынікі іншых даследаванняў з лютага 2014 г. увайшлі ў табліцу 5. На жаль, аналагічная табліца, датычная Беларусі (табліца 3), аперуе крыху іншымі пытаннямі: у ёй не хапае опцыі з закрытымі межамі, якая, безумоўна, вельмі важная. Гэта мода падказваць, што даследчыкі адразу не разлічвалі атрымаць у Беларусі шмат прыхільнікаў такога варыянта.

З дадзеных табліцы 5 вынікае, што ва Украіне – падобна як і ў Беларусі, хоць звесткі можна параўноўваць толькі часткова – пераважае опцыя незалежнай краіны з адкрытымі межамі, без візавага і мытнага кантролю, з сяброўскімі адносінамі з Расіяй, і галоўнае, што яе прыхільнікі складаюць абсалютную большасць ва ўсіх рэгіёнах краіны. Гэта, імаверна, вынікае з непазбытых звычаяў часоў СССР, культурна-гаспадарчых сувязяў, а таксама з чыста прагматычных меркаванняў. Опцыя зносінаў з закрытымі межамі выразна абазначылася на захадзе краіны і ў цэнтральнай частцы (1/4 i 1/5 адказаў), а жаданне аб’яднання з Расіяй у адну краіну ў тым самым 2014 г. выказала больш рэспандэнтаў ва Укране (12,5%), чым у Беларусі (9,8%). Больш за тое, ва Украіне аб’яднанне з Расіяй абірала прыкладна 1/4 частка жыхароў усходу і 1/5 поўдня супраць амаль поўнай адсутнасці прыхільнікаў такой опцыі на захадзе краіны (0,7%) і нязначнай лічбы ў цэнтры (5,4%). У гэтых даследаваннях не з’яўляецца “канфармісцкая” опцыя, якая азначала б выбар такой арыентацыі, што гарантуе спакой і адсутнасць ваенных дзеянняў. Такія пазіцыі фіксуюцца ці маглі б выявіцца ў некаторых частках краіны як падтрымка ўкраінскага боку (яе войска) або расійскага (расійска-данбасаўскіх вайсковых фармаванняў), у залежнасці ад таго, хто ў вачах жыхароў меў бы магчымасць хутчэй забяспечыць мір і стабільнасць. Гэта датычыць толькі савецка-рускіх тэрыторый, а не нацыяналізаванага захаду краіны.

У тых жа даследаваннях, датаваных лютым 2014 г., за поўнае аб’яднанне Украіны ў адну дзяржаву з Расіяй выказаліся 31,8% украінскіх рускіх i 8,7% украінцаў – і гэта немалыя лічбы, тым больш калі меркаваць, што не ўсе рускія наўпрост выказвалі такую прыхільнасць. Прыхільнасць да поўнага аб’яднання ўзрастала разам з узростам рэспандэнтаў, а опцыю з закрытымі межамі, наадварот, радзей выбіралі рэспандэнты старэйшага веку, што дае спадзяванні на ўзмацненне падтрымкі ўкраінскай незалежнасці ў далейшай перспектыве. Вялізныя адрозненні заўважаліся паміж рэгіёнамі ў даследаваннях паміж 2013 г. і лютым 2014 г. Цікава, што прыхільнікаў поўнага аб’яднання з Расіяй дадавалася не толькі ў некаторых абласцях усходняй часткі краіны (Данецкай і Харкаўскай) або паўднёвай (Адэскай, Запарожскай, Днепрапятроўскай і Крымскай), але і ў цэнтральнай (Палтаўская, Кіеўская вобласць і сам Кіеў). Пры гэтым на захадзе назіраўся іх спад (у Львоўскай – з 0,3% да 0,0%), а таксама ў цэнтры (у Вінніцкай вобласці) і – як гэта ні дзіўна – на ўсходзе ў Луганскай вобласці. Для апошняга года мы можам казаць пра ўзрастанне палярызацыі не толькі на ўзроўні ўсёй краіны, але, праўдападобна, у некаторых выпадках і ў межах мясцовых супольнасцяў. Што тычыцца эвалюцыі пададзеных у табліцы 5 опцый у перыяд паміж 2008 і 2012 г., то цікавыя адрозненні тычацца пераважна пытання пра аб’яднанне ў адну краіну. У 2008–2010 г. адказы вагаліся ў межах ад 16% да 23%, пасля чаго знізіліся да 14–16%, у 2013 г. складалі толькі 9%, a ў 2014 г. – 12% (пры акругленні лічбаў). Магчыма, прэзідэнцтва Юшчанкі больш арыентавала постсавецка-рускую супольнасць на Маскву (з прычыны незадаволенасці празаходнімі тэндэнцыямі), a прэзідэнт Януковіч стабілізаваў іх пачуццё звязанасці з Кіевам (пацвердзіў магчымасць далейшага развіцця ўсходняга вектара ў рамках Украіны). Аналагічныя расійскія даследаванні не адзначаюць ва ўказаным перыядзе падобных зменаў [90].

Паводле даследаванняў Сацыялагічнай групы “Рэйтынг”, што праводзіліся ад жніўня 2013 г., калі ўкраінцаў запыталі, ці яны сёння падтрымалі б ранейшае рашэнне пра самастойнасць і незалежнасць Украіны, то “так” адказалі 61%, “не” – 28%, пры гэтым на захадзе краіны лічба тых, хто сказаў “так”, складала 89%, на поўначы – 73%, на ўсходзе – 44%, на поўдні – 48%, а на Данбасе – 32%. Адначасова ў перыяд ад 2010 па 2013 г. было зафіксавана ўзрастанне патрыятычных настрояў на 4% (згодна з самаацэнкай апытаных). Тыя ж даследаванні выявілі, што ўкраінцаў, гатовых адстойваць тэрытарыяльную незалежнасць краіны са зброяй у руках, значна больш, чым такіх было сярод беларусаў: “так” адказалі 53% апытаных: на поўначы – 59%, на ўсходзе – 36%, на поўдні – 26%, а на Данбасе – 46%. У гэтым апытанні найбольшымі непрыхільнікамі барацьбы за незалежнасць са зброяй у руках былі жыхары паўднёвай часткі краіны: “не” выказалі там ажно 63%, за імі ідзе ўсходні рэгіён, і толькі на трэцім месцы асобна вылучаны Данбас. А вось паўночная частка краіны (Кіеў з Кіеўскай, Жытомірскай, Сумскай і Чарнігаўскай абласцямі) выказала большую волю да барацьбы, чым заходняя [91]. Вядома, ёсць розніца – разважаць пра жаданне барацьбы ў мірныя часы ці ўзяцца за яе пад час вайны (што адбылося, як вядома, праз год пасля даследаванняў), але і даваенныя апытанні паказваюць выразны падзел краіны па ўзроўні нацыянальнай свядомасці і моцна разрозніваюць рэспандэнтаў у іх меркаваннях. Пераважная большасць даследаванняў паказвае падзел украінскага грамадства ўздоўж вымалеваных тут межаў. Цікава, што ў выпадку з Данбасам працэнт апытаных, якія былі гатовыя змагацца са зброяй у руках за тэрытарыяльную незалежнасць краіны (46%), пераважаў прыхільнікаў незалежнасці ў гэтым рэгіёне (32%). Адваротная карціна на захадзе краіны, дзе змагацца гатовы 53%, а прыхільнікамі незалежнасці з’яўляюцца 89%. Магчыма, Данбас тады быў гатовы змагацца за Украіну Януковіча, а новая, з Парашэнкам, для яго чужая, і таму цяпер рэалізуе праянуковічаўскі варыянт (у яго экстрэмальным прарасійскім вымярэнні), змагаючыся са зброяй у руках. Усё гэта, безумоўна, сведчыць пра недахоп адзінай нацыянальнай свядомасці на ўзроўні ўсяго грамадства. Рэгіянальна-культурныя опцыі і палітычныя арыентацыі застаюцца важнейшымі, чым вышэйшы за іх нацыянальны інтарэс. Нацыя не ўяўляецца частцы грамадства той бясспрэчнай вартасцю, якой падпарадкуюцца ўсе іншыя.

Без сумневу, раней савецкасць ахоплівала сваімі ўплывамі ўсю Украіну, падобна як Беларусь і Расію. Розніца, аднак, у тым, што на ўсходзе Украіны яна сканструявала рэгіянальную супольнасць у яе асноўных механізмах існавання, а ў былой Галіцыі гэтага, хутчэй, не адбылося. Моцная нацыянальная свядомасць бараніла ад саветызацыі (абмяжоўвала яе ўплыў) жыхароў не толькі Галіцыі, але, для прыкладу, і прыбалтыйскіх рэспублік. Будаванне ж савецкай супольнасці на ўсходзе Украіны было тым лягчэйшае, калі параўноўваць гэты рэгіён з іншымі часткамі СССР, хоць бы з Чачнёй ці Дагестанам, што на ўсходнім украінскім абшары не было нацыянальных канфліктаў, там пражывала пераважна славянскае насельніцтва, якое амаль не адрознівалася паміж сабой і не мела выразных нацыянальных традыцый (культурна было блізкім да рускіх як галоўных носьбітаў савецкасці), са слабым этнічным падзелам і мноствам мяшаных шлюбаў. Тое насельніцтва, як гэта адбылося і ў Беларусі, перайшло ад этнічнай свядомасці, то бок данацыянальнай свядомасці царскага перыяду (пры поўнай непісьменнасці сялян і рабочага люду), да свядомасці савецкага тыпу, г. зн. з класавай асновай, што лёгка ўспрымалася ў такім асяроддзі. Нацыянальнасць часта была для такіх людзей запісам у пашпарце, г.зн. нацыянальнасцю пашпартнай. У Данецку людзі лічылі сябе ўкраінцамі, бо Данецк адносіўся да УССР, таму так і запісалі ў пашпарце, або дзед ці можа і “бацька калісьці казаў, што мы ўкраінцы, і / бо на нашых вышыванках украінскія ўзоры” [92].

Найчасцей за гэтым не стаяла ніякай дакладна вызначанай і эмацыянальна ўспрыманай ідэалогіі. Нехта лічыў сябе рускім, бо з Расіі прыехалі ягоныя продкі (або нават сам), нехта паходзіў з мяшанага шлюбу або з нейкіх прычын паддаўся русіфікацыі. У штодзённым жыцці быў рускім, занураным у савецка-расійскім свеце, раней членам постправаслаўнай супольнасці, цяпер зноў праваслаўнай, што лучыць рускіх, украінцаў і беларусаў, якія розняцца (у яго ўяўленні) рэгіянальна, малазаўважна. Гэта быў і застаецца свет, непрыдатны для пашырэння нацыятворчых працэсаў заходняга тыпу. Можна было б яго акрэсліць светам сучаснай саветызаванай тутэйшасці, яскрава выражаным калісь у сваёй перадіндустрыяльнай форме ў Беларусі, дзе ён цяпер характарызуе прыхільнікаў Лукашэнкі, але прысутны ён і ў шмат якіх рэгіёнах Украіны, асабліва на яе ўсходзе і поўдні. Украінскасць успрымалася там на рэспубліканскім узроўні, спачатку ў межах УССР, цяпер – дзяржаўна. Такім чынам, калі гаворылася пра ўкраінскі народ, то, пакідаючы ўбаку навуковыя падставы, на ўсходзе мелі на ўвазе палітычнадзяржаўную згуртаванасць, а на захадзе яго разумелі найперш як этнічную супольнасць. Вядома, хапала тых, хто думаў іначай, але яны не складалі бальшыні. Падзелы ў Еўропе былі іншыя, але і ў Расіі назіраецца шмат розных выпадкаў падзелаў, напрыклад, на Перадкаўказзі.

У 2012 г. Цэнтр Разумкова ставіў перад украінцамі пытанне “ЦіУкраіна – гэта еўрапейская краіна?” Адказы на яго падае табліца 6. У ёй можна пабачыць, што ўкраінцы лічаць сваю краіну еўрапейскай найперш у геаграфічным сэнсе, а таксама, хоць і ў меншай ступені – у гістарычным, але не ў культурным і, напэўна, не ў палітычным і сацыяльным. Зразумела, погляды ўсходу і поўдня абумоўлены блізкасцю да Расіі, ды і іх еўрапейская зарыентаванасць вельмі слабая. У сваю чаргу захад усведамляе спазненне ў развіцці – асабліва ў эканамічным, сацыяльным і палітычным сэнсе – параўнальна з дзяржавамі, што знаходзяцца на захад ад Украіны.

Пра грамадства Данбаса рашуча выказаўся ў сярэдзіне траўня 2014 г. Юры Луцэнка – кіраўнік МУС ва ўрадзе Юліі Цімашэнкі, адзін з лідараў рэвалюцыі на Майдане, калі даваў інтэрвію польскай газеце “Rzeczpospolitа”: “Найбольш складаная сітуацыя на Данбасе. Гэта спецыфічны выпадак. Там не жыве ні ўкраінскі, ні рускі народ, а савецкі. Гэта прамысловы рэгіён, што ўзнік з думкай пра забеспячэнне патрэбаў усяго СССР, ды з такім менталітэтам і застаўся. Нідзе на постсавецкай прасторы, у ніводным горадзе не жыве так шмат фабрычнага пралетарыяту. На жаль, за 23 гады незалежнасці ніводзін украінскі ўрад не звяртаў на гэта сур’ёзнай увагі і не спрабаваў змяніць гэтую сітуацыю” [94]. Вытокі цяперашняга канфлікту тояцца, між іншага, у спецыфіцы ідэнтычнасці жыхароў Данбаса, якая атрымала выразна палітычнае вымярэнне. Пад канец IІ сусветнай вайны і адразу пасля яе на заходняй Украіне сутыкнуліся нацыяналісты УПА, якіх падтрымала мясцовае насельніцтва, і прысланыя з усходу Украіны жаўнеры Чырвонай арміі, партыйны апарат, службоўцы і нават дзеячы асветы, якія неслі той частцы краіны савецкасць. Абодва бакі запомнілі наступствы тых сутычак. Краіна падзялілася на “ўсходнікаў” і “заходнікаў”. Канфлікт тлеў дзясяткі гадоў, у тым ліку пасля 1991 г., ажыў пад час Майдана 2004 г., які зноў вельмі выразна падзяліў Украіну на дзве часткі. Потым гэта адбілася на прэзідэнцкіх выбарах 2010 г. і вызначыла іх вынік [95]. Наступствам стала набліжэнне жыхароў усходняга рэгіёна да Расіі і рускасці. “Данецкая рэгіянальная свядомасць фармавалася, – як піша пра гэта львоўскі гісторык Васіль Расевіч, – у канфрантацыі і дэманстрацыі адрозненняў ад іншых рэгіёнаў, праз што набралася антыўкраінскіх рысаў” [96].

Вядома, баі з дасланымі Расіяй вайскоўцамі (як і данбаскімі добраахвотнікамі), якія ў выніку займелі смерць тысячаў украінцаў, прынцыпова ўзмоцняць ва Украіне нацыянальную арыентацыю, хоць ваенныя дзеянні на момант пісання гэтага тэксту яшчэ не завяршыліся, і канчатковы лёс ўкраінскай дзяржавы яшчэ невядомы. Рызыкнем выступіць з тэзай, што працэсы нацыянальнага адасаблення ў рускім трыадзіным свеце з’яўляюцца ў вялікай меры вынікам сутыкнення выразна адрозных сістэм каштоўнасцяў і перакананняў, глыбока закаранёных у мінулым і мадыфікаваных у апошні час – хоць яны часам узаеманакладваюцца слаямі тэрытарыяльна, часава, на ўзроўні груп і адзінак: заходняй з (пост)савецкаправаслаўна-ўсходнеславянскай. Гэта выразней відаць на прыкладзе Украіны, чым Беларусі. Каб спрасціць тыпалагізацыю рэчаіснасці, можна казаць пра дзве культурныя прасторы і нават пра сутычкі дзвюх цывілізацый: рускай і заходняй. Перайманне ўзораў і каштоўнасцяў з Захаду (звонку або непасрэдна ад уласнага асяроддзя, як напрыклад, украінцы Галіцыі ці празаходняя арыентацыя ў Беларусі), пры аслабленні кантролю над такім грамадствам з боку Расіі, разбурае рускае адзінства. У гэтых грамадствах узнікае моцная ўнутраная напруга, якая пагражае рускаму адзінству, якому расіяне калісь надалі выразна палітычна-імперскае вымярэнне. Такім чынам, гэта пагроза аднаму з фундаментаў імперска-культурнай рускасці, і расіяне маюць з гэтым вялізныя праблемы. Гэта праблема іх саміх, іх каланіяльнай гісторыі, праблема распаду створанага імі свету, які не могуць кантраляваць у стане міру, бо ўжо мала прывабныя культурна, а перадусім слабыя эканамічна. Асэнсаванне слабасцяў вядзе да фрустрацый і агрэсіі. Данбас, што пакаленнямі быў у анацыянальным савецка-рускім свеце, пасля перамогі Майдана і жадання Кіева далучыцца да Еўропы трапіў у сітуацыю адназначнага сутыкнення культур. Канфлікт быў распалены страхам ягоных жыхароў – падатлівых на расійскія прапагандысцкія маніпуляцыі – перад канчатковым заняпадам іх старога свету і перамогай чужога.

Праз дваццаць тры гады незалежнасці ўкраінцы не змаглі пераадолець падзелу на дзве арыентацыі, этнанацыянальную і савецка-рускую [97], якія, праўда, не вельмі выразна вызначаліся тэрытарыяльна, часам выяўляліся толькі на ўзроўні адзінак, а сканцэнтравалі свае высілкі на асобных абшарах і асобных супольнасцях. З гэтага пункту гледжання сітуацыя на захадзе краіны не выклікае непакою, а ўсход і поўдзень Украіны ўяўляюць больш лабільнае грамадства. Ва Украіне дайшло да паглыблення палярызацыі сацыяльных поглядаў, але не ў класавым аспекце, як гэта часта назіраецца ў рынкавай гаспадарцы, а ў культурна-тэрытарыяльным, што, прымаючы да ўвагі суседства з традыцыйна агрэсіўнай Расіяй, пагражае яе [Украіны] стабільнасці і тэрытарыяльнаму адзінству. Гэта дэманструе Данбас, хоць з даследаванняў вынікала, што яшчэ нядаўна культурныя арыентацыі павінны былі б давесці сітуацыю да палітычна-ваенных рашэнняў. Чарговы Майдан і як вынік разварот у заходнім кірунку былі выкліканы раптоўнымі пераменамі ў палітыцы Януковіча, а потым і ўзброенай інтэрвенцыяй Расіі. Усход, які больш за 20 гадоў жыў у рэаліях, што нагадвалі пабяднелы Савецкі Саюз, запратэставаў, баючыся культурнай рэвалюцыі, якая, на думку значнай колькасці жыхароў Данбаса, адрывала яго ад рускасці і свойскасці. Пад уплывам расійскай прапаганды Данбас успрыняў гэта як цывілізацыйны пераварот, сутыкненне з чужой яму нацыянальнай украінскай ідэяй, што аддзяляла ад Расіі на карысць далучэння да Захаду. Іх лідар прайграў новаму, чужому для ўсходу – у што адразу паверылі, што рэзка абвастрыла падзел. Як вынікае з даследаванняў грамадскай думкі, новыя ўлады не былі прызнаны на ўсходзе за легальныя, – менавіта ў Данецкай і Луганскай абласцях і часткова ў Харкаўскай [98].

Шмат што сведчыць: ідэя агульнарускага адзінства траціць папулярнасць / слабне прынамсі на частцы тэрыторыі Украіны, але ж мінула пакуль замала часу, каб гэты працэс можна было адназначна і канчаткова ацаніць. Аналіз сацыялагічных даследаванняў ва Украіне шляхам падліку сярэдніх паказчыкаў, як гэта робіцца ў Беларусі, мае невялікі сэнс, паколькі рэгіянальная розніца тут занадта вялікая, каб рабіць высновы на атрыманых сярэдніх паказчыках. Таму ў развагах пра Украіну мы засяроджваліся і на дадзеных з паасобных рэгіёнаў краіны.

* * *

У падсумаванні ўсяго сказанага можна сцвярджаць, што існаванне трыадзінага рускага народа ў меркаваннях большасці расіян, а таксама беларусаў і значнай колькасці ўкраінцаў, падтрымліванае на ўзроўні фактычных сувязяў, а не вербалізаванай тэрміналогіі, не вымагае злучэння гэтай супольнасці ў адной дзяржаве. Сучасныя дзяржаўныя ўтварэнні – украінская і беларуская рэспублікі – трактуюцца расіянамі ў пэўным сэнсе як працяг савецкіх рэспублік (з умоўнымі межамі, якія можна перасякаць без візаў і мытнага кантролю), якія цесна звязаны паміж сабой палітычна (і ў ваенным аспекце), эканамічна і культурна. Толькі парушэнне гэтай асновы – а менавіта так расіяне ўспрынялі наступствы Майдана – прыводзіць да вострай агрэсіўнай рэакцыі расіян, якія не ў стане прызнаць распад вякамі будаванай імі супольнасці як істотнага складовага элемента рускасці і Расіі ў іх імперскіх вымярэннях [99]. Несумненна, вялікае значэнне для разгледжаных тут працэсаў будзе мець этнізацыя расійскага нацыяналізму, што назіраецца пасля распаду СССР. Гэта нараджае і будзе нараджаць новыя напружанні.

Працэсы, што адбываюцца ў Цэнтральна-Усходняй Еўропе і ў СССР пасля распаду камунізму, надалі канцэпцыі Хантынгтана эмпірычнае вымярэнне. Прагрэсіўныя гаспадарчыя і палітычныя рэформы ажыццявілі выключна краіны каталіцкія (на постсавецкім абшары гэта Эстонія, Латвія і Літва), у адрозненне ад праваслаўных рускіх, украінцаў і беларусаў (у выпадку Украіны асобнага каментара патрабавала б Галіцыя). Атрымалася, што расіяне стварылі вакол сакральнай сферы сетку свецкіх каштоўнасцяў і інстытуцый, дысфункцыйных да патрабаванняў сучаснасці. Паводле даследаванняў Інстытута Гэлапа, што датуюцца снежнем 2013 г., грамадзяне ўсіх трох славянска-праваслаўных дзяржаў лічаць, што страты ў выніку распаду СССР большыя, чым карысці, чаго, напрыклад, не адзначаюць жыхары Туркменістана, Казахстана, Азербайджана і Грузіі [100]. Расіяне пабудавалі цывілізацыю неэфектыўную ў гаспадарчым і палітычным плане (уліваючы стан свабодаў). Стварылі дзяржаўныя эліты, якія ў некаторых палітычных сітуацыях могуць паспяхова рэагаваць на новыя палітычныя выклікі, але не эканамічныя. Цесна звязаныя з Расіяй два “сународы” не маюць такіх прыярытэтаў (што з’яўляецца вынікам іх доўгатэрміновага падпарадкавання Расіі) і кепска выкарыстоўваюць атрыманую незалежнасць. Цяжка гэта даецца ўкраінцам, якія спрабавалі правесці абмежаваныя рэформы і паступова прыстасавацца да еўрапейскіх рэалій, лепей атрымліваецца ў беларусаў, якія, наадварот, ад рэформаў, па сутнасці, адмовіліся, мадыфікуючы ранейшую савецкую сістэму і падпарадкоўваючыся Расіі ў разліку на яе гаспадарчую дапамогу (гэта таксама вынік свядомых захадаў расіян, якія блакуюць працэсы мадэрнізацыі гэтых краін, не дапускаючы іх палітычнай і эканамічнай эмансіпацыі).

Досыць абмежаваныя спробы пераймання заходніх мадэляў хутчэй выклікаюць новыя клопаты, чым спрыяюць іх вырашэнню, чым пацвярджаецца, што вытокі праблемы – у сфармаваным расіянамі тыпе культуры. Гэта, як я лічу, праблема існага механізму, а не часовай няздольнасці элітаў, як часам можна пачуць. Гэты механізм, што паўстаў на грунце расійскага праваслаўя, на скрыжаванні розных культур, быў да пэўнага часу дзейсным у ваеннай сферы, у некаторых сферах высокай культуры (прыкладам, у літаратуры), але цалкам непрыдатны для эканамічных выклікаў мадэрнізацыі [101]. Ён быў і застаецца сістэмай выразна цэнтралізаванай, з занядбаннем сваіх “ускраін”, наступствы чаго акурат заўважныя ва Украіне і ў Беларусі. Дыскусія пра магчымую еўрапеізацыю абодвух грамадстваў, украінскага і беларускага, павінна сягаць вытокаў гэтага глыбока закаранёнага ў мясцовых культурах механізму і рэальных магчымасцяў яго пераробкі. Калі патрабуюцца рэальныя змены, яны мусяць суправаджацца суцэльным пераасэнсаваннем, якое пазбягае схем паліткарэктнасці. Першы Майдан праз нейкі час аказаўся фіяскам, другі агаліў недзеяздольнасць дзяржаўных структур, асабліва войска. На абодвух Майданах непрапарцыйна важную ролю адыграла заходняя Украіна (асабліва Галіцыя), выхадцы з гэтага рэгіёна і асяроддзі, што ўзніклі пад яго ўплывам [102].

А вось сітуацыя, што назіраецца ў Беларусі, выяўляе поўнае дамінаванне над ёй механізму, створанага ў Маскве. Вынікам магчымага мясцовага “Майдана”, калі яго не падтрымае большасць насельніцтва (што цяпер падаецца нерэальным), можа быць справакаваны Расіяй эканамічны крызіс і інтэрвенцыя Масквы (уключна з далучэннем Беларусі да Расіі). Безумоўна, расійска-ўкраінская вайна і адлучэнне ад Украіны Крыма, што стала наступствам Майдана 2014 г., зніжаюць у Беларусі настроенасць на дыстанцыяванне ад Масквы, таму на яе тэрыторыі будзе трываць мысленне ў катэгорыях трыадзінага народа, разуметага ў культурным, а не палітычным плане. Змены надыдуць толькі пры змене раскладу сілаў у гэтай частцы рэгіёна, пасля разлому закасцянелых структур у Расіі.

У красавіку – траўні 2014 г. вядучыя сацыялагічныя цэнтры ў Расіі, Украіне і Беларусі даследавалі трываласць руска-беларуска-ўкраінскіх сувязяў. Выявілася, што паміж асобна ўзятымі краінамі дамінуюць узаемныя пазітыўныя настроі, за выключэннем адносінаў расіян да Украіны. Рашуча пераважаюць пазітыўныя ўзаемастаўленні і сярод насельніцтва асобна ўзятых дзяржаў, таксама паміж рускімі і ўкраінцамі, у адрозненне ад іх кіраўніцтва, якое ў абедзвюх краінах ацэньвалася адназначна негатыўна [103]. У тым ваенным канфлікце вінавацяць выключна кіраўніцтва дзяржаў, якое па вызначэнні мяняецца, у тым ліку, як лічаць расіяне, “фашысцкая” банда ва Украіне (бо гэты тэрмін узнаўляе надзвычай эмацыйны падзел на “мы” і “яны” з часоў мінулых перамог Савецкага Саюза). Такім чынам атрымліваецца, што сіла сувязяў, якія лучаць тры ўсходнеславянскія супольнасці, узмоцненыя сталай памяццю пра перамогу ў Вялікай Айчыннай вайне, трывае сотні гадоў, і іх цяжка разарваць цягам кароткага часу, нават калі ён напоўніўся ўзброенай барацьбой. Гэта прадказвае магчымасць неспадзяваных хваляванняў, сацыяльных напружанняў, рэвалюцый, войнаў. Вядома, гэта не азначае, што адносіны не будуць мяняцца ў далёкай будучыні ці нават у сярэднечасавай перспектыве. Але існаванне ўкраінцаў і беларусаў у абмежаваных формах трыадзінага рускага народа, у паўсакральным тыпе супольнага мыслення замацоўвае негатыўныя каштоўнасці і стаўленні, якія з пункту гледжання сучасных патрабаванняў дысфункцыйныя. Яны запавольваюць фармаванне моцнай ідэнтычнасці і таму абмяжоўваюць магчымасці нацыянальнай і прамадэрнізацыйнай эмансіпацыі ўкраінцаў і беларусаў.

За апошнія паўтара стагоддзя адбывалася эвалюцыя таго расійскага (рускага) народа, які ў апошнія дзесяцігоддзі існавання царскай Расіі (прынамсі на ўзроўні афіцыйнай ідэалогіі) складаўся з велікаросаў, маларосаў, беларусаў, да свайго роду нацыянальнага сепаратызму ўкраінцаў і беларусаў у перыяд каранізацыі (украінізацыі і беларусізацыі) у 1920-я г., затым да фармавання супольнага “савецкага народа” і“братніх адносін” паміж рускімі, украінцамі і беларусамі (з выдзяленнем “старэйшага брата” і яго галоўнай ролі), якое ахапіла значную частку другой паловы ХХ ст., нарэшце – да ўтварэння фармальна незалежных дзяржаў, а значыць і грамадстваў, у якіх цяпер выявіліся ўсе прыхаваныя раней культурныя напругі, у тым ліку звязаныя з розным разуменнем сваёй асобнасці. Недахоп стабільнасці дзяржаўных структур, у тым ліку сацыяльных сувязяў, абрыў традыцый, таталітарныя эксперыменты над мільёнамі людзей далі ў выніку існаванне мільёнаў homo sovieticus – знішчэнне тых механізмаў сацыяльнага развіцця, якія маглі б справіцца з выклікамі сучаснасці.

Пераклад Інэсы Кур’ян і Максіма Шчадровіча

---

[1] Трэба, аднак, ставіцца да гэтых дадзеных больш крытычна, чым да заходняй статыстыкі, па прычыне меншай адкрытасці такіх супольнасцяў, што павялічвае амплітуду недакладнасцяў. Наступствамі гэтага будуць значныя адхіленні ў адказах на тыя самыя пытанні ў часавым прамежку нават у некалькі месяцаў. Такім чынам, найперш трэба звяртаць увагу на паўтарэнні ў даследаваннях, што назіраюцца працяглы час, вызначаючы тым самым бясспрэчныя тэндэнцыі.
[2] H. Paszkiewicz, Powstanie narodu ruskiego, Kraków 1998 (англамоўнае выданне: Londyn 1963), s. 338.
[3] Відавочна, славізацыю нарманаў значна прыспешыла прыняцце праваслаўя і глаголіцы разам з царкоўнаславянскім пісьмом. А вось угра-фінскія народы, што складалі ў дзяржаве Рурыкавічаў (Маскоўскім княстве і Расійскім царстве), як на тое выглядае, большасць жыхароў краіны, паддаваліся славянізацыі стагоддзямі, і гэты працэс дасюль не завершаны.
[4] R. Pipes, Rosja carów, przekł. W. Jeżewski, Warszawa 2006, s. 34.
[5] H. Paszkiewicz, Powstanie…, с. 333.
[6] N. Jakowenko, Historia Ukrainy od czasów najdawniejszych do końca XVIII w., Lublin 2000, с. 286–287.
[7] У сучасных расійскіх рэаліях існуе меркаванне, асабліва на ўзроўні палітычных элітаў краіны, што тэрмін россиянин азначае грамадзяніна Расіі, адпаведна, і якута, і калмыка, і чачэнца. Тэрмін жа русский мае этнічна-культурнае значэнне або, што апошнім часам сустракаецца радзей, толькі культурнае, і можа ўжывацца ў адносінах да этнічнага (культурнага) русского ці ахопліваць усе складнікі “трыадзінага народа”: расійцаў, украінцаў і беларусаў (у царскай Расіі тэрміны русский i российский часта ўзаемазамяшчаліся).
[8] M. Riabczuk, Wschodniosłowiańska “umma” a problem emancypacji: o słabej tożsamości Ukraińców i Białorusinów”, [у:] Tożsamości zbiorowe Białorusinów, red. R. Radzik, Lublin 2012, s. 363–364.
[9] W. Zajączkowski, Rosja i narody…, s. 136.
[10] Цяпер выкарыстоўваюцца і іншыя вызначэнні, у тым ліку – триединый славянский православный народ, триединый восточнославянский православный народ, триединый славянский православный великий народ.
[11] А. Вяжбіцкі піша: «У XIX ст., калі выпрацоўвалася разуменне, хто такія расіяне, большасць прыхільнікаў займела канцэпцыя агульнарускага народа (общерусской нации), што ахоплівала рускіх (велікарусаў), беларусаў i ўкраінцаў (маларосаў), абшар аседласці якіх прызнаваўся “карэнна рускі”. Імперскія ўлады Расіі сыходзілі з таго, што гэты абшар складаюць “исконно русские земли” не таму, што яе насялялі народы, блізкароднасныя да расійскага, а таму, што раней гэтыя землі былі пад панаваннем Рурыкавічаў, нашчадкамі якіх стала дынастыя Раманавых». Гл.: A. Wierzbicki, Wschodniosłowiański naród cywilizacyjny w koncepcji Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, “Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2013, z. 2, s. 33–34.
[12] Тэрмін народ (што ў меншай ступені адносіцца для тэрміна нация) у рускай мове не набыў канкрэтна вызначанага напаўнення. Ён ужываецца для шмат якіх супольнасцяў, што змяшчаюцца ў семантычным прамежку ад народнасці да нацыі (часта гэта абмяжоўваецца этна-культурнымі канатацыямі) для розных гістарычных эпох, у тым ліку найбольш старажытных. Нация больш адпавядае польскай семантыцы слова narod, што прадугледжвае перадусім этнічнае напаўненне, хоць можа азначаць і палітычную супольнасць (як, напрыклад, у словазлучэнні российская нация); пры гэтым сустракаюцца і такія фармулёўкі, як российский народ (гл.: Валерий Тишков, Российский народ и национальная идентичность, “Известия”, 19 июня 2007 г., http://izvestia.ru/news/325722; запіс 4 жніўня 2014 г.).
[13] Гл.: M. Waldenberg, Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 2000, s. 365–369.
[14] Тамсама, с. 407.
[15] M. Golińska, Naród radziecki w etnopolityce ZSRR, [у:] Tożsamości narodowe na obszarze postradzieckim. Między dziedzictwem a tradycją wynalezioną, Warszawa 2012, s. 38.
[16] E. Mironowicz, Białoruś, Warszawa 2007, s. 273.
[17] W. Zajączkowski, Rosja…, s. 221.
[18] Гл.: Golińska M., Tożsamości…, s. 27–30.
[19] Юры Афанасьеў сцвярджаў, што “ў межах самога СССР Расія была размытай плямай, пры гэтым нібы раздвоенай. Вярхоўная ўлада належала не ёй, а саюзным структурам, на самой расійскай тэрыторыі ўзнікла некалькі нацыянальна-дзяржаўных утварэнняў, надзеленых у рамках Саюза тымі ж паўнамоцтвамі, што і Расія. Рускія ў якасці грамадзян знаходзіліся паўсюль, а як нацыянальная супольнасць – нідзе. Не было ў іх ані ўласнай тэрыторыі, ані паўнавартаснай дзяржаўнасці, ані нацыянальнай культурнай аўтаноміі”. Гл.: Afanasjew J., Groźna Rosja / przekł. М. Katowska, Warszawa 2005, s. 31.
[20] Літаратура на гэтую тэму незлічоная; гл., напрыклад, выдадзеную апошнім часам працу: A. Besançon, Święta Ruś, Warszawa 2012.
[21] «Такім чынам, трэба з вялікай асцярожнасцю, – як справядліва заўважае Раман Бэкер, – гаворачы пра Расію, ужываць такія паняцці, як чалавекаарыентаванае грамадства, прававая дзяржава, сацыяльныя групы, палітычная суб’ектнасць, палітычныя партыі або парламент, спрабуючы ўкладаць у іх той жа самы змест, што і на Захадзе. “Умом Россию не понять”, калі глядзець на яе праз прызму катэгорый, якія ўжываюцца для аналізу соцыумаў Заходняй Еўропы ці Паўночнай Амерыкі. Мы можам зразумець Расію “умом”, але гэтае інтэлектуальнае напружанне выходзіць па-за інтэлектуальныя межы заходняй культуры»: R. Bäcker, Rosyjskie myślenie polityczne za czasów prezydenta Putina, Toruń 2007, s. 298.
[22] «Некаторыя з тых, – як піша Раман Шпарлюк, – хто не прымае ўсе наяўныя палітычныя ці прававыя акрэсленні расійскага народа, сцвярджаюць, што заходнія ідэі і сістэму інстытутаў прынцыпова немагчыма прыкласці да Расіі. Адзін з такіх аўтараў, Уладзімір Махнач, заяўляе: “Народ як сумарная лічба грамадзян пэўнай дзяржавы з’яўляецца выключна канцэпцыяй Захаду. У Расіі, па ўсёй Азіі, у Афрыцы народы – гэта этнасы і толькі этнасы. <…> Ніколі не ўзнікне “індыйскага” народа і ніколі не з’явіцца народа “расійскага” (расійскай у адрозненне ад рускай нацыі)”. Для Махнача (і для шмат каго іншага) Украіна і Беларусь – часткі Расіі, а украінцы і беларусы адпаведна – рускія, а разам з імі рускімі з’яўляюцца “велікаросы”» (R. Szporluk, Imperium, komunizm i narody. Wybór esejów, wstęp i red. A. Nowak, tłum. Sz. Czarnik, A. Nowak, s. 322). Шпарлюк тут спасылаецца на: В. Махнач, Встретимся через 500 лет, “Родина”, 2/1997, с. 12–13.
[23] Расіяне самі сябе часта трактуюць як “расійскую цывілізацыю”. Сярод шматлікай літаратуры з падобным выразам у загалоўку можна ўзгадаць: В. Викторов, Российская цивилизация: тенденции развития от истоков к современности. Учебное пособие, Москва 2009; В. Ильин, А. Ахиезер, Российская цивилизация: содержание, границы, возможности, Москва 2000.
[24] A. Besançon, Święta Ruś…, s. 27.
[25] A. Wierzbicki, Wschodniosłowiański…, s. 34.
[26] W. Rodkiewicz, Zachodnie kresy imperium w koncepcjach polityki zagranicznej Rosji w latach 1991–2004; neoimperializm czy postimperializm?, [у:] Rosja i Europa Wschodnia: “imperiologia” stosowana / Russia and Eastern Europe: applied “imperiology”, ed. A. Nowak, Warszawa 2006, s. 89.
[27] Л. Г. Титаренко, Национальная идентичность и социокультурные ценности населения в современном белорусском обществе, Минск 2006, с. 76 (табліца 3.3).
[28] A. Wierzbicki, Rosja. Etniczność i polityka, Warszawa 2011, s. 253.
[29] Тамсама, с. 267.
[30] «Нацыянальная ідэнтычнасць сучасных расіян вызначаецца катэгорыяй рускасць, якую разумеюць як пачуццё прыналежнасці да расійскага народа і цывілізацыі, звязанай з вызначанымі культурнымі стандартамі і ідэнтыфікацыяй яе членаў як рускіх людзей. Іншымі словамі рускасць – гэта праваслаўная вера, памяць пра веліч Расіі, пра вялікую рускую мову і культуру, любоў да Айчыны, кроўная сувязь рускіх па ўсёй прасторы “рускага свету”, якая ахоплівае не толькі грамадзян Расійскай Федерацыі, але і рускіх па-за межамі краіны. На пачатку ХХІ ст. адбылася этнізацыя рускасці – стыхійны працэс, які распачаўся ў палове дзевяностых гадоў ХХ ст. і супаў па часе з прэзідэнствам Уладзіміра Пуціна. Вынікам гэтых працэсаў і гістарычных падзей стала этнічная мабілізацыя рускіх. Этнізацыя рускай ідэнтычнасці з’явілася як рэакцыя на зніжэнне “вітальнай сілы” і сігналізавала пра аслабленне дзяржаўнасці» (тамсама, с. 282).
[31] Общественное мнение – 2013. Ежегодник (Аналитический Центр Юрия Левады), Москва 2013, с. 197 (табліца 17.16). 43% падтрымкі ў снежні 1998 г. складаліся з розных дадзеных: 13% (“Падтрымліваю, і цяпер найлепшы час для ажыццяўлення гэтай ідэі”) + 30% (“Было б няблага гэта рэалізаваць, але ў разумных межах”). Адпаведна 66% у кастрычніку 2013 г. складаліся з 23% плюс 43%. Рэзкі рост працэнта падтрымкі адбыўся ў 2001 г. i 2013 г.
[32] Л. Дробижева, Е. Щеголькова, Изменения в массовом сознании, [у:] Национально-гражданские идентичности и толерантность: опыт России и Украины в период трансформации, ред. Л. Дробижева, Е. Головаха, Киев 2007, с. 32.
[33] O. Nadskakuła, “Obcy wśród swoich”. Antyrosyjskość na Ukrainie i Białorusi z perspektywy Kremla, “Spojrzenie na Wschód. Kwartalnik wschodnioznawczy” 2010, № 1, s. 28–29.
[34] В. Путин: Союз с Беларусью зависит прежде всего от Беларуси, Новости. TUT.BY, 27 июля 2005, http://news.tut.by/politics/55951.html (запіс 9 жніўня 2014 г.).
[35] Обращение Президента Российской Федерации, 18 сакавіка 2014, http://kremlin.ru/news/20603 (запіс 12 жніўня 2014 г.). 1 жніўня 2011 г. Пуцін, адказваючы на пытанні пад час сустрэчы з моладдзю ў міжнародным адукацыйным лагеры “Селігер-2011” на пытанне пра тое, ці Беларусь і Расія могуць стаць непадзельнымі, як гэта было пры СССР, адказаў: “Гэта магчыма, вельмі пажадана і цалкам залежыць – на ўсе 100% – ад волевыяўлення беларускага народа”. На заяву маладога беларуса, што народ вельмі гэтага хоча, прагучаў адказ: “Тады змагайцеся за гэта”. “Народная Воля”, 2 жніўня 2011 г., Путин: Воссоединение России и Беларуси полностью зависит от воли белорусского народа, http://nv-online.info/by/197/politics/34993/ (запіс 17 жніўня 2014 г.).
[36] Общественное мнение – 2013…, с. 197 (табліца 17.15).
[37] Тамсама, с. 206–207 (табліцы: 20.2 i 20.4).
[38] Левада-Центр. Пресс-выпуски, 14. 03. 2014: http://www.levada.ru/14-03-2014/rossiyane-ob-otnosheniyakh-s-ukrainoi (запіс 12 жніўня 2014 г.). Дадзеныя за 2002 год: Общественное мнение – 2013…, с. 207 (табліца 20.3). Так, як і ў 2013–2014 г., пытанне было сфармулявана ў кастрычніку 1997 г., калі за неаб’яднанне двух народаў выказаліся 56% апытаных, а за аб’яднанне – 37%: Общественное мнение – 2007…, с. 215.
[39] Канцэпцыю трох адгалінаванняў (“ветвей”) аднаго народа выказваў яшчэ пры царскай уладзе расійскі гісторык Васіль Ключэўскі. Гл.: Н. Н. Юсова, Идейная и терминологическая генеалогия понятия “древнерусская народность”, “Rossica Antiqua” 2010/2, с. 13 (аўтарка спасылаецца на: В. О. Ключевский, Сочинения: в 9 т. Т. І. Курс русской истории, Москва 1987, ч. І, с. 298.
[40] Левада-Центр. Пресс-выпуски, 06. 08. 2014: http://www.levada.ru/06-08-2014/otnoshenie-rossiyan-k-drugim-stranam (запіс 12 жніўня 2014 г.).
[41] Табліца толькі дае інфармацыю, што проба апытання складала 1600 асобаў, як і ў іншых даследаваннях.
[42] Общественное мнение – 2013…, с. 209 (табліцы: 20.7 i 20.8).
[43] Грамадствы гэтага культурнага абшару не выпрацавалі механізму ініцыявання працэсаў мадэрнізацыі знізу (істотнага ў заходніх грамадствах), а толькі той, што зверху – хоць часам і праяўляўся (у СССР звязаны пераважна з ваеннай сферай), быў заслабы і таму знішчаны разам з заняпадам механізму нарастання спосабаў развіцця (індустрыялізацыі), выпрацаванага пасля бальшавіцкай рэвалюцыі шляхам капіявання заходніх узораў. Новыя савецкія эліты, а пасля іх расійскія (а таксама ўкраінскія і, у меншай ступені, беларускія), падымаючыся сацыяльна, усё больш абіралі і абіраюць матэрыяльны дабрабыт як важнейшы за духоўныя каштоўнасці. Гэтая з’ява ахоплівае не толькі згаданы культурны абшар, на гэтым абшары яна заўважаецца асабліва выразна ў сувязі з ліквідацыяй значнай часткі сацыяльных фактараў яе стрымлівання.
[44] Афіцыйная камуністычная ідэалогія з часам пераўтварылася ў сродак ажыццяўлення ўлады праз палітычныя эліты краіны, перастаўшы быць сістэмай глыбокіх унутраных каштоўнасцяў, паўсюль успрыманых грамадствам.
[45] Вядома, не абавязкова, каб нацыянальныя рухі ў беларускім ці ўкраінскім грамадствах мелі ў палітычным сэнсе толькі праеўрапейскі характар, яны маглі стаяць і на ізаляцыянісцкіх пазіцыях.
[46] “Новости НИСЭПИ”, выпуск 4, снежань 2009 г., с. 15 (табліца 24); выпуск 2, люты 2013 г., с. 50 (Свободная трибуна: Религия). У верасні 2010 г. каталікамі назваліся 11,1% (праваслаўнымі – 78,8%): выпуск 3, верасень 2010 г., с. 27 (табліца 48).
[47] Праўда, галоўным (непасрэдным) матывам галасавання ў тыя часы за Лукашэнку была яго антыкарупцыйная перадвыбарчая рыторыка.
[48] Цыт. паводле: А. Федута, Лукашенко. Политическая биография, Москва 2005, с. 604.
[49] Г. Иоффе, В тупике этнического национализма, [у:] Будущее Беларуси. Взгляд независимых экспертов, под ред. О. Манаева, С.-Петербург 2012, с. 164.
[50] “Новости НИСЭПИ”, выпуск 3, верасень 2006 г., с. 58 (табліца 25); выпуск 4, снежань 2009 г., с. 32 (табліца 53).
[51] “Новости НИСЭПИ”, выпуск 4, снежань 2009 г., с. 54–55 (табліца 18.1–18.5).
[52] Тым больш што ў такіх самых даследаваннях за 2006 г. не была прадстаўлена, як тут, залежнасць ад катэгорыі “адукацыя”, а на пачатку спіса з пункту гледжання прыхільнасці да “трох адгалінаванняў” былі Магілёўская (87,3%) i Мінская вобласці без Мінска (74,8%): тамсама, выпуск 3, верасень 2006 г., с. 71–72.
[53] А. Соснов, Российско-белорусские отношения в зеркале общественного мнения, “Новости НИСЭПИ”, выпуск 2, чэрвень 2006 г., с. 114 (табліца 1) – электронная версія; гл. таксама больш падрабязныя дадзеныя з гэтых даследаванняў у: “Новости НИСЭПИ”, выпуск 3, верасень 2006 г., с. 34–35.
[54] “Новости НИСЭПИ”, выпуск 2, чэрвень 2010 г., с. 48 (табліца 15). Даследаванні, праведзеныя некалькі гадоў раней, былі прадстаўлены мною ў: R. Radzik, Kulturowo-cywilizacyjna tożsamość społeczeństwa Białorusi, [у:] Białoruś w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, Lublin 2009, s. 39–75; idem, What future for Belarus? An analysis of identity issues, “Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa” 2013, z. 42, s. 7–35; idem, Multiple Identities of Belarusians [у:] Sociology from Lublin, ed. R. Radzik, B. Szajkowski, A. Wysocki, UMCS, Lublin 2014, p. 73–108.
[55] M. Hroch, Social Preconditions of National Revival in Europe, Cambridge 1985, p. 23.
[56] “Новости НИСЭПИ”, выпуск 2, чэрвень 2013 г., с. 15 (табліца 24).
[57] Тамсама, выпуск 4, снежань 2013 г., с. 27 (табліцы 7.1–7.5).
[58] M. Riabczuk, Wschodniosłowiańska “umma”…, s. 369.
[59] “Новости НИСЭПИ”, выпуск 2, чэрвень 2014 г., с. 13 (табліца 21).
[60] Тамсама, выпуск 1, сакавік 2013 г., с. 24 (табліца 46) – на пазіцыях, што ідуць па чарзе, апынуліся Mаргарэт Тэтчэр, Kастусь Каліноўскі i Кацярына II.
[61] Taмсама, выпуск 2, чэрвень 2013 г., с. 16 (табліца 25).
[62] Тамсама, выпуск 1, сакавік 2013 г, с. 23 (табліца 43). Ва ўсім беларускім грамадстве Расію падтрымлівалі тады 37,2% рэспандэнтаў, Еўразвяз – 42,1%: тамсама, с. 22 (табліца 41).
[63] Тамсама, выпуск 3, верасень 2013 г., с. 16 (табліца 31).
[64] Тамсама, выпуск 1, сакавік 2014 г., с. 39 (табліца 14.1).
[65] Тамсама, выпуск 2, чэрвень 2014 г., с. 14 (табліцы 24, 25 i 26).
[66] Як вынікае з іншых даследаванняў, далучэнне да Расіі (саюз з ёю) большасць удзельнікаў даследавання разумее не як поўнае паглынанне беларускай дзяржаўнасці Расіяй, а як магчымасць рознай ступені інтэгравання з ёю.
[67] Андрей Вардомацкий: Белорусы “развернулись” от Европы к России, “Белорусский партизан”, 11 июня 2014 г. (запіс 11 чэрвеня 2014 г.) http://www.belaruspartisan.org/politic/269604/
[68] Готовы терпеть от реформ ради будущего?, “Свободные новости. Снплюс” 1 июля 2014 г., с. 1. У тых самых даследаваннях еўрапейскую дарогу развіцця і інтэграцыю з ЕЗ падтрымалі толькі 10,5% беларусаў.
[69] В. Карбалевич, Вырваться из колеи, “Свободные новости. Снплюс”, 1 июля 2014 г., с. 2.
[70] “Новости НИСЭПИ”, выпуск 2, чэрвень 2014 г., с. 15 (табліца 28).
[71] Тамсама, с. 15 (табліца 27).
[72] Пытанне з чэрвеня 2014 г. гучала: “Калі б Расія ўсё ж цалкам далучыла да сябе Беларусь або яе частку, што б вы рабілі ў такой сітуацыі?”. Былі атрыманы такія адказы: “Абараняўся б са зброяй у руках” – 14,2%; “Давялося б прыстасавацца да новай сітуацыі” – 47,7%; “Вітаў бы такія змены” – 16,5%; “Няма адказу / Не ведаю” – 21,6%: “Новости НИСЭПИ”, выпуск 2, чэрвень 2014 г., с. 23 (табліца 49).
[73] “Новости НИСЭПИ”, выпуск 2, чэрвень 2014 г., с. 16 (табліца 31): “Няма адказу / Не ведаю” – 10,9%.
[74] Тамсама, с. 24 (табліца 53): “Няма адказу / Не ведаю” – 20,1%”.
[75] Гл.: R. Radzik, Białorusini: między narodową odrębnością a ruską wspólnotowością, “Rocznik Instytutu Europy ŚrodkowoWschodniej” 2013, z. 2, s. 22–23; таксама: Беларусь и мир: геополитический выбор и безопасность сквозь призму экономики и культуры, BISS, SA#01/2010RU, 1 чэрвеня 2010 г., с. 4–5.
[76] Тамсама, выпуск 3, верасень 2013 г., с. 10 (табліца 16): “Няма адказу / Не ведаю” – 13,9%.
[77] Л. И. Науменко, Белорусская идентичность. Содержание. Динамика. Социально-демографическая и региональная специфика, Минск 2012, с. 134 (табліца 4.11), 136 i 200 (табліца П.2).
[78] У 2008 г. Цэнтр Разумкова правёў даследаванні ў Крыме, задаўшы пытанне: “З якой культурнай традыцыяй Вы сябе ідэнтыфікуеце?”, на якое атрымаў адказы – 55,5% з рускай; 14,6% з савецкай; 8,6% з украінскай; 8,3% з крымска-татарскай; 7,4% з агульнаеўрапейскай: Цэнтр Разумкова, 18 кастрычніка – 9 лістапада 2008 г. (усе даследаванні, што праводзіліся гэтай установай і былі цытаваныя ў дадзеным тэксце, прытрымліваліся рэпрэзентацыйнай пробы), http://www.razumkov.org.ua/ukr/poll.php?poll id=394 (запіс 18 жніўня 2014 г.). Праз год у жыхароў Крыма спыталіся “Ці расіяне і ўкраінцы – гэта адзін народ (сацыяльна-культурная супольнасць) ці два народы?”, на што былі атрыманы адказы: гэта адзін народ – 55,8%; розныя народы – 34,7%; цяжка вызначыцца – 9,5%: тамсама, 7–20 траўня, http://www.razumkov.org.ua/ukr/poll.php?pollid=471 (запіс 18 жніўня 2014 г.)
[79] З даследаванняў Цэнтра Разумкова ў 2005 г., што праводзіліся па ўсёй Украіне па пытанні “Наколькі падобныя ці не падобныя культурныя праявы, традыцыі і погляды акрэсленых груп насельніцтва?”, вынікае, што ўкраінцы заўважаюць вялікае падабенства (блізкасць) дзвюх культур – украінскай і рускай, у нейкім сэнсе выключаючы з гэтага падабенства заходнюю частку краіны (асабліва моцна гэтая блізкасць адзначалася на поўдні краіны, а таксама на ўсходзе). Падабенства да краін Еўразвяза ва ўсіх рэгіёнах Украіны лічылася вельмі малым, і асабліва мала яго бачылі ў паўднёвым рэгіёне. Розніца паміж Галіцыяй і Данбасам адзначалася ва ўсіх рэгіёнах Украіны – больш бачылася адрозных рысаў, чым падабенстваў. Больш за тое, адчуванне блізкасці з рускай культурай было мацнейшым, чым паміж Галіцыяй і Данбасам (ці цэнтрам краіны): Цэнтр Разумкова, 20 снежня – 27 снежня 2005 г., http://www.razumkov.org.ua/ukr/poll.php?poll id=745 (запіс 18 жніўня 2014 г.).
[80] Хоць у даследаваннях 2005 г. жыхары заходняй часткі Украіны (не толькі Галіцыі, але і Валыні), запытаныя, на які народ яны больш падобныя, адказалі, што на рускіх – 23,8%, на палякаў – 11,4% (палякі ва ўсіх рэгіёнах знаходзіліся на другой пазіцыі пасля рускіх – у сярэднім па ўсёй Украіне падабенства на рускіх адзначалі 54,2%; на палякаў – 7,0%): Цэнтр Разумкова, 20 снежня – 27 снежня 2005 г., http://www.razumkov.org.ua/ukr/poll.php?poll id=773 (запіс 18 жніўня 2014 г.).
[81] Нацыяналізм галіцыйскіх украінцаў, нягледзячы на яго негатыўныя праявы – традыцыі забойства людзей (найперш сярод жыхароў Валыні), прыклады служэння нацыстам у перыяд ІІ сусветнай вайны, – мае еўрапейскія карані (як шмат іншых нацыяналізмаў у Еўропе), у адрозненне ад савецкасці, якая фармавалася ў Маскве, таму яна мае (не пагаджуся з меркаваннем Салжаніцына) выразна рускія культурныя карані, хоць і не толькі рускія.
[82] J. Hrycak, Po obu stronach Zbrucza? Regionalizm i tożsamość narodowa na Ukrainie po upadku Związku Sowieckiego, [w:] Tematy polsko-ukraińskie. Historia. Literatura. Edukacja, pod red. Roberta Traby, Olsztyn 2001, s. 135.
[83] Taмсама, с. 136.
[84] Тамсама.
[85] J. Hrycak, Po obu stronach…, s. 136–137.
[86] Тамсама, с. 138.
[87] Киевский международный институт социологии, 22 красавіка – 14 траўня 2014 г., табліца 2, даследаванні не ахопліваюць Крыма (усе даследаванні, што праводзіліся названым інстытутам і выкарыстаны ў гэтым тэксце, праводзіліся на прэзентатыўнай пробе), http://www.kiis.com.ua/?lang=rus&cat=repor ts&id=336&t=3&page=1 (запіс 27 жніўня 2014 г.).
[88] Гэта сведчанне іншага тыпу рэакцыі на расійскую агрэсію ва Украіне ў параўнанні з Беларуссю. Наколькі беларусы абіраюць шлях падпарадкавання Расіі, каб пазбегнуць магчымага канфлікту, настолькі ўкраінцы ў сітуацыі ўжо існага канфлікту (з гэтага вынікае, што абедзве сітуацыі не цалкам параўнальныя) дыстанцуюцца ад ўсходняга суседа.
[89] Киевский международный институт социологии, 8–18 лютага 2014 г., http://www.kiis.com.ua/?lang=ukr&cat=reports&id=236&page=4&t=3 (запіс 27 жніўня 2014 г.).
[90] Тамсама.
[91] Соціологічна група “Рейтинг”, 9–18 жніўня 2013 г. (рэпрэзентацыйныя дадзеныя), http://ratinggroup.com.ua/upload/files/RG Patriotyzm 082013.2.pdf (запіс 28 жніўня 2014 г.). Прадстаўленыя дадзеныя ў працэнтах складаюцца з адказаў: “Напэўна Так” + “Хутчэй за ўсё Так” або “Напэўна Не” + “Хутчэй за ўсё Не”.
[92] Адпаведна з суадносінамі дадзеных адной з праведзеных размоваў.
[93] Цэнтр Разумкова, 30 сакавіка – 4 красавіка 2012 г., http://www.razumkov.org.ua/ukr/poll.php?poll id=673 (запіс 28 жніўня 2014 г.).
[94] Putin Polsce tego nie daruje, “Rzeczpospolita”, 16 мая 2014 г., s. A10.
[95] W. Rasewycz, Kiełbasa to kiełbasa, “Nowa Europa Wschodnia” 2014, № 4, s. 28–31.
[96] Тамсама, с. 30.
[97] Як аказалася, не прынялі цалкам і ідэі палітычнай нацыі, што прапагандавалася дзяржавай.
[98] Киевский международный институт социологии, 8–16 красавіка 2014 г., http://www.kiis.com.ua/?lang=ukr&cat=reports&id=302&page=4&t=3 (запіс 29 жніўня 2014 г.).
[99] Вядома ж, як Расія, так і Польшча ўспрымаюць Украіну як буфер, што аддзяляе іх ад патэнцыйнага мілітарнага праціўніка.
[100] “Новости НИСЭПИ”, выпуск 4, снежань 2013 г., с. 40 (табліца 1, артыкул напісаны ў рамках “Wolnej trybuny”): Беларусь: плюсы – 26%; мінусы – 38%; Украіна: адпаведна – 23% да 56%; Расія – 19% да 55%.
[101] Савецкі саюз, дасягнуўшы палітычна-гаспадарчай стабілізацыі, прыступіў да пашырэння заходняй мадэлі гаспадарчага развіцця, якая грунтавалася на будаванні цяжкой прамысловасці, і не змяняў гэтай мадэлі да самага канца свайго існавання, хоць заходнія краіны даўно ад гэтага адступілі на карысць інавацыйнай гаспадаркі, што абапіраецца не на калектыўныя высілкі, а на актыўнасць адзінак з вызначанымі якасцямі, што Алекс Інкелес называў сіндромам найсучаснай індывідуальнасці.
[102] На падставе даследаванняў, што праводзіла ў красавіку 2014 г. Сацыялагічная група “Рэйтынг”, пра развал СССР шкадуе каля 1/3 жыхароўцэнтральнай часткікраіны, палова жыхароў усходняй часткі і больш за 60% на Данбасе. Параўнальна з цэнтрам, усходам і поўднем, дзе працэнт такіх асобаў змяншаўся цягам апошняга года, на Данбасе такі працэнт узрастаў. Сярод этнічных украінцаў працэнт тых, што шкадуе пра СССР, знізіўся з 38% да 29%, а сярод расіян, што жывуць ва Украіне – што важна зазначыць – узрос з 55% да 60%. Такім чынам, розніца паміж украінцамі і расіянамі, што пражываюць ва Украіне, у два разы большая: Соціологічна група “Рейтинг”, 15–25 красавіка 2014 г. (прэзентатыўныя дадзеныя), http://ratinggroup.com.ua/products/politic/data/entry/14092/ (запіс 30 жніўня 2014 г.).
[103] Киевский международный институт социологии, 22 красавіка – 14 красавіка 2014 г., http://www.kiis.com.ua/?lang=rus&cat=reports&id=345&t=3&page=1 (запіс 30 жніўня 2014 г.). З расійскага боку даследаванні былі выкананы Цэнтрам Лявады 23–26 траўня 2014 г., з боку ж Беларусі – Лабараторыяй Новак 26 красавіка – 18 траўня 2014 г.

Наверх

Tags: Паліталогія, Палеміка, Пераклады, Этна-нацыявытворчыя працэсы