Język a tożsamość na pograniczu kultur (Ігар Клімаў)
Język a tożsamość na pograniczu kultur / Pod red. E. Smułkowej i A. Engelking. Białystok, 2000. 257 s. (Prace katedry kultury białoruskiej Uniwersytetu w Białymstoku, 1)
Праца ўяўляе сабой зборнік матэрыялаў аднайменнай канферэнцыі, якая праводзілася ў канцы лістапада 1998 г. на кафедры беларускай культуры універсітэта ў Беластоку. У канферэнцыі прынялі ўдзел навукоўцы з Польшчы і Беларусі: у зборніку прадстаўлена 6 аўтараў з Беластоцкага універсітэта і 6 з кафедры беларускай культуры Гарадзенскага універсітэта, 5 аўтараў з Польскай Акадэміі Навук (пераважна з Інстытута славістыкі) і 5 з Варшаўскага універсітэта; апрача таго, удзельнічалі навукоўцы з Мінска (5 аўтараў з розных інстытутаў Нацыянальнай Акадэміі Навук Беларусі і 3 даклады ад БДУ, а таксама 3 аўтары з іншых устаноў Мінска), 2 аўтары з Апольскага універсітэта (Верхняя Сілезія), па адным аўтары з універсітэтаў Берасця, Гданьска і Любліна. Канферэнцыя аб’яднала сацыёлагаў, этнографаў (спецыялістаў па культурнай антрапалогіі), мовазнаўцаў, гісторыкаў, якія засяродзілі сваю ўвагу пераважна на часах ад XIX ст. да сучаснасці.
Зборнік складаецца з трох тэматычных раздзелаў. Два першыя: «Беларусь і памежжа» і «Параўнальныя і тэарэтычныя кантэксты» змяшчаюць рэфераты (г.зн. тэзісы) і даклады ўдзельнікаў канферэнцыі. У трэцім раздзеле друкуюцца матэрыялы дыскусіі, якія ўдакладняюць пазіцыі аўтараў. Напрыканцы выдання пададзены кароткія заўвагі пра аўтараў, з якіх можна даведацца таксама і пра кола іх навуковых зацікаўленняў.
У першы раздзел увайшлі працы, прысвечаныя моўнай ды этнакультурнай асіміляцыі беларусаў і кшталтаванню сярод іх нацыянальнай самасвядомасці і нацыяналізму. У фокусе даследчыкаў знаходзіцца ўся Беларусь ці асобныя яе заходнія рэгіёны, перш за ўсё Падляшша / Беласточчына. Другая частка зборніка месціць у асноўным тэарэтычныя даклады пераважна лінгвістычнага ці сацыялінгвістычнага характару, непасрэдна не звязаныя з Беларуссю.
У шэрагу прац падаюцца вынікі сацыялагічных абследаванняў на Беларусі. С. Яцкевіч (23—26) аналізуе дадзеныя розных апытанняў 1990–х г. сярод студэнцтва і настаўніцтва Берасцейшчыны, Гарадзеншчыны і Беласточчыны, у якіх рэспандэнтаў прасілі вызначыць фактары страты ці захавання роднай мовы беларусамі. Л. Навуменка (60–70) даследавала ўяўленні беларусаў аб значэнні ўласнай этнічнай прыналежнасці і месца роднай мовы сярод іх. Яна прыйшла да высновы, што беларуская мова займае ў такіх уяўленнях зусім не вядучае месца (за выключэннем прафесіяналаў–беларусістаў) і не абумоўлівае кшталтаванне пазітыўнай этнічнай ідэнтычнасці. Гэтая тэма знаходзіць развіццё ў дакладзе С. Запрудскага і Г. Лаўжаля (129—133), дзе аналізуюцца матэрыялы апытання мінскіх студэнтаў па праблеме жыццёвасці беларускай і расійскай супольнасцяў і іх моў на Беларусі. Вынікі гэтага апытання ўжо публікаваліся аўтарамі ў 1998 г., цяпер падаецца іх наступная частка.
Этнастатыстыка заўжды з’яўляецца важным чыннікам фармавання нацыянальнай свядомасці, што робіць яе аб’ектам маніпуляцый і злоўжыванняў з боку ўлад. Таму нядзіва, што рэпрэзентацыя беларускай этнічнасці ў даўнейшых статыстычных крыніцах цікавіць даследчыкаў. П. Церашковіч (11—16) аналізуе этнамоўнае і канфесійнае самакрэсленне стракатага насельніцтва Падляшша (трох паветаў Гарадзенскай губерні) у другой палове XIX— пачатку XX ст. Крыніцай яму служаць парафіяльныя спісы, сабраныя ў 2–й палове 1850–х г. з ініцыятывы П. Кепена, а таксама матэрыялы вядомага агульнарасійскага перапісу 1897 г. Даволі высокі ўзровень самасвядомасці беларусаў Падляшша (каля 35—32% ад усяго насельніцтва) аўтар тлумачыць як параўнальна высокім узроўнем пісьменнасці, так і эфектам памежжа, калі ў кантакце з іншым этнасам уласная этнічная прыналежнасць адчувалася мацней. Шырэй гэтая тэма раскрываецца ў дакладзе С. Токця (101—114), які дае падрабязны агляд шырокага кола этнастатыстычных матэрыялаў па Гарадзенскай губерні за XIX— пачатак XX ст. Да сярэдзіны XIX ст. улады былі не ў стане прафесійна вызначыць этнаструктуру насельніцтва і не мелі дзеля гэтага ясных і дакладных крытэрыяў (103). Звычайна, арыенцірам служыла веравызнанне, аднак з сярэдзіны 1860–х г. погляды царскага ўрада на прыроду этнічнасці мяняюцца. Крытэрыем вызначэння беларусаў становіцца іх моўная і этнаграфічная спецыфіка. Таму пачынаючы з 1860–х г. у афіцыйнай статыстыцы фігуруе тэрмін «беларусы» (108), а губернскія чыноўнікі нават выкрэсліваюць тэрмін «заходнерусы» ў справаздачах сваіх мясцовых падначаленых і замяняюць яго тэрмінам «беларусы» (107). Такім чынам, з канца 1860–х г. гэты тэрмін свядома ўкараняецца царскімі ўладамі ў заходніх губернях, дзе перад тым ён быў амаль невядомы. Аўтар адзначае, што афіцыйная акцэптацыя беларусаў зрабілася фактарам станаўлення нацыянальнай ідэі і ўзростам самасвядомасці сярод беларусаў (108).
Увага шэрагу аўтараў засяродзілася на кірунках і чынніках фармавання беларускай этнічнасці. Я. Мірановіч (51—55) разглядае працэс кшталтавання нацыянальнай свядомасці праваслаўных жыхароў Беласточчыны з пасляваенных часоў. Ён падкрэслівае ролю ў гэтым працэсе праваслаўнага вызнання, якое ў каталіцкай Польшчы захавала асобнасць беларусаў і перашкаджала іх поўнай асіміляцыі. Аднак аўтар сумняецца, ці далучаў гэты фактар да беларускай свядомасці, і мяркуе, што ён спрыяў хутчэй тварэнню «палякаў праваслаўных», г. зн. часткова асіміляванай (паводле мовы) супольнасці. Праваслаўная царква на Падляшшы засталася цалкам індыферэнтнай да беларускай ідэі, а мова (мясцовы беларускі дыялект) у пасляваенны час страціла сваё значэнне як сродак нацыянальнай ідэнтыфікацыі. В. Лабачэўская (32—37) даследуе стан нацыянальнай свядомасці ў асяроддзі гуманітарнай інтэлігенцыі Беларусі, найбольш заангажаванай на мяжы 1980–х — 90–х г. у працэсы нацыянальнага адраджэння. Яе ўвагу прыцягнула этнічна небеларуская частка гэтага асяроддзя, якая ў тыя часы перайшла, вымушана ці свядома, да карыстання (поўнага ці частковага) беларускай мовай і ўтрымала яе нават і пры лукашэнкаўскім рэжыме. Аўтарка тлумачыць гэты пераход разбурэннем імперскай савецкай свядомасці, досыць эфемернай і абстрактнай, і фармаваннем замест яе нацыянальнай свядомасці, больш устойлівай і індывідуальнай. Гэта дазваляе ёй разглядаць нацыятворчы працэс як інтэграцыю рознаэтнічных элементаў вакол аднаэтнічнага ядра ў этнакультурную супольнасць праз мову і іншыя фактары нацыянальнай свядомасці (34). Высновы аўтаркі супадаюць і меркаваннем В. Вярэніча (115), які на прыкладзе „крэсовай пальшчызны“ паказвае кшталтаванне польскай нацыянальнай свядомасці не толькі сярод этнічных палякаў, але таксама літоўцаў і ўсходніх славян, што на працягу некалькіх апошніх стагоддзяў служылі крыніцай папаўнення польскай нацыі за межамі Польшчы (115—128). У адрозненне ад Украіны, дзе супольнасць крэсовых палякаў складвалася пераважна за кошт міграцыі з карэннай Польшчы (118—122), на Беларусі яе фармаванне (122—125) ішло амаль выключна шляхам паланізацыі беларускай і літоўскай шляхты ды мяшчанства (124). Гэтая тэма знаходзіць далейшае развіццё ў другой частцы зборніка, дзе А. Садоўскі (186—201) аналізуе моўныя прыхільнасці палякаў, што жывуць за межамі Польшчы — на Беларусі, Украіне, Румыніі і ў Казахстане. Шмат іншых аўтараў у зборніку таксама даследуюць ступень захвання польскай мовы ў асяродках палякаў на Украіне (К. Фяляшка, 142—151; У. Галяхоўска, 152—154; С. Рудніцкі, 177—179) і Беларусі (Г. Энгелькінг, 17—22).
Асабліва пільна, з улікам падставовай навуковай літаратуры Беларусі і Польшчы, працэс фармавання ў беларусаў нацыянальнай самасвядомасці разгледжаны Р. Радзікам (71—82). Ён канстатуе: нацыянальная свядомасць у беларускага сялянства напачатку не была сфармаванай, што тыпова для аграрных этнасаў, чыя салідарнасць і пачуццё еднасці не працягваецца далей за вёску ці парафію (73—74). Сваю родную мову беларусы трактавалі толькі як інструмент, сродак зносін, а не як сімвал этнічнасці, нацыянальную вартасць. Таму пры змене сацыяльнага асяроддзя яны з лёгкасцю паддаваліся асіміляцыі і пры пераездзе ў горад ахвотна пераймалі мову горада, паколькі яна мела больш прэстыжу, палягчала інтэракцыю ў новым асяроддзі і спрыяла сацыяльнаму ўздыму. Аўтар падкрэслівае, што такі пераход адбываўся негвалтоўна (73), пры сацыяльных зменах. Змена мовы заўжды адбываецца пры міграцыі вяскоўцаў у горад, аднак спецыфіка Беларусі палягае ў тым, што мова вёскі і мова горада былі розныя. Але гарадская мова не ўспрымалася беларускім селянінам як нацыянальна чужынная яму. Расійская мова ў савецкія часы мела для яго інакшы сацыяльны і культурны статус, але не нацыянальны. Таму і змена мовы з беларускай на расійскую не трактавалася ім у катэгорыях здрады сваёй этнічнасці (74). Расійская мова ўспрымалася беларускім сялянствам як сродак шырэйшай, супралакальнай камунікацыі, сродак, які далучаў яго да больш высокай культуры — культуры горада і савецкай дзяржавы, да багатай расійскай літаратуры (77).
Фактычна, мадэрнізацыя, як заўважае Р. Радзік, прыйшла на Беларусь не разам з нацыяналізмам, які фармаваў нацыю на грунце адзінай нацыянальнай мовы, а замест яго, праз бальшавіцкую ідэалогію і савецкую дзяржаўнасць, носьбітам чаго выступала расійская мова (76). У выніку, менавіта савецкасць (а не нацыяналізм) сфармавала мадэрнізаванае грамадства на Беларусі, што, як слушна мяркуе аўтар, і адрознівае беларусаў ад іншых еўрапейскіх нацый (76). Адпаведна гэтаму, у савецкі час склалася дэфармаванае адчуванне беларускім селянінам і ўласнай этнічнасці. Беларускасць і Беларусь у яго светаадчуванні ўваходзіла ніжэйшым і менш каштоўным складнікам у пачуццё вялікай савецкай айчыны, якая і была ўласна айчынай беларускага сялянства (74). Беларуская мова зрабілася ў такім разе прыкметай лакалізму і адсталасці (76), ніжэйшай мовай, якой не варта размаўляць (78). Савецкасць пераадолела лакалізм сялянскай самаідэнтыфікацыі і замкнёнасць традыцыйнай сялянскай культуры (74—75), а расійская мова адкрыла перад ім магчымасці для сацыяльнага ўздыму і руху па неабсяжнай савецкай імперыі (77). Гэта тлумачыць тую моцную настальгію па савецкіх часах, якая праявілася пасля разбурэння СССР (75), а таксама і моцную прыхільнасць да расійскай мовы, што выявілася ў беларусаў (як вясковых, так і гарадскіх) у 1990–я г. Разрыў сувязяў з Расіяй і абніжэнне статусу расійскай мовы адсякала масы ад гэтых вартасцяў, а ўздым беларускай мовы здаваўся вяртаннем да ізаляванасці і прымітывізму вясковага жыцця. Расійская мова зрабілася мовай настальгіі збяднелых саветызаваных масаў па былым камуністычным дабрабыце і парадку (77), а беларуская мова — мовай дэмакратаў і незалежнасці, што прынесла ім збядненне, мовай вартасцяў, канфліктных з савецкасцю (78). Гэта выклікала негатыўнае стаўленне да беларускай мовы ў часы нядаўняй беларусізацыі і ўхвалу лукашэнкаўскіх захадаў супраць беларускай мовы (у т. л. і рэферэндума па мове). Такая выснова відавочна вынікае з матэрыялаў аўтара.
Разам з тым Р. Радзік адзначае і павярхоўнае засваенне расійскай мовы на Беларусі, сведчаннем чаго можа служыць трасянка — мяшаная мова з рускіх слоў на глебе беларускай фанетыкі і часткова марфалогіі (75—76). Расійская мова не зрабілася для беларусаў мовай нацыянальнага самавыяўлення, а засталася толькі сродкам здабыцця матэрыяльна–цывілізацыйных вартасцяў, транслятарам культурных, інтэрнацыянальных здабыткаў (77). Найбольш вартая літаратура, што ствараецца на Беларусі, паўстае на беларускай мове (79), тады як мясцовая расійскамоўная літаратура не знаходзіць цікавасці на Беларусі і наогул не заўважаецца ў Расіі. Аўтар падкрэслівае, што расійская мова нясе вартасці, якія падпарадкоўваюць Беларусь Расіі. Яна адлучае беларусаў ад іх шматвяковай гісторыі ў рамках ВКЛ і РП, супрацьпастаўляе палякам як чужым і яднае з расійцамі як сваімі, але ў апошнім выпадку пакідае Беларусі ролю расійскамоўнай правінцыі (77). Сучасныя беларусы паводле сваёй культуры належаць больш да Ўсходу, чым да Захаду, таму беларуская літаратура, што натхняецца празаходнімі вартасцямі і творыцца вузкім колам інтэлектуалаў–нонканфармістаў, застаецца незапатрабаванай шырокімі масамі (79). Для цяперашняй гарадской моладзі заходнія ўплывы ідуць з Усходу, з Масквы і Пецярбургу, што тым самым пашырае базу расійскага моладзевага слэнгу на Беларусі (76).
Тэма, закранутая Р. Радзікам, знаходзіць працяг у дакладзе Э. Смулковай (90—100), дзе разглядаецца моўная сітуацыя на Беларусі. Ёй уласцівы рысы білінгвізму і дыгласіі, што ў культурным плане прадугледжвае не столькі бікультуральнасць, колькі дыэтнію (тэрмін Дж. Фішмана), пры якой дзве культуры зліты ў гарманічны сімбіёз. Аўтарка адзначае глыбокае і даўняе пранікненне ў беларускую культуру элементаў польскай і расійскай культуры, што прывяло да ўтварэння супольнай дыэтнійнай культуры (96—97). Беларусы рознымі спосабамі ўцягваюцца ў лінгвакультурную сферу расейшчыны: ад праваслаўнай царквы да амерыканскай масавай культуры, транслятарам якой на Беларусь выступае расійская мова (97—98). Родная мова ўсё больш і больш губляе сваю функцыю ідэнтыфікацыі беларускай этнічнасці, паколькі ўсё большая частка беларусаў страчвае здольнасць эфектыўна валодаць ёю і пераходзіць на расійскую мову ці на яе сурагат — трасянку. Таму чыннікі, інакшыя за мову, пачынаюць служыць крытэрыямі вызначэння беларускай этнічнасці (98—99). Беларуская сітуацыя знаходзіць шмат агульнага з кашубамі і лужычанамі (гэта адзначыў у дыскусіі Я. Мірановіч, 227—228) — двума малалікімі заходнеславянскімі этнасамі, што развіваюцца ў сферы дамінацыі іншых моў: кашубы — польскай, лужычане — нямецкай. Аднак тэндэнцыі развіцця гэтых этнасаў цяпер розныя, як указваюць у сваіх дакладах Г. Папоўска–Таборска (171—176) аб кашубах і Е. Жатэльска–Фяляшка (180—185) аб лужычанах. Вартасць захавання і развіцця мінарытарных моваў і мясцовых дыялектаў для творчай самарэалізацыі носьбітаў гэтых моў падкрэслівае ў сваім дакладзе Г. Цыхун (134—141).
Некалькі рэфератаў у зборніку прысвечаны старабеларускаму перыяду, аднак яны напісаны, на жаль, спехам і павярхоўна, таму прымаць іх да сур’ёзнага разгляду не выпадае. А. Краўцэвіч (27—31) эскізна абмалёўвае асноўныя фактары і кірункі развіцця беларускага этнасу за паўтара тысячагоддзя, аднак фармулёўкі яго негрунтоўныя і стылістычна неахайныя. А. Семянчук (83—89) разглядае самасвядомасць аўтараў пісьмовых твораў Беларусі ХVI—ХVII ст. Ужо напачатку XVI ст. яна знаходзіць праявы дэнацыяналізацыі беларускай шляхты і інтэлектуальнай эліты (84) і тлумачыць гэта ўзрастаннем у ВКЛ ролі жамойцкай (балцкай) шляхты (яна лічыць гэта літуанізацыяй) і распаўсюджаннем лацінскай ды польскай мовы і культуры. На яе думку, сапраўдная нацыянальная і гістарычная свядомасць існавала ў беларусаў у XIV—XV ст., калі ў краіне панавала праваслаўна–візантыйская культура (84) і ішоў «натуральны» працэс «рутэнізацыі этнічна літоўскай шляхты» (85). Аўтарка заяўляе, што яна аналізуе сярэднявечныя навуковыя легенды як крыніцу інтэгруючага нацыянальнага міфа (83—84), але здаецца, што яна хутчэй творыць новы міф, пераносячы сучасныя ўяўленні аб нацыянальнасці на старажытную эпоху. Ва ўсялякім выпадку, матэрыял для сваіх аргументаў яна бярэ часта з выпадковых і другаступенных крыніц.
Некаторыя рэфераты ў зборніку маюць публіцыстычны характар ці напісаны наспех або павярхоўна. Як гэта зрабілася тыпова для падобных канферэнцыйных выданняў, у тэксце многіх дакладаў шмат дробных памылак і хібаў, большасць з якіх застаецца на сумленні аўтараў, што прыслалі неахайны ці неадрэдагаваны матэрыял. Часам чытач можа сутыкнуцца з адкрытай непісьменнасцю, як напрыклад: больш часта стустракаючыяся … значэнні (62); этнадыфірынцыруючых прыкмет (67) — і гэтак піша кандыдатка навук з НАНБ! І пра што — пра шанаванне роднай мовы! Але ў цэлым зборнік атрымаўся цікавы. Ён будзе карысны перш за ўсё тым, хто даследуе этнанацыянальныя працэсы ў славянскім свеце і сацыялінгвістычныя аспекты функцыянавання і ўзаемадзеяння славянскіх моў.
Ігар Клімаў
Мінск