Агляды

У нашай гiстарычнай лiтаратуры немец паўставаў звычайна ў іпастасі захопнiка, «крыжака», жаўнера-наймiта etc., толькі не суседа. А ў ХIII ст. аўтар Вялiкапольскай хронiкi занатаваў, што тэўтоны i славяне добра жывуць супольна, i што няма iншых народаў у свеце такiх блiзкiх i прыязных, як яны. Зыходзячы з вядомага імператыву, што кожнаму гісторыку не застаецца нічога іншага, як шукаць праўду па-новаму, я і вынес у тытул даследавання полацка-нямецкія дачыненні з канца ХII ст. да 1229 г.

Як вядома, па гісторыі пачаткаў суседства Русі/Беларусі з немцамі ў Інфлянтах галоўнай і практычна адзінай сур’ёзнай крыніцай з’яўляецца хроніка нямецкага пробашча з Папендорфу Генрыха, пісаная ў 1225-27 г.[1] Дакладная храналогія, дэтальнасць апісання і адносная аб’ектыўнасць выгадна адрозніваюць яе ад усходнеславянскіх летапісаў, якія, да ўсяго, проста не адлюстравалі гісторыю Падзвіння разгляданага перыяду. Наратыўнай асновай дадзенага даследавання стала пакуль адзінае навуковае выданне рускамоўнага перакладу хронікі, выкананае С.Аннінскім[2]. Што праўда, у згаданым перакладзе палачане паўсюль называюцца «русскими», а ў лацінамоўным тэксце хронікі фігуруюць Rutheni, Ruthenorum, Ruthenica[3]. Пераклад быў бы больш дакладны, каб і ў рускамоўнай версіі захавалася заходняя, лацінізаваная форма гэтага ўсходнеславянскага наймення. Так, як гэта зрабіла В.Матузава ў сучасным выданні хронікі Пятра з Дусбурга, захаваўшы тэрмін «рутэны»[4].
Чытаць далей →

Васіль Варонін. Палітычны лад Полацкага ваяводства ў першай палове XVI ст.

Вывучэнне палітычнага ладу беларускіх земляў у складзе Вялікага Kняства Літоўскага (ВКЛ) да гэтага часу не страціла сваёй актуальнасці. У айчыннай гістарыяграфіі савецкага перыяду гэтай праблеме, як вядома, аддавалася вельмі сціплая ўвага. Таму яе здабыткі абмяжоўваюцца асобнымі заўвагамі ў досыць нешматлікіх працах, прысвечаных гісторыі Беларусі эпохі ВКЛ. Аднак наўрад ці сёння нехта будзе аспрэчваць важнасць і актуальнасць дадзенага пытання. Гісторыі Полацкай зямлі ў гэтых даследаваннях заўсёды будзе належаць асаблівае месца. Вывучэнне шляхоў трансфармацыі старажытных палітычных інстытутаў незалежнага Полацкага княства ў палітычную сістэму федэратыўнага Вялікага Княства Літоўскага можа даць каштоўны матэрыял для параўнальных даследаван няў не толькі ў нашым рэгіёне, але і для Еўропы ў цэлым.
Чытаць далей →

Гартмут Рус. СД у Баранавічах (1941–1943)

Для даследавання ўладарання нямецкага акупацыйнага рэжыму ў Савецкiм Саюзе пад час II сусветнай вайны судовыя акты пасляваенных працэсаў над нацыстамi застаюцца той крынiцай матэрыялаў, якая да сённяшняга часу амаль не выкарыcтоўвалася. З прычыны часта сенсацыйнага характару комплексу злачынства i яго прычынаў (а менавiта iх высвятленне было задачай тых працэсаў), iншыя дэталi агульнага кантэксту нямецкага акупацыйнага рэжыму, якiя пры гэтым высвятляюцца, большай часткай застаюцца па-за ўвагай або разглядаюцца як неiстотныя. Але няма, бадай, нiводнай iншай групы крынiц, якая б давала такое мноства фактаў i iнфармацыi ў дачыненні да лакальных штодзённых праяў акупацыйнага рэжыму. Пра тое, якая частка палiтычных намераў, iдэaлагiчных установак, загадаў, дырэктываў i ўказаў нацыянал-сацыялiсцкага кiраўнiцтва даходзiла да нiжняга ўзроўню акупацыйнай сiстэмы i як гэта там потым ажыццяўлялася, ёсць змястоўныя звесткi ва ўспамiнах былых удзельнiкаў акупацыi i ацалелых ахвяраў, сведкаў — у кожным выпадку з тагачаснага пункту гледжання i ў адпаведнасцi з ўласнай пазiцыяй. Вядома, трэба ўлiчваць, што мясцовая перспектыва была Чытаць далей →

Васіль Пуцко. Ілюмінацыя Тураўскага Евангелля

Агульная колькасць ранніх славянскіх рукапісаў, датаваных часам да 1100 г., у цэлым невялікая, і кожная з іх даўно заслугоўвае ўсебаковага вывучэння. Пакуль што такі гонар мелі зусім нямногія помнікі, а са знойдзеных на гістарычнай тэрыторыі Беларусі — толькі Супрасльскі рукапіс[1] . Тураўскае евангелле, вядомае як спіс ХI ст., ужо хутка пасля яго адкрыцця не раз прыцягвала да сябе ўвагу розных даследчыкаў. Што да мастацкага аблічча кнігі, то наконт яго выказваліся надзвычай рэдка і невыразна[2]. Прычынай была фрагментарная захаванасць кнігі, аформленай даволі сціпла, як, зрэшты, і іншыя сучасныя ёй славянскія кодэксы.
Чытаць далей →

Алесь Смалянчук. Дзённiк Мiхала Ромера як крынiца па гiсторыi Беларусi пачатку ХХ ст.

У бiблiятэцы Акадэмii Навук Лiтвы (БАНЛ) i ў бiблiятэцы Вiленскага унiверсiтэта захоўваюцца амаль сорак тамоў дзённiка Мiхала Ромера. Дзённiк ахоплiвае перыяд з 1911 да 1945 г. Гэтая вельмi цiкавая крынiца па гiсторыi Лiтвы, Польшчы i Беларусi, на жаль, пакуль застаецца па–за ўвагай большасцi беларускiх даследчыкаў.

Некалькi слоў пра асобу аўтара. Мiхал Ромер (1880–1945) — юрыст, публiцыст, навуковец, грамадскi i палiтычны дзеяч — цiкавая i неардынарная постаць у гiсторыi Лiтвы. У 1905–1906 г. ён быў адным з галоўных iдэолагаў дэмакратычнай плынi Краёвага руху. У той час гэты рух падтрымлiвала частка iнтэлiгенцыi i землеўладальнiкаў Лiтвы, у свядомасцi якiх пачуццё прыналежнасцi да польскай нацыi спалучалася з адчуваннем свайго беларускага або летувіскага паходжання i ўспрыманнем беларуска–лiтоўскага краю як Радзiмы i зямлi продкаў. Краёвая iдэалогiя грунтавалася на iдэі палiтычнай нацыi, г.з. на перакананнi, што ўсе карэнныя жыхары краю незалежна ад этнiчнай прыналежнасцi належаць да адзiнай нацыi (часам яе называлi нацыяй лiцвiнаў), бо з’яўляюцца грамадзянамi Лiтвы.[*] Чытаць далей →

Алесь Сімакоў. «Iндзейская вайна» Тадэвуша Касцюшкi

Існуе вялiкая лiтаратура пра ўдзел Тадэвуша Касцюшкi ў амерыканскай вайне за незалежнасць; бiёграфамi кiраўнiка «польскага» паўстання нярэдка ўпамiнаецца і пра ўцягненне ў яе iндзейцаў, але спецыяльна пытанне сутыкнення Касцюшкi з карэннымi жыхарамi Амерыкi не даследава лася.

Пасля першапачатковых намаганняў па стварэнні ўмацаванняў на беразе р.Дэлавэр ён быў прызначаны галоўным iнжынерам армii Поўначы, якая была арганiзавана Кангрэсам вясной 1777 г. для супрацьдзеяння англiйскай пагрозе з Канады і Нью-Ёрка. Першая спроба спынiць рух войскаў генерала Джона Бэргайна каля форта з iндзейскай назвай Тайкандэрога, няўдалая з-за недахопу часу на перабудову абароны, згадваецца ў «Апошнiм з магiканаў» Дж.Ф.Купера.
Чытаць далей →

Джойс Эплбай. Сіла гісторыі

* Appleby, Joyce. The Power of History // American Historical Review. V.102 (1998) Nr.1. P.1—14.

Джойс Эплбай пачала сваю кар’еру гісторыка ў Дзяржаўным Універсітэце Сан Дыега ў 1967 г. З 1981 г. яна выкладала ў UCLA раннюю амерыканскую гісторыю. Апрача ранняе гісторыі Амерыкі, яна піша пра Англію і Францыю XVII i XVIII ст. Яе заўжды цікавіла, якім чынам змены ў эканамічных сістэмах спараджаюць новыя ўяўленні пра людскую натуру і сацыяльную чыннасць. Галоўныя працы: “Economic Thought and Ideology in Seventeen–Century England” (“Эканамічная думка і ідэалогія ў Англіі семнаццатага стагоддзя”) (1978), “Capitalism and a New Social Order: The Republican Vision of the 1790s” (“Капіталізм і новы грамадскі лад: Рэспубліканскі погляд на 1790–я гады”) (1984), “Liberalism and Republicanism in the Historical Imagination” (“Лібералізм і рэспубліканства ў гістарычным уяўленні”) (1992) і “Telling the Truth about History” (“Гаворачы праўду пра гісторыю”, разам з Лін Хант і Маргарэт Джэйкаб — Lynn Hunt and Margaret Jacob) (1994). Цяпер сп. Дж. Эплбай з’яўляецца прэзідэнтам Амерыканскай Гістарычнай Асацыяцыі. Гэты артыкул свайго прэзідэнта АГА дазволіла Беларускаму Гістарычнаму Агляду апублікаваць у беларускай мове gratis.
Чытаць далей →

Тэадор Шыдэр. Роля гiстарычнай свядомасцi ў палiтыцы

* Schieder, Theodor. Politisches Handeln aus Historischem Bewusstsein // Historische Zeitschrift. 220 (1975), 4-35. Гэтае эсэ ўпершыню прачытана як лекцыя на публічным сходзе Orden Pour le Mèrite für Wissenschaften und Künste 29 мая 1974 г. у Боне і было надрукава на ў яго Reden und Gedenkworte, vol. XII (Heidelberg: Lambert Schneider, 1976), 65-91. Для публікацыі ў History and Theory (Vol.XVII, Nr.4, Beiheft 17, 1-18), адкуль тэкст узяты для нашага перакладу, эсэ было пашырана і забяспечана спасылкамі.

Што значыць гiстарычны? Што мы маем на ўвазе, калi гаворым пра гiстарычны дзень, гiстарычнае рашэнне цi гiстарычную падзею?
Чытаць далей →

Генадзь Ластоўскі. Беларусь і беларусы ў расійскіх падручніках па гісторыі

*У артыкуле аналізуюцца праграмы і падручнікі па гісторыі, што выйшлі ў свет пасля распаду СССР, г. зн. за перыяд 1992–1997 г.

I. Навучальныя праграмы

За мінулы 5–гадовы перыяд Міністэрства агульнай і прафесійнай адукацыі ажыццявіла два выпускі навучальных праграм па гісторыі Расіі для агульнаадукацыйных установаў: у 1992 і 1997 г. У сувязі з пераходам у 1990–я г. школьнай гістарычнай адукацыі ў Расіі з лінейнай (5–11 класы) на канцэнтрычную (1–ы канцэнтр — 5–9 класы; 2–і канцэнтр — 10–11 класы) структуру адпаведна з’явіліся і два блокі праграм па айчыннай гісторыі з старажытных часоў да канца ХХ ст. для лінейнай (1992 г.) і для канцэнтрычнай (1997 г.) сістэмаў выкладання.
Чытаць далей →

Франц Кушаль. Спробы арганiзацыi Беларускага Войска*

* Заканчэнне публікацыі. Папярэднія раздзелы гл. у Т.1, Сш.1 (1994), Т.2, Сш.1 (1995), Т.4, Сш.1-2 (1997).

Спэцыяльны ўпаўнаважаны

Калi нямецкая армiя ачысцiла ў 1941 г. Беларусь ад савецкай улады, беларускi народ паверыў, што надыйшло сапраўднае ягонае вызваленьне ад зьненавiджанага савецкага ладу. Ня хочучы толькi карыстаць з вызваленьня здабытага ахвярнасьцю нямецкага жаўнера, беларусы жадалi самi ўзяць дзейны ўдзел у змаганьнi з бальшавiзмам i са свайго боку гэтак сама гатовыя былi несьцi крывавыя ахвяры. Аб гэтым сьведчаць бязупынныя стараньнi прадстаўнiкоў беларускага грамадзянства перад нямецкiмi ўладамi аб дазволе на арганiзацыю беларускага войска, а гэтак сама й ахвярнасьць беларусаў, якiя добраахвотна ўступiлi ў рады палiцыi й самаахвярна аддалi сваё жыцьцё ў змаганьнi з бальшавiцкай партызаншчынай.
Чытаць далей →

У Цюрыху пра Полацк (Размова са Штэфанам Родэвальдам)

Штэфан Родэвальд, малады швайцарскі гісторык, асістэнт прафесара К.Гёрке, у 1997 г. паспяхова абараніў у Цюрыхскім універсітэце навуковую працу (ліцэнзіят) па тэме “Аб Полацкай Венецыі, або пра полацкую вольнасць”. Вясною 1998 г. ён прыехаў у Беларусь, каб працаваць у архівах і бібліятэках. Пасля двухмесячнага побыту ў Менску Штэфан Родэвальд адказаў на пытанні Беларускага Гістарычнага Агляду.

БГА: Як і чаму Вы абралі аб’ектам сваіх даследаванняў менавіта Полацк?

Ш.Р.: Калі ў 1995 г., беручы ўдзел у семінары прафесара Цюрыхскага універсітэта Карстэна Гёрке пра еўрапейскія сярэднявечныя гарадскія рэспублікі, я напісаў працу пра тры гарады Вялікага Княства Літоўскага, стала бачна, што яны ў еўрапейскім параўнанні былі пераходнымі з’явамі паміж Заходняй і Усходняй Еўропай.

Каб болей даведацца пра такі пераходны тып места, спатрэбіўся горад, які, па–першае, узнік у праваслаўна–візантыйскай Еўропе і потым доўгі час бесперарыўна быў у складзе дзяржавы, што знаходзілася пад значным уплывам каталіцкага Захаду. Апрача Дуброўніка–Рагузы, такімі дзяржавамі маглі быць, у прынцыпе, толькі заходняя частка Старажытнай Русі і Вялікае Княства Літоўскае. З гарадоў гэтага рэгіёну, напрыклад, Смаленск занадта часта быў па–за межамі ВКЛ, каб стаць аб’ектам працы.
Чытаць далей →

Пытанняў больш, чым адказаў* (Вячаслаў Насевіч)

*Краўцэвіч, Алесь К. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. Мінск, 1998. 208 c.

За некалькі апошніх гадоў гісторыя Вялікага Княства Літоўскага знайшла належнае месца ў энцыклапедыях, абагульняльных працах па гісторыі Беларусі, школьных і ўніверсітэцкіх падручніках і г.д. Адпаведна змяніліся і патрабаванні да прафесійных гісторыкаў, якія пішуць на гэтую тэму. Ад іх сёння чакаюць не столькі папулярызацыі ведаў, назапашаных папярэднікамі, колькі далейшай распрацоўкі праблем, што застаюцца не да канца вырашанымі.

Кніга Алеся Краўцэвіча, прысвечаная працэсу стварэння ВКЛ, пісалася якраз на працягу тых гадоў, калі адбываліся гэтыя змены. Усведамленне гэтай акалічнасці дапамагае лепш зразумець як яе вартасці, так і недахопы. Кніга пакідае супярэчлівае ўражанне. Здаецца, што ў асобе аўтара змагаюцца публіцыст, апантаны інтарэсамі нацыянальнага адраджэння, і разважлівы гісторык.
Чытаць далей →