Ёган Гейзынга. Нацыяналізм у сярэднявеччы
Нацыяналізм у сярэднявеччы[1]
Выдатны галяндзкі гісторык культуры Ёган Гейзынга (1872-1945) аспрэчвае погляд Ганса Кона, быццам у сярэднія вякі нацыяналізму не было. На самай справе, сцьвярджае Гейзынга, сучасны нацыяналізм адрозьніваецца ад сярэднявечнага толькі тым, што першы «больш відавочны». На думку дасьледчыка, падмурак нацыяналізму быў закладзены яшчэ ў 1100 г., i да сыходу сярэднявечча пачуцьці, зьвязаныя зь ім, атрымалі трывалую глебу ва ўсіх рэгіёнах эўрапейскай супольнасьці.
Сярод гісторыкаў i палітолягаў распаўсюджаная думка, што патрыятычная i нацыянальная сьвядомасьць, не беручы пад увагу сучасны нацыяналізм, — гэта культурны фэномэн нядаўніх часоў. Галоўным довадам служыць той факт, што самі гэтыя словы й паняцьці дастаткова маладыя. Слова «патрыятызм» пачало ўжывацца з XVIII ст., a «нацыяналізм» — толькі з XIX ст. У францускай мове слова nationalisme можна сустрэць ужо ў 1812 г.; пачатак яго ўжываньня ў ангельскай мове датуецца 1836 г., пры чым, што цікава, тады яно выкарыстоўвалася ў тэалёгіі ў рамках вучэньня пра богаабраныя нацыі. Паколькі пазьней паняцьце «нацыяналізм» у ангельскай мове атрымала больш шырокае значэньне, чым у галяндзкай (дый францускай i нямецкай), гэтае ангельскае слова за адно стагодзьдзе распаўсюдзілася па ўсім сьвеце.
Няможна лічыць апраўданай выснову пра невялікі ўзрост патрыятызму й нацыяналізму, зробленую на падставе таго, што самі гэтыя словы й паняцьці зьявіліся нядаўна. Такія развагі памылковыя, i толькі заблытваюць. Яны засноўваюцца на старой звычцы чалавека заўважаць існаваньне рэчаў толькі тады, калі тыя маюць назву. Трымаючыся такой лёгікі, можна прыйсьці да высновы, што ў сярэднявеччы не было касьмічнага выпраменьваньня. Ці, бліжэйшая паралель, разважаючы такім чынам, мы мусім адмаўляць існаваньне дзяржавы ў сярэднявеччы. Сапраўды, слова й паняцьце «дзяржава» паўстала ў часы Адраджэньня, ды й тады займала больш сьціплае месца, чым царква ў сярэднія вякі. Для вызначэньня палітычных рэаліяў сярэднявечнае грамадзтва шырока карысталася паняцьцямі regnum i civitas («каралеўства» i «грамадзянская супольнасць»).
Пры ўважлівым разглядзе эквіваленты патрыятызму й нацыяналізму можна адшукаць у больш раньніх пэрыядах. I асабліва істотна падкрэсліць, што адзіная зьмена, якая адбылася з гэтымі дзьвюма пачуцьцямі з часам, — тое, што яны сталі ў пэўным сэнсе больш відавочныя. Што да апошняга, дык яны засталіся такія, якія заўсёды былі: першародныя інстынкты ў чалавечым грамадзтве….
Ужо ў часы сьв. Паўла хрысьціянства паднялося над супярэчнасьцямі рознасьці нацыяў i каралеўстваў. Яно ня тычылася праблемаў палітычнай залежнасьці ці нацыянальнай арганізацыі i пакідала дзяржаву самой сабе, па прынцыпу «Цэзару — Цэзарава». Тым ня менш, інстытут веры, царква, меў патрэбу ў палітычнай арганізацыі як аснове выкананьня мірскіх спраў, i для яго абаронцаў прынцыпы «прыпадабняйся да Цэзара» i «няма іншай улады, апрача ўлады Бога» былі недастатковыя. Патрабавалася хрысьціянская тэорыя дзяржавы. Так Аўгусьцін стварыў унівэрсальную дактрыну ў сваёй De civitate Dei, дзе ён мусіў прызнаць за сьвецкай дзяржавай — па сутнасьці сваёй вартай асуджэньня — двайную функцыю: першая тая, што яна — скрайне неабходны інстытут, безь якога немагчыма існаваньне чалавечага грамадзтва й дасягненьне міру; другая — абслугоўваньне й абарона царквы дакуль будзе існаваць гэты сьвет. Рымская імпэрыя, апошняя з чатырох сусьветных імпэрый, з пункту гледжаньня Даніэля, выказанага ў Imperator christianus («Хрысьціянскі імпэратар»), будзе існаваць яшчэ пэўны час, ачышчаная ад заганаў. Як пісаў Аўгусьцін у De civitate, улада гэтага імпэратара паслаблялася, прынамсі на Захадзе, дзе той жыў. Тады ня дзіўна, што ён у прынцыпе аддаваў перавагу такому міжнароднаму ўладкаваньню, у якім «зямныя каралеўствы наўрад ці памножацца i жыць будуць у міры i добрасуседзтве. I тады шматлікія каралеўствы змаглі б існаваць у сьвеце, як многія сем’і жывуць цяпер у горадзе». Тут упершыню ясна сфармуляваны прынцып супольнага існаваньня незалежных дзяржаў у згодзе. Да таго, як скончылася стагодзьдзе Аўгусьціна, на Захадзе сапраўды было мноства дзяржаў, што раней ці пазьней мусілі стаць хрысьціянскімі, хоць i не зусім мірным шляхам, як таго жадаў Аўгусьцін. Усе яны хутка перанялі, наколькі было магчыма, традыцыю рымскай імпэрскай улады, — ці то остготы ў Італіі, вэстготы па абодва бакі Пірэнэяў, вандалы ў Афрыцы, ці то франкі ў Галіі. Пасьля з каралеўства франкаў раптоўна прагучаў кліч новай нацыянальнай сьвядомасьці, у якім, аднак, можна заўважыць супярэчнасьць: услаўленьнс хрысьціянскага выратаваньня перапляталася тут з прымітыўным гонарам варварскай племянной прыналежнасьці. Я спасылаюся на добра вядомую прадмову да Салічнага закону[2], якая, нават калі крыху пазьнейшая за сам закон, безумоўна адлюстроўвае сытуацыю эпохі Мэравінгаў. Яна апавядае пра «слаўную нацыю франкаў», якая вядзе свой пачатак ад Бога, «сьмелая ў баях, шчырая ў міры, мудрая ў парадзе», а сканчаецца трыумфальна:
Хайль Хрыстос, які любіць франкаў. Няхай Ён абароніць ix каралеўства, няхай Ён напоўніць ix правадыроў сьвятлом сваёй велічы, няхай Ён апякуецца ix войскам, няхай Ён мацуе ix веру, няхай Ён падорыць ім радасьць i шчасьце! Вось гэта тая нацыя, якая зь сілай i адвагаю стрэсла зь сябе цяжкае рымскае ярмо, якая пасьля прыняцьця хрысьціянства захавала ў пабудовах упрыгожаныя золатам i каштоўнымі камянямі статуі сьвятых пакутнікаў, спаленыя, абезгалоўленыя i кінутыя дзікім зьвярам рымлянамі.
З гэтае сьцежкі пачыналася гісторыя эўрапейскага нацыяналізму. Хрысьціянскі Захад пачынаў сваю палітычную эвалюцыю на двайным падмурку: на ідэале сусьветнага ўнівэрсальнага хрысьціянскага дамініёну i рэаліях тады яшчэ няўстойлівай сыстэмы ўлады, варварскай па прыродзе i рымскай паводле традыцыі. Паступова, на працягу добрых шасьці стагодзьдзяў, лацінскае хрысьціянства распаўсюдзілася ў шэрагу дзяржаў, суадносячыся, хоць пакуль вельмі прымітыўна, з нацыянальнымі межамі. Добрасуседзкіх дачыненьняў, якія Аўгусьцін ставіў у якасьці ўмовы, не было, але яшчэ не насьпеў час для вялікіх нацыянальных войнаў. За выняткам паасобных захопніцкіх экспэдыцый, што завяршаліся даволі хутка, націск быў пастаянны й інтэнсіўны, хоць i ня моцны. А што ў гэтым раньнім сярэднявеччы было вынікам ідэалу ўнівэрсальнай улады над мноствам незалежных дзяржаў? Ён увасобіўся ў існаваньні як адноўленай імпэрыі Карла Вялікага, так i вярхоўнай сьвецкай улады папы.
Традыцыйнае для сярэднявечча супрацьстаяньне папы й імпэратара ад самага пачатку разглядаецца ў сьвятле тэорыі дзьвюх уладаў як дзьвюх усяленскіх інстытутаў, дадзеных Богам у час Стварэньня. Гэтая сымболіка, аднак, не прымянялася ў дачыненьні да эпохі Фрыдрыха Барбаросы[3]. Імпэратары ад Карла Вялікага i далей прэтэндавалі на працяг Рымскай імпэрыі, але не на валоданьне ўнівэрсальным дамініёнам. Гэты ідэал упершыню прагучаў у пасланьні правіцеля Гогенштаўфэна біскупу: «Аднаго Бога, аднаго папы, аднаго імпэратара дастаткова для сьвету». Рэальная ўлада імпэратараў ніколі не залежала ад гэтага пастуляту, як i ад тытулу.
Патрабаваньне поўнай улады з боку папы было намнога больш значным, чым з боку імпэратара, i ў пэўным сэнсе больш эфэктыўным. На першы погляд дамаганьне пераемнікам Пятра вышэйшага права ўлады над усімі нацыямі i над усімі каралямі на зямлі — апрача апошняга слова ў справах дагмату i царкоўнай адміністрацыі — здаецца чыста іерархічным гонарам. Аднак яно паходзіць з самага сэрца хрысьціянскай дактрыны. Папскі стол не адмаўляў каралям i князям зусім у ix уладзе. Тым ня менш, ён рашуча патрабаваў права судзіць кожны юрыдычны й адміністратыўны акт валадароў па ажыцьцяўленьні гэтай улады. Справы каралёў працягвалі заставацца суб’ектам улады ключоў, адпаведна крытэрыю дабра i зла, ratione peccati («дзеля апраўданьня граху»). Але гэткі суд над каралеўскімі справамі па рэлігійных матывах непазьбежна прыводзіў да крытэрыя справядлівасьці. I, такім чынам, ад часоў Мікалая I у IX ст.[4] бачым, што дактрына папскага вяршэнства над сьветам была сфармуляваная нават больш пазытыўна, i зноў выкарыстоўвалася для зьвяржэньня валадароў, раздорваньня земляў i парушэньня існаваўшых законаў.
У гэтым вялікім канфлікце паміж канцэпцыямі папскага й імпэрскага вяршэнства для далейшага разьвіцьця нацыянальнай сьвядомасьці i пачуцьця айчыны не было глебы. Зь іншага боку, такія канцэпцыі не зьяўляліся перашкодай для нацыянальнага афармленьня Эўропы. Пасьля заняпаду ўлады Каралінгаў кансалідацыя дзяржаў i нацый Захаду паволі працягвалася. Францыя, Англія, Шатляндыя, тры скандынаўскія каралеўствы, Арагон, Кастылія, Партугалія, Сіцылія, Вугоршчына й Польшча — усе яны да 1150 г. занялі свае месцы ў лацінскай хрысьціянскай супольнасьці. Прынцыпы названай у гонар Рыму імпэрыі, якая належала немцам, нягледзячы на імпэрскую ўладу, не заміналі ўсім гэтым валадарам змагацца за поўны сувэрэнітэт, або; у сярэднявечнай тэрміналёгіі, імпэрскі тытул — для сябе. Акурат у той пэрыяд, калі барацьба за вярхоўную ўладу паміж папам ды імпэратарам дасягнула найбольшай вастрыні, прыкладна пад 1200 г., нацыянальная арганізацыя Эўропы крок за крокам рабілася фактам. Незвычайную праніклівасьць у сваім поглядзе на гэтую праблему выявіла сьвятая Гільдэгард Бінгена[5]. У той час, як два вялікія ўнівэрсалы (манапалісты ўлады) сярэднявечча, імпэратар Генрых VI i папа Інакенці III, яшчэ толькі меліся прыйсьці, яна заўважыла імпэрскія памкненьні да сусьветнай улады, якая адступае перад нацыянальным прынцыпам:
У тыя дні валадары Рымскай імпэрыі згубяць сілу, зь якой яны раней кіравалі гэтай імпэрыяй, яшчэ маючы славу. Каралі й князі многіх нацый, да цяперашняга часу падуладных Рымскай імпэрыі, пачынаюць аддзяляць сябе ад яе, i да таго ж больш ня лічаць сябе яе суб’ектамі. І гэткім чынам Рымская імпэрыя разваліцца празь невыкананьне абавязкаў. У выніку кожны рэгіён i кожная нацыя абярэ сабе валадара, якому й будзе падпарадкоўвацца.
Аснова, на якой мусілі разьвівацца нацыянальная сьвядомасьць i пачуцьцё айчыны ў Эўропе, зьявілася блізу 1100 г. Як эвалюцыянавала тым часам ужываньне i значэньне словаў patria i natio («айчына» i «племя», «раса» або «народ»)? Лацінскія тэрміны неабходна прыняць за пачатковыя, бо гэтыя два паняцьці фармаваліся менавіта ў лацінскім напісаньні. Слова patria ня зьнікла з зыходам старажытнага пэрыяду. Аднаго выразу caelestis patria, боская айчына, было дастаткова, каб захаваць паняцьце, а само слова ў зямным сэнсе можна было знайсьці ў некалькіх месцах Старога Запавету. У тым, зямным сэнсе, аднак, patria яшчэ не атрымала поўнага аб’ёму старажытнарымскага значэньня гэтага слова. Яно стала адміністратыўным тэрмінам, без асаблівай эмацыйнай афарбоўкі. Такога кшталту эмоцыі існавалі, напрыклад, douce France («салодкая Францыя») у выказваньнях Chanson de Roland[6], але яны не зьвязваліся ca словам patria. Patria выкарыстоўвалася для абазначэньня спэцыфічнай юрысдыкцыі, графства ці групы зь некалькіх графстваў. Гэта быў дакладны эквівалент слова terra, ці па-французску pays, слова, якім азначаліся многія рэгіёны, што надало перадрэвалюцыйнай Францыі нашмат больш шарму, чымся сучасная геамэтрыя акругаў. Такім чынам, у XII i XIII ст. мы ўвесь час сустракаемся з словазлучэньнямі тыпу tota patria congregatur — цэлы рэгіён, уся зямля, тое, што акрэсьлена як сукупнасьць. Асоба была выгнанай зь яе patria. Натуральна, існавала адпаведнасьць паміж межамі юрысдыкцыі й межамі прыналежнай да яе малой радзімы, ca зьвязанай зь ёю пяшчотай i любоўю, на якую можа натхніць Heimat (радзіма). Тут мы сустракаемся i з старэйшым ды вузейшым разуменьнем айчыны, або, скажам, пачуцьцём да роднай зямлі. Можна знайсьці адно некалькі выпадкаў, каб слова patria ўжывалася інакш, ды й то пад уплывам клясычнай літаратуры. Гербэрт, ужо згаданы аўтар канца X ст., які мусіў стаць папам Сільвэстрам II, часам ужываў patria ў вузкім сэнсе, а часам i ў шырэйшым, але, што характэрна, ніколі ў дачыненьні ні да Аквітаніі, яго радзімы, ні да Овэрна, яго pays у вузкім сэнсе, ні, нарэшце, да каралеўства Францыя ў цэлым. Гербэрт у значнай ступені садзейнічаў перадачы францускай кароны ад дынастыі Каралінгаў да дому Гуго Капэта[7]. Тым больш дзівіць яго выкарыстаньне паняцьця patria ў дачыненьні да нямецкіх імпэратараў Атона II i Атона III[8], якім аддана служыў. A менавіта тут patria набывае амаль клясычнае, сучаснае, гучаньне. Ён адзначае, што Атон III знайшоў сваю славу, «харобра баронячы ад найвялікшай небясьпекі сваю айчыну, веру, дабрабыт свайго народу». Адсюль няцяжка зрабіць выснову, ці ўсведамлялі французы й немцы сваю фактычную палітычную адасобленасьць да 1000 г.
Слова natio заўсёды выкарыстоўвалася намнога шырэй, чым patria. Па сутнасьці яго канатацыя амаль не зьмянілася з часоў клясычнай лаціны. Цесна зьвязанае з natus i natura («з нараджэньня» i «з прыроды», або прыродны стан), яно пэўна ахапляла большы кантэкст, чым gens ці populus («племя» ці «народ»), але ня мелася нейкай фіксаванай розьніцы паміж гэтымі трыма тэрмінамі. Для азначэньня нацый Старога Запавету Вульгата ўжывала ўзаемазамяшчальныя gentes, populus i nationes. Само згадваньне ў Бібліі сьведчыць пра значнасьць natio ў той час. Яно адлюстроўвала першапачаткова недыфэрэнцаваныя ўзаемадачыненьні племя, мовы, рэгіёна, — калі ў вузкім, калі ў больш шырокім сэнсе. Бургундцаў, брэтонцаў, бавараў i швабаў называлі нацыямі гэтаксама, як i французаў, ангельцаў i немцаў. У адрозьненьне ад patria, natio ня мела ніякага адміністратыўнага значэньня, а першапачаткова — i палітычнага. Але паступова разнастайныя адносіны залежнасьці й супольнасьці абумовілі звужваньне й разьмежаваньне паняцьця natio. Услаўленьне ўлады караля, адданасьць васала, абарона біскупа, мяккасьць гаспадара моцна павялічвалі колькасьць адносін унутры вузкай супольнасьці. Такія самыя дачыненьні, толькі на больш высокім узроўні, можна назваць тэрмінам natio. Але, незалежна ад узроўню гэтых дачыненьняў, аснова для пачуцьцяў, увасобленых у natio, усюды была аднолькавая: першародная замкнутая група пачувалася надзвычай паяднанай у адрозненьне ад іншых, зьнешніх у тым або іншым пляне, якія, здавалася, супернічалі ці пагражалі ёй. Гэтае пачуцьцё звычайна выяўлялася як варожасьць, i радзей — як згода. Чым шчыльней кантакты, тым мацней нянавісьць. Менавіта з гэтай прычыны не было большай варожасьці, чым паміж суседнімі гарадамі. Прыклад — суперніцтва паміж Генуяй i Пізай, разьдзеленымі, як адзначае Салімбэн[9] у сваёй хроніцы, прыроджанаю антыпатыяй, падобнай да той, што йснуе паміж чалавекам i зьмеямі, ваўкамі й сабакамі. Два самавітыя гарады, піша ён у рэляцыі пра марскую бітву Melona ў 1284 г., зьнішчылі адзін аднаго выключна з амбіцыяў, ганарлівасьці й славалюбства, — «не хапала мора для гандлю». Ангельцы ненавідзелі шатляндцаў, датчане — швэдаў гэткім самым чынам, хоць ня так моцна, як i французы па мове di’oil[10] аквітанцаў. Форма, у якой выяўляліся такія эмоцыі, сьведчыць пра ix інстынктыўны характар. Францускі храніст XI ст. Радульф Габэр дакараў жонку караля Робэрта I за адкрыцьцё Францыі й Бургундыі аквітанцам, неразумнаму й распуснаму народу, які паводзіць сябе так, як i апранаецца: яны з пастрыжанымі напалову валасамі, бароды, як у блазнаў, у брыдкіх панчохах i абутку, але горш за ўсё тое, што не трымаюцца веры. Зразумела, ix вопратка раздражняе ня менш, чымся ix норавы. Такія рэчы наўрад ці можна назваць пачуцьцямі палітычнымі. Як i даўні, глыбокі антаганізм паміж раманскімі й германскімі народамі, што дамінаваў над усімі лякальнымі, рэгіянальнымі й нацыянальнымі супярэчнасьцямі, які таксама ня можа мець гэткай этыкеткі, бо згаданая антыпатыя выяўляецца яшчэ да палітычнага падзелу паміж раманскай i германскай часткай Каралінгскай імпэрыі. Жыціе сьвятога Жоар, напісанае блізу 840 г. манахам Вандальбэртам у манастыры Прум у Эйфэле, распавядае пра германца, які жыў на Рэйне i з пэўным нацыянальным нецярпеньнем да такой ступені ненавідзеў усіх прадстаўнікоў раманскай нацыі i мовы (Romanae nationis ас linguae), што ня мог нават спакойна бачыць твару ніводнага зь ix. I гэткая апантанасьць, народжаная варварскім дзікунствам, ахапіла яго розум, што ён ня мог без агіды глядзець на людзей раманскай мовы ці нацыі, якія праходзілі побач, — нават прадстаўнікоў набілітэту.
Трывалы палітычны падмурак для такога глыбокага этнічнага антаганізму быў закладзены фактычна ў 887 г. Вэрдэнская дамова аб падзеле 843 г., на вякі замацоўваючы адзінства імпэрыі ў назве, адно фармальна пацьвярджала падзелы, якія ў Францкай імпэрыі даўно зрабіліся традыцыйнымі. Пасьля таго, як Карлу Тоўстаму[11] не ўдалася спроба аднавіць рэальнае адзінства, канчатковы падзел паміж Усходнім i Заходнім францкімі каралеўствамі стаўся рэчаіснасьцю. Hie divisio facta est inter Teutonicos et Latinos Francos, кажа афіцыйная хроніка пра дамову 887 г.: «Адбыўся разьдзел паміж нямецкімі й раманскімі франкамі». З таго часу й існуе Нямеччына i Францыя. Калі ў пачатку X ст. Карл Просты[12] сустрэўся з Генрыхам[13], які неўзабаве пасьля таго стаў каралём германцаў, у Вормсе маладыя прадстаўнікі абедзьвюх сьвітаў, linguarum idiomate offensi (узаемна пакрыўджаныя гучаньнем сваіх моваў), паводле звычаю (кажа Richer хроніка), пачалі закідаць адзін аднаго злоснымі абразамі, а затым выцягнулі мячы й біліся насьмерць: той, хто хацеў памірыць, стаўся адной з ахвяраў.
У крыжовых паходах, зусім не адзіных паводле веры, розных па мове, паходжаньні й васальнай залежнасьці, пераадольвалася нацыянальная варожасьць людзей лацінскага веравызнаньня; яны зноў i зноў ядналіся баявой зброяй, вайсковымі шыхтамі, але ў большай ці меншай ступені дапускалася i суперніцтва. Экхарт з Аўры[14] распавядае пра варожасьць паміж нямецкімі й францускімі рыцарамі пад час першага крыжовага паходу як пра invidia quae inter utrosque naturaliter quodammodo versatur (амаль натуральная варожасьць паміж абодвух). Гаворачы аб тым самым, Жыльбэр дэ Ножан[15] паказвае немцаў, лямбардаў i сіцылійцаў аб’яднанымі супраць французаў, чый гонар для ix невыносны. Цікава, што, сам француз, ён заўважае тэндэнцыю французаў трымацца з выклікам сярод іншаземцаў…
Ня будзе перабольшаньнем сказаць, што на сярэднявечным Захадзе палітычны нацыяналізм першапачаткова зьявіўся як рэакцыя на нямецкую імпэрскую палітыку Гогенштаўфэнаў[16]. Стагодзьдзем пазьней канчатковым вышкам доўгай i зацятай барацьбы імпэратараў супраць улады папы, гарадоў i князёў Германіі ды Італіі й растучай улады францускага караля сталася тое, што імпэрская палітыка зьнікла разам з гонарам дому Гогенштаўфэнаў. У працяглым працэсе нацыянальнай арганізацыі Эўропы з гэтага часу праз многія стагодзьдзі лідэрства трымалі Францыя й Англія, а пазьней i Гішпанія. Нацыянальныя супярэчнасьці паміж раманскай i германскай нацыямі заставаліся такія, якія былі заўсёды: супрацьлегласьць у культуры, заснаваная на прымітыўнай аснове лінгвістычных i этнічных адрозьненьняў. Гэтая супрацьлегласьць вяла да палітычнай варожасьці толькі ў тых выпадках, калі суседзі канфліктавалі, як напрыклад флямандцы й французы, калі Leliftrts даводзілася вымаўляць цяжкія галяндзкія словы schild en vriend (абаронца й сябра) ў Бругу ў 1302 г., i калі галяндзкі паэт Якаб ван Мэрлянд[17] пісаў: wat wals is, vals is (усё раманскае — фальшывае). Аднакарэнныя словы старатэўтонскага walk (Waloon, Va laisian, Welsh, Vlah) мелі, вядома ж, некалькі розных значэньняў у залежнасьці ад таго, кім яны ўжываліся, — французамі, італійцамі ці яшчэ кім, гэтаксама, як i аднакарэнныя слова diota (старатэўтонскія Dutch, diets, deutsch), распаўсюджаныя на ўсіх землях Верхняй i Ніжняй Нямеччыны. Антытэза diota i walh была настолькі моцная, што Jan Ян ван Бёдаль[18] мог проста ігнараваць іншыя эўрапейскія нацыі, калі пісаў:
Kerstenheit es gedeelt in tween:
die Walsche tongc die es een,
d’andre die Dietsche al geheel[19]
Адзіным месцам, адкуль пільна сачылі за нацыянальнай структурай Эўропы, што паступова разьвівалася, была курыя, сьвяты пасад. Рым меў пастаянныя кантакты з усімі гэтымі землямі й народамі, не зважаючы на ix рознасьць. Толькі ў Рыме фактычна магла рэальна існаваць праблема інтэрнацыянальнай палітыкі, і, дзякуючы добрай дасьведчанасьці папства ў гэтых справах ды наяўнасьці шырокай сеткі крыніц інфармацыі, яго дыпляматыя была намнога лепшая за дыпляматыю сьвецкіх дзяржаў. Між тым, блізу 1300 г. удасканалілася арганізацыя адміністратыўных сыстэм у іншых краінах. Адзінства дзяржавы стала сьведамым патрабаваньнем, a ў Англіі й Францыі для забесьпячэньня энэргічнай нацыянальнай палітыкі адміністратыўная, юрыдычная i фінансавая сыстэмы атры малі дастатковую сілу. Зноў загучаў нацыяналізм, які па сваім накале й энэргіі мала саступаў сучасным формам, i які, адначасова, грунтаваўся на зусім пэўных палітычных сытуацыях i памкненьнях, перамяшаных з хрысьціянскімі палітычнымі ідэаламі агульнага характару ці проста замаскаваных пад ix. Эпоха крыжовых паходаў, а значыць i ўладарства лацінян у Сьвятой зямлі, скончылася, але рэванш (паўторная заваёва) — крыжовы паход у палітычным сэнсе — заставаўся прызнанай, акцэптаванай мэтай кожнага хрысьціянскага валадара. Неўзабаве пасьля 1300 г. П’ер Дзюбуа, юрыст з Нармандыі, напісаў два палітычныя трактаты, першы пад назвай «Аб скарачэньні войнаў i спрэчках Францыі», у якім абараняў агульную сыстэму міру з санкцыямі, байкотамі, умяшальніцтвам трэціх асобаў i т.д.; i пазней — трактат «Аб паўторным заваяваньні Сьвятой зямлі», дзе прадказваў гегемонію Францыі ў інтарэсах хрысьціянства. Ён быў заўзяты француз. Італія зьяўлялася аб’ектам яго асаблівай нянавісьці. Французы, меркаваў ён, ніколі не займалі належнага ім месца: Францыя была натуральным лідэрам для новых паходаў, папа адмовіўся перадаць сваю сьвецкую ўладу францускаму каралю, а было б карысьцю для ўсяго сьвету падпарадкавацца Францыі, бо гэтая нацыя больш за іншыя валодае пачуцьцём здаровага сэнсу.
Гэта — палітычны нацыяналізм у поўным сваім росквіце. Падобны ганарлівы й радыкальны нацыяналізм з боку Англіі інсьпіраваў першы працяглы канфлікт паміж дзьвюма вялікімі нацыянальнымі дзяржавамі Эўропы — Стогадовую вайну паміж Англіяй i Францыяй.
У абедзьвюх краінах працэс кансалідацыі нацыянальнай сьвядомасьці праходзіў паралельна з умацаваньнем самой дзяржаўнасьці й рабіўся вырашальным фактарам палітычнага жыцьця. Гэта было немагчыма ў краінах, у якіх цэнтралізаваная ўлада й дзяржаўная кансалідацыя не атрымалі належнага разьвіцьця: у Нямеччыне й Італіі. У Нямеччыне ні манархія, ні імпэрыя не былі ў стане выступаць дзейсным фактарам разьвіцьця палітычна моцнага ўсьведамленьня агульнагерманскай нацыі й дзяржавы. Апошні вялікі Гогенштаўфэн Фрыдрых II ужо страціў уладу над нямецкімі князямі, землеўладальнікамі й гарадамі. Супольнае пачуцьцё нямецкасьці, безумоўна, існавала й надалей, але ў раздробленым выглядзе, або як адданасьць клану, рэгіёну ці гораду, або як чыста дынастычнае пачуцьцё. Такім чынам, яно страціла свой палітычны характар, застаўшыся на інтуітыўным узроўні чыстай прыязнасьці да Heimat.
Падобным чынам i ў Італіі кожная спроба нацыянальнага палітычнага аб’яднаньня цярпела няўдачу. Hi старая лямбардзкая дынастыя Жалезнай кароны, Сіцылійскае каралеўства нарманаў i Гогенштаўфэнаў, ні француская палітычная авантура, якая прывяла Анжуяў у Нэапаль, ня сталі пачаткам фармаваньня моцнай улады над усёй Італіяй, i як вынік — пачуцьця нацыянальнага адзінства. Папская палітыка хутчэй наўмысна тармазіла такое развіцьцё, чым спрыяла яму. Вэнэцыя, Генуя, Флярэнцыя, Мілян i ўсе іншыя большыя й меншыя гарады звычайна варагавалі паміж сабою. Але, нягледзячы на ўвесь разлад, агульнаіталійская нацыянальная сьвядомасьць умацоўвалася. Азначэньні Рым i Італія ніколі ня трацілі рэзанансу слаўнай мінуўшчыны. Ва ўсе часы клясычная традыцыя тут была мацнейшая, чым дзе-небудзь, i яна сьведчыла пра адзінства. Адначасова з радыкальным францускім нацыяналізмам дзёрзкай палітыкі Філіпа IV[20] прагучала й нота італійскага нацыяналізму, каб ня змоўкнуць ужо ніколі, бо яна гучала ў голасе Дантэ, хоць i стрымана: Ahi serva Italia, di dolore ostello («Ты прытулак смутку, о, растаптаная Італія»). Ідэя вызваленай i аб’яднанай Італіі стала асацыявацца з даўняй марай аб паўсюдным рымскім панаваньні. Імпэратар сьвету прынясе Італіі адзінства й спакой, якія Дантэ шанаваў больш за ўсё. Сусьветнае панаваньне, monarchia, — парадак, жаданы Богам на зямлі.
Праз 30 гадоў пасьля сьмерці Дантэ палымяны, паэтычны, містычны італійскі патрыятызм i ўнівэрсалізм, аб якім марыў Дантэ ў De monarch, увасобіўся як у дзівосным, фантастычным антракце гісторыі. З народнай трыбуны да адзінства Італіі, да заснаваньня ўнівэрсальнай імпэрыі заклікаў Кола ды Рыейцы[21], які на паўгады вызваліў Рым, затым сем гадоў быў у выгнаньні, сядзеў у вязьніцы, нарэшце, узьнесены наверх, на гэты раз папскай палітыкай, быў забіты ў вулічнай бойцы. Ідэал папулярнага ўраду, клясычнай свабоды сэнату й народу, слава Рыму, гонар Італіі й сьвятое імкненьне да ўсеахопнага міру ні ў кім так дзіўна не спалучаліся, я к у гэтым маленькім, амбітным, бязьверным чалавеку Кола ды Рыенцы, адзінай веліччу якога была ягоная мара.
Па-за межамі непасрэдных палітычных ды іерархічных адносін існавалі толькі дзьве сфэры, у якіх народы Эўропы ўвесь час кантактавалі адзін з адным i былі вымушаныя ўсталёўваць сувязі ды шукаць паразуменьня на аснове ўзаемнага даверу. Першае — гандаль, другое — адукацыя, ці па-просту ўнівэрсытэты. Для далейшага разьвіцьця нацыі абедзьве былі плённыя, асабліва апошняя. У значных гандлёвых цэнтрах, дзе зьбіраліся гандляры адусюль (Бругэ — найбольш вядомы для галяндцаў), яны (замежныя купцы) аб’ядноўваліся ў «нацыі». Такія «нацыі» несумненна спрыялі ўмацаваньню пачуцьця нацыянальнай еднасьці, але сфэра ix дзейнасьці звычайна абмяжоўвалася горадам, у якім тыя спыняліся. Дзеяньне нацыянальнага фактару нашмат больш інтэнсіўным i шырокім было ва ўнівэрсытэтах, якія з XII ст. распаўсюдзіліся па ўсёй Італіі, Гішпаніі, Францыі, Англіі, i ў хуткім часе знайшлі ў Парыжы свайго бясспрэчнага primus inter pares. Studium (навучаньне) ў сярэднявеччы надзвычай шанавалася; часам яго зьмяшчалі ў адной трыядзе нароўні з sacerdotium, інстытутам царквы, i imperium, дзяржавай. Ba ўнівэрсытэтах панавала перадусім духоўная ўлада. Выкладчыкі й шкал яры былі клірыкамі. Адукацыя як такая мела выключна інтэрнацыянальны характар, i навучаньне ў галіне вольных мастацтваў, тэалёгіі, духоўнай i сьвецкай юрыспрудэнцыі ды мэдыцыны ўвогуле не падпарадкоўвалася ніякім ні палітычным, ні нацыянальным інтарэсам. Унівэрсытэцкае жыцьцё, аднак, ад самага пачатку вяло да фармаваньня нацыянальных групаў. Шкаляры, неспакойная маса пераважна замежных i бедных юнакоў, былi элемэнтам пастаянных рознагалосьсяў зь людзьмі, сярод якіх яны жылі. Воляю ці няволяю, але ў абароне сваіх правоў яны залежалі адзін ад аднаго. Што было больш натуральным, дык гэта тое, што ім даводзілася ўтвараць групы адпаведна ix natio, — ці ў больш старажытным i вузкім сэнсе, маючы на ўвазе рэгіён, дзе яны нарадзіліся, ці ў шырэйшым сэнсе дзяржавы або каралеўства, да якога яны прывязаныя законамі, мовай i звычаямі. Унівэрсытэт стаў адпраўным i вузлавым пунктам нацыянальнай арганізацыі. У Балёніі сам унівэрсытэт у пэўным сэнсе вырас з сукупнасьці нацыянальных студэнцкіх corporations, кожная зь якіх перад тым называла сябе universitas. Як вядома, да таго часу тэрмін universitas азначаў ня больш, чым супольнасьць, «карпарацыю» любога кшталту. Шкаляры Балёніі падзяляліся на дзьве вялікія групы: цызмантанцы, што ўключалі «нацыі» лямбардаў, тасканцаў i рымлянаў, i трамантанцы, або ўльтрамантанцы, што напачатку складаліся ня менш чым з 14 розных «нацыяў».
У Парыжы таксама зь першапачатковых групаў шматлікіх «нацыяў» засталося чатыры большыя: французы, пiкарды, нарманы й ангельцы. Тры зь ix прадстаўлялі рэгіёны паўночнай францыі, а чацьвертая, natio Anglica, уключала ня толькі выхадцаў з Брытанскіх выспаў незалежна ад таго, ці тыя размаўлялі па-ангельску, ці на англа-францускай або на адной з кельцкіх моваў, але i немцаў, скандынаваў, палякаў i каго толькі не. Тут бачым, такім чынам, няпэўнасьць паняцьця natio, што зь цягам часу прыводзіла да супярэчнасьцяў. Толькі ў сярэдзіне XIV ст. natio Alemanniae (нямецкая нацыя) вылучылася з нацыі Angliae; у сваю чаргу яна хутка падзялілася на нацыі ніжненямецкую й верхненямецкую.
Палкае імкненьне захаваць свае правы i частыя крывавыя канфлікты — характэрная рыса «нацый» — у ангельскіх унівэрсытэтах Оксфарда й Кембрыджа былі ня менш традыцыйныя, чым дзе-небудзь яшчэ. У Оксфардзе самі статуты ўзаконьвалі падзел на дзьве «нацыі», але, што дзіўна, на аснове адрозьненьняў не паміж Англіяй, Уэльсам ды Ірляндыяй (Шатляндыя ня ўлічвалася), а паміж паўночнай i паўднёвай Англіяй. Дзе б ні паўставалі ўнівэрсытэты ў наступны пэрыяд, напрыклад, у нямецкіх землях, сыстэма «нацый» была ад ix неаддымнаю. Пад кіраўніцтвам пракуратараў, якіх выбіралі на кароткі тэрмін зь ліку маладых masters of arts, «нацыі» ўяўлялі зь сябе самы неўраўнаважаны (неспакойны, unsettled) элемэнт унівэрсытэту. Гэтая сыстэма спрыяла распаўсюджаньню нацыянальнай сьвядомасьці на вельмі шырокія колы кожнай краіны i ў той самы час захоўвала інтэрнацыянальны характар цэлага.
Духоўная арганізацыя доўга служыла перашкодай на шляху працэсу нацыяналізацыі. Англія, у прыватнасьці, дасягнула значнай незалежнасьці ў царкоўных справах яшчэ ў XIII ст. Але менавіта папы першымі выкарысталі нацыянальны фактар у сваіх інтарэсах як супрацьвагу кардыналам, калі на Ліёнскім саборы 1274 г. нацыі сустрэлі арцыбіскупаў i біскупаў разам (ці ў апазыцыі) з кардыналамі. Апошняе галасаваньне на Вэнскім саборы 1311-1312 г. праводзілася паводле нацыянальнага прынцыпу. Здавалася, што Вялікая Схізма 1378 г. паскорыць поўны распад царквы. Кожная зямля (краіна) прымала бок папы ў Рыме або папы ў Авіньёне. I калі на Пізанскім саборы 1409 г. ўдалося нарэшце дасягнуць згоды адносна аднаўленьня адзінства царквы, фактар нацый безумоўна выканаў галоўную ролю. Чатыры нацыі: Італія, Францыя, Нямеччына й Англія, паклалі пачатак афармленьню саборнага руху. Распусьціўшыся, так i не прыняўшы рашэньня, сабор наноў сабраўся празь пяць гадоў у Канстанцыі. Тут фактар нацый прывёў да сур’ёзных супярэчнасьцяў. Ангельцы й немцы хацелі захаваць яго, а кардынал Дэй[22] быў супраць. Англія адмовілася ад пятага месца (пасьля Арагону) i настойвала на сваім дзякуючы падтрымцы караля Жыгімонта[23]. У гэтай сувязі зьвернем асаблівую ўвагу на пэўныя аспэкты. Па-першае, nationes лічыліся прадстаўнікамі ўсяго насельніцтва ix краін. Па-другое, яны ня цалкам адпавядалі тагачасным дзяржавам. Прадстаўнікі Савоі, Правансу й большай часткі Лярану (Lorraine) галасавалі з французамі, хоць усе гэтыя землі лічыліся часткамі Сьвятой Рымскай імпэрыі. Што, у такім разе, характарызавала нацыю як такую? Мова, дынастычныя ці духоўныя сувязі? Гэтая праблема абмяркоўвалася, але да згоды не дайшло. Існавала, аднак, пачатковае ўсьведамленьне рознасьці паміж вялікімі й малымі нацыямі, якое, у сваю чаргу, спараджала новыя супярэчнасьці. Асобы, падобныя да кардынала Дэя, цалкам разумелі ўсю небясьпеку, якім было для аднаўленьня адзінства царквы прызнаньне нацый у якасьці магчымых элемэнтаў хрысьціянства.
Базэльскі сабор 1431 г. стаў апошнім, на якім у царкоўных справах панаваў нацыянальны прынцып, хай сабе утоплены ў безвыніковых дыскусіях. У той самы час узьяднанае папства занялося пошукам кампрамісаў зь вялікімі краінамі, што ўжо дасягнулі значных посьпехаў у фактычнай нацыяналізацыі царквы. Галіканізм i англіканізм ужо стаялі ля napory. Да заканчэньня сярэдніх вякоў, такім чынам, сілы патрыятызму й нацыяналізму адваёўвалі ўсё большы й большы пляцдарм як у царквы, так i ў дзяржавы, ды ня меншы i ў штодзённага жыцьця ды культуры.
З ангельской пераклала Ірэна Ганецкая
[1] Johan Huizinga. Nationalism in the Middle Ages. Edited by C. Leon Tipton. — New York, Lehigh University, 1972. P. 14-24.
[2] Збор законаў V ст.
[3] Імпэратар Сьвятой Рымскай імпэрыі (1152-1190).
[4] Папа Мікалай I, Вялікі (858-867).
[5] Германская бэнэдыктынская манахіня з Рупэртбэргу, (1098-1179), містык, пісала на тэмы жыцій сьвятых, мэдыцыны, натуральнай гісторыі, ліставалася зь вядомымі палітычнымі дзеячамі свайго часу.
[6] «Песьня Ралянда», лірычная паэма, напісаная верагодна ў канцы XI ст., услаўляе рыцараў часоў крыжовых паходаў.
[7] Кароль Францыі (987-996), заснавальнік капэтынскай дынастыі што кіравала Францыяй у 987-1328 г.
[8] Атон III, імпэратар Сьвятой Рымскай імпэрыі (973-983).
[9] Італьянскі храніст XIII ст., францішканец.
[10] langue d’oil — раманскі дыялект паўночнафранцускай мовы. Спасылка прыведзена, каб праілюстраваць варожасьць паміж паўночнай Францыяй (langue d’oil) i тымі, хто жыў у паўднёвых правінцыях (langue d’oc).
[11] Кароль франкаў i імпэратар, 884-887 г.
[12] Кароль заходніх франкаў, 893-923 г.
[13] Пазьней Генрых I Птушкалоў, кароль немцаў.
[14] Нямецкі храніст першага крыжовага паходу, сучасьнік тых падзей.
[15] Францускі эклезіяст i гісторык першага крыжовага паходу, які напісаў Gesta Dei per Francos. Жыў каля 1064-1125 г.
[16] Сям’я, зь якой выйшла большасьць імпэратараў Сьвятой Рымскай імпэрыі з 1137 па 1254 г. З прычыны частых канфліктаў з курыяй большасьць пап таго пэрыяду глядзелі на Гогенш тауфэнаў як на «зьмяінае племя».
[17] Блізу 1235-1291 г. Якаба часта называюць бацькам галяндзкай паэзіі.
[18] Галяндзскі паэт i мараліст (1285-1365).
[19] Хрысьціянства падзелена напалам: Раманская мова — адно, другое — усе нямецкія мовы.
[20] Кароль Францыі (1285-1314).
[21] Блізу 1313-1354 г., рымскі рэвалюцыянэр простага паходжаньня, Кола ды Рыенцы ўстанавіу дыктатуру ў Рыме ў 1347-1348 г. i затым у 1354 г.
[22] Pierre d’Ailly (1350-1420), францускі тэоляг-схаласт i кардынал, які граў важную ролю у саборным руху пачатку XV ст.
[23] Імпэратар Сьвятои Рымскай імпэрыі (1410-1437).