Kowkiel, Lilia. Prywatne księgozbiory na Grodzieńszczyźnie w pierwszej połowie XIX wieku. (Ларыса Доўнар)
Kowkiel, Lilia. Prywatne księgozbiory na Grodzieńszczyźnie w pierwszej połowie XIX wieku. Kraków, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, 2005. 221 s., ill., mapa.
Знакаміты англійскі бібліяфіл Рычард дэ Бёры, завяршаючы ў канцы свайго жыцця трактат аб любові да кніг „Філабіблон“ (1345 г.), пісаў: „Усё на свеце разбураецца і чахне ад часу, і тых, каго нараджае Сатурн, ён жа нястомна паглынае. Уся слава зямлі была б беспаваротна забыта, калі б не паклапаціўся ўсявышні пра сsродкі выратавання — пра кнігі. <…> Замкі могуць зраўняцца з зямлёй, непераможныя некалі дзяржавы могуць загінуць. Не дадзена ні каралям, ні папам увекавечыць сябе так, як гэта будзе зроблена ў кнізе“.
Увекавечанымі імёны многіх людзей засталіся і дзякуючы нястомнай працы па зборы кніг. Тысячагадовы шлях рассеяных па свеце беларускіх кнігазбораў з вялікай цяжкасцю прасочваецца ў сучаснасці. У большасці выпадкаў з–за таго, што гісторыя кнігазбораў — гэта гісторыя іх разбурэння і знікнення. У іншых — тыя, часта значныя рэшткі гістарычных кнігазбораў, якія захаваліся і прадаўжаюць заставацца ціхмянымі і нябачнымі сведкамі свайго часу, да нашых дзён слаба даследуюцца беларускімі вучонымі. Хоць апошнім часам ў гэтым кірунку з’явілася пэўная колькасць публікацый, у прыватнасці дзякуючы такім выданням, як „Здабыткі“ і „Матэрыялы Кнігазнаўчых Чытанняў“. Праўда, большасць іх артыкулаў асвятляюць толькі пэўныя калекцыйныя зборы з фондаў асобных найбуйнейшых бібліятэк Беларусі (Нацыянальная бібліятэка Беларусі, Цэнтральная навуковая бібліятэка імя Я.Коласа НАН Беларусі, Прэзідэнцкая бібліятэка, Нацыянальны музей гісторыі і культуры Беларусі, Гарадзенскі дзяржаўны гісторыка–археалагічны музей, Наваградскі гісторыка–краязнаўчы музей, Музей беларускага кнігадрукавання ў Полацку, Гомельская абласная бібліятэка, Беларускі дзяржаўны універсітэт, Беларускі дзяржаўны універсітэт культуры і мастацтваў і інш.). З’яўляюцца ў беларускім друку часам і працы па асобных прыватных кнігазборах Радзвілаў, Сапегаў, Храптовічаў, Пуслоўскіх, П.Патоцкага, М.Доўнар–Запольскага, А.Ельскага, М.Улашчыка, А.Матусевіча, У.Пічэты, М.Мялешкі, А.Багдановіча, К.Езавітава, А.Вялюгіна, М.Грынчыка і інш. На вялікі жаль, у сучасных беларускіх даследаваннях адсутнічаюць тэмы комплекснага характару, дзе б гістарычныя кнігазборы разглядаліся цалкам ці за пэўны перыяд іх развіцця і перамяшчэння. Ранейшыя працы беларускіх бібліятэказнаўцаў М.І.Пакала[1], В.А.Цыбулі[2], І.П.Емец[3] і іншых па гісторыі бібліятэчнай справы Беларусі з–за савецкіх ідэалагічных установак амаль не краналі пытання развіцця прыватных збораў. Парадавала ў гэтым годзе сваім з’яўленнем у часопісе „Роднае слова“ (2006. №4. С.80—83) публікацыя Юрася Лаўрыка пра „Найдаўнейшыя беларускія кніжніцы: прыватныя кнігазборы“, бадай — адна з першых спроб абагульнення звестак у храналогіі існавання прыватных кнігазбораў і іх сістэматызацыі па ўладальніцкай прыналежнасці (да сярэдзіны XVI ст.), не кажучы пра энцыклапедычныя артыкулы і „Палату кнігапісную“ М.В.Нікалаева[4].
Зразумела, перад даследчыкамі паўстае шэраг пытанняў, звязаных з методыкай рэканструкцыі кніжных калекцый. Дарэчы, у поле зроку вучоных з Літвы і Польшчы, якія ўдзельнічалі ў Міжнароднай навукова–практычнай канферэнцыі „Беларуская кніга ў кантэксце сусветнай кніжнай культуры“ (Мінск, 7—8 лютага 2006 г.), трапілі менавіта гэтыя пытанні. Сярод выступоўцаў была беларуская даследчыца з Кракава Лілія Коўкель, на ліку якой цікавыя навуковыя напрацоўкі ў вывучэнні кнігазбораў Гарадзеншчыны[5]. Нельга сказаць, што рэгіянальны падыход выкарыстоўваецца беларускімі кнігазнаўцамі даволі часта, аднак яго актуальнасць пры разглядзе гістарычных кнігазбораў, іх ролі ў развіцці культуры пэўнага рэгіёну відавочная. Даследаванне рэгіянальнай кніжнай культуры дае магчымасць высвятлення новых больш глыбокіх і падрабязных фактаў, якія спрыяюць прасвятленню больш дакладнай карціны развіцця культуры Беларусі ў яе рэчаіснасці. Што тычыцца Гарадзеншчыны і даследаванняў яе кніжнай культуры, то ў першую чаргу неабходна ўспомніць працы Яўгеніі Умецкай[6] і Алеся Пяткевіча[7] аб выданні і распаўсюджанні кніжнай прадукцыі на Гарадзеншчыне. Сваімі кнігазборамі, дыяментамі рэгіёну, якія атрымалі асвятленне ў друку, могуць ганарыцца Горадня, Слонім, Ашмяны, Шчорсы, Жыровіцы, Ружаны, Мерачоўшчына, Дзевяткавічы. Разгляд гістарычных бібліятэк праз прызму гістарычнай навукі дазваляе зразумець тую ролю, якую яны адыгралі ў жыцці грамадства.
Мэтай рэцэнзаванай манаграфічнай працы Ліліі Коўкель вызначана (і гэта асабліва каштоўна) „комплексная рэгістрацыя“ прыватных калекцый кніг, якія існавалі на гродзенскіх абшарах у азначаны перыяд, сістэматызацыя матэрыялаў, якія датычаць іх уладальнікаў, спосаў фармавання кнігазбораў, іх структуры і лёсаў (6).
Упершыню прыватныя кнігазборы пэўнага рэгіёну Беларусі атрымалі такое грунтоўнае даследаванне, і нягледзячы на тое, што аўтар, згаджаючыся з польскай даследчыцай Галінай Хамерскай, залічвае іх да бібліятэк польскай правінцыі, зроблены аналіз шматлікага корпусу фактаграфічнага матэрыялу сведчыць пра багатае інтэлектуальнае жыццё на Гарадзеншчыне ў канцы XVIII — першай палове ХIХ ст. І гэта яскрава прасочваецца менавіта праз бытаванне кнігі ў прыватных зборах, якія адыгралі найважнейшую ролю ў фармаванні такога тыпу беларускай культуры, як шляхецкая. Карпатлівая праца гродзенскіх бібліяфілаў і аматараў чытання не загінула бясследна, а ўшанавана і па праву ацэнена іх зямлячкай, якой давялося адшукваць сляды гродзенскіх кнігазбораў у розных краінах, каб звесці на адзіны шлях — да Радзімы. Навуковыя вандраванні аўтаркі па архіўных, бібліятэчных і музейных фондах Горадні, Мінска, Вільні, Санкт–Пецярбурга, Варшавы, Кракава і Торуні, скурпулёзныя пошукі апісанняў, інвентароў і каталогаў прыватных гарадзенскіх калекцый, якія складаліся не толькі па жаданні іх уладальнікаў, прынеслі найцікавейшыя вынікі. А імі сталі ні многа ні мала, а ажно 119 прыватных кнігазбораў, якія як найбольш знакавыя функцыянавалі на абшарах Гарадзенскай губерні ў вызначаны час. І трэба сказаць, час вельмі складаны, звязаны з паўстанцкім рухам 1830–х, 1860–х г. і яго наступствамі; са зменамі тэрытарыяльных межаў губерні ў 1842 г., складу яе насельніцтва (рэлігійнага і сацыяльнага).
Манаграфія ўключае чатыры раздзелы. У першым раздзеле „Zbiracze ksążek“ (15—35) на падставе апрацаваных дакументаў аб спісах насельніцтва Гарадзеншчыны з працы М. Улашчыка „Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной Белоруссии“ (Масква, 1965) прыведзены склад насельніцтва губерні, адпаведна якому прапанаваны катэгорыі збіральнікаў кніг: шляхта (арыстакратыя, сярэдняя і дробная шляхта), мяшчанства, інтэлігенцыя, духавенства, сялянства. Разважаючы пра класіфікацыю збіральнікаў кніг, спадарыня Коўкель прыводзіць розныя падыходы да гэтага пытання такіх польскіх даследчыкаў, як напрыклад, Казіміра Малячынская, Альжбета Сладкоўская. Адсутнасць адзінства ў польскай навуковай і даведачнай літаратуры пацвярджаецца дадзенымі і з слоўнікаў польскай літаратуры, дзе вылучаюцца сядзібныя, шляхецкія, пісьменніцкія і мяшчанскія бібліятэкі або наогул толькі родавыя і фундацыйныя. Што тычыцца разгляданай манаграфіі, то, здаецца, яе аўтар знайшла абгрунтаванае і правільнае рашэнне ў класіфікацыі кнігаўладальнікаў, зыходзячы з сацыяльнай структуры тагачаснага грамадства Гарадзеншчыны.
У старадаўніх родавых „гнёздах“, якіх, як зазначае аўтар, было шмат на Гарадзеншчыне, збіраліся і захоўваліся з пакалення ў пакаленне творы мастацтва, архівы і кнігі. Да іх належалі Храптовічы са Шчорсаў, Друцкія–Любецкія з Шчучына, Патоцкія з Росі і Рудавы, Радзівілы з Паланэчкі, Сапегі з Ружанаў і Дзярэчына, Солтаны з Дзятлава, Тышкевічы з Свіслачы, Валіцкія з Азёраў (19—21). Каштоўная інфармацыя прыводзіцца пра нешматлікія каталогі і інвентары кнігазбораў Храптовічаў, Патоцкіх, Сапегаў і Солтанаў, якім наканавана было дайсці да нашага часу (20). З агульнай характарыстыкі бібліятэк сярэдняй і дробнай шляхты паўстае вобраз „польска–французскай бібліятэкі“, якая была найбольш тыповай для збораў Швыкоўскіх у Пружанах, Пуслоўскіх у Альберціне, Слізняў у Дзевяткавічах, Туганоўскіх у Туганавічах, Дамейкі ў Заполлі (22). Аднак страта незалежнасці Рэчы Паспалітай паўплывала, як адзначае аўтарка, на пашырэнне інтарэсу да „памятак мінуўшчыны“, якімі сталі мясцовыя старадрукі, родавыя архівы ў такіх зборах, як Вайніловічаў у Савічах, Скарбкаў–Важынскіх у Ішчальне, Слізняў у Дзевяткавічах. Некаторыя з шляхецкіх кнігазбораў маглі супернічаць нават з навуковымі і асветніцкімі — бібліятэка Наргелевіча ў Войнаве, Пуслоўскіх у Мерачоўшчыне і Альберціне. Толькі некаторыя прадстаўнікі заможнай шляхты вялі свае інвентары (Слізні) ці каталогі (Вайніловічы). Сляды меншых колькасна збораў кніг можна адшукаць толькі па актах канфіскацыі маёнткаў за ўдзел іх уладальнікаў у паўстаннях.
Найменш звестак захавалася пра бібліятэкі мяшчан, якія ў сацыяльнай структуры гарадоў і мястэчак Гарадзеншчыны (паводле прыведзеных дадзеных) складалі найбольшую частку (у 1811 г. — 77,8%, у 1841 г. — 91,9%, у 1861 г. — 63,3%). Аўтару давялося звярнуцца да ўспамінаў, карэспандэнцыі ў перыёдыцы, з чаго робіцца выснова, што мяшчанства прымала нязначны ўдзел у з’явах пашырэння асветы і чытальніцтва. Асноўнымі крыніцамі адшукання ўладальнікаў прыватных збораў сярод мяшчан стала падпіска на пэўныя выданні. І як сведчаць падпісныя білеты — гэта былі Аляксандр Бродскі з Ліды, Юзаф Загаеўскі з Горадні, Лейба Шарашэўскі з Берасця. Найбольш вядомым быў збор (некалькі тысяч) Самуэля Хефта з Берасця, які збіраў літаратуру па філасофіі, гісторыі, мастацкую літаратуру на польскай, лацінскай, французскай, нямецкай і рускай мовах (25).
Каб распавесці пра кнігазборы інтэлігенцыі, аўтар спчатку разважае наконт яе складу і спецыфікі на землях былога ВКЛ, ролі Віленскага універсітэта і сярэдніх навучальных устаноў і прыходзіць да высновы, што інтэлігенцыя заходніх губерняў у акрэслены час існавала найбольш у стане „патэнцыяльным, чым рэальным“ (27). Аднак, нягледзячы на тое, што пэўныя цяжкасці не дазволілі росквіту большасці разумовай эліты, яна, тым не менш, дбала пра пашырэнне асветы, чытальніцтва і кнігі ў краі. У ідэнтыфікацыі кнігазбораў інтэлігенцыі аўтар абапіраецца на карэспандэнцыю філаматаў і перапіску віленскага выдаўца Юзафа Завадскага, што дазволіла ёй вылучыць групу збіральнікаў кніг сярод настаўнікаў (Лявон Бароўскі, Казімір Храмінскі, Ян Вольскі, Ігнацый Кулакоўскі, Міхал Канарскі, Францішак Міцкевіч), вышэйшага і сярэдняга чынавенства (віцэ–губернатар Канстанцін Максімовіч, губернатар Станіслаў Урсын Нямцэвіч і інш.), юрыстаў (Абуховіч з Сеннай, Паўловічы з Горадні), пісьменнікаў і навукоўцаў (Тэадор Нарбут, Уладзіслаў Трамбіцкі, Людвік Кандратовіч). Неабходна адзначыць, што аўтаркай былі выкарыстаны апісанні (інвентары) прыватных бібліятэк, якія засталіся пасля Т.Нарбута, Л.Кандратовіча, К.Храмінскага і К.Максімовіча, і, зразумела, даследаванні, прысвечаныя кнігазборам апошніх трох названых уладальнікаў.
Сярод асоб духоўнага кліру, якія звычайна не збіралі вялікіх бібліятэк, акрамя прадстаўнікоў вышэйшай касцёльнай ерархіі, сп. Лілія называе кнігазборы ксяндзоў Аляксандра Гінтаўта, Любавіцкага, Раймунда Земацкага. Духавенства спрыяла таксама папаўненню кляштарных і публічных бібліятэк (31).
Каб пацвердзіць меркаванне пра збіранне кніг у сялянскім асяроддзі, аўтар прыводзіць наступныя аргументы. Штогод на Гарадзеншчыне ў 1804—1822 г. у пачатковых школах навучалася ад 300 да 1000 сялян, якія, зразумела, умелі чытаць і былі патэнцыяльнымі спажыўцамі, хутчэй, таннай выдавецкай прадукцыі. У архіўных дакументах настойлівай аўтарцы ўсё ж удалося адшукаць нават адзінае прозвішча селяніна з Азёраў — гэта Мікалай Абухоўскі, у якога ў 1864 г. паліцыя канфіскавала патрыятычную і палітычную літаратуру. Аднак дакладных звестак пра існаванне нават невялічкіх бібліятэк у сялянскіх дамах у першай палове ХIХ ст. няма.
Не прамінула Лілія Коўкель і такое складанае пытанне, як структура ўладальнікаў кнігазбораў па веравызнанні і нацыянальнай прыналежнасці (33—35). Напэўна, хутчэй не структура, а склад уладальнікаў кнігазбораў. Аўтарка згадвае імя слыннага аўтарытэта ў справе старажытнаславянскага пісьменства прафесара Віленскага універсітэта, збіральніка кніг, уніяцкага ксяндза, а пасля 1839 г. — праваслаўнага святара Міхала Баброўскага, які, дарэчы, меў у сваім зборы унікальны экзэмпляр „Часаслоўца“ Швайпальта Фіёля на кірыліцы (Кракаў, 1491). Тут мы зноў сустракаем імя яўрэя з Брэста Самуэля Хефта. Не была рэдкасцю кніга і ў татараў Гарадзеншчыны. Для прыкладу — кнігазбор Ахмета Крычынскага са Слоніма. Было на Гарадзеншчыне і пратэстанцкае асяроддзе, прадстаўнікі якога — у асноўным выхадцы з–за мяжы — Караль Готліб Хенінг, Ёхан Крыстыян Нэўен, Ян Утрытз. Аднак адсутнасць, як зазначае Лілія Коўкель, дакументальных сведчанняў пра кнігазборы ў праваслаўным асяроддзі (?), відаць, мелася на ўвазе толькі духавенства і сялянства, не дала магчымасці хоць што–небудзь распавесці на гэты конт, акрамя таго, што праваслаўных у Гарадзенскай губерні на 1857 г. налічвалася 54,5%.
Другі раздзел манаграфіі „Sposoby gromadzenia księgozbiorуów“ (36—72), прысвечаны спосабам фармавання кнігазбораў, пачынаецца аглядам старадаўніх спадчынных кнігазбораў, звесткі пра заснаванне якіх магнатамі і заможнай шляхтай Гарадзеншчыны сягаюць у XV—XVI ст. Гэта родавыя прыватныя зборы Сапегаў, Валовічаў, Скарбкаў–Важынскіх, Патоцкіх, Браніцкіх, Святаполк–Завадскіх, Радзівілаў, Касакоўскіх, Друцкіх–Любецкіх, Замойскіх, Рэйтанаў, Храптовічаў, Стравінскіх, Слізняў, Солтанаў, якія збіраліся і перадаваліся з пакалення ў пакаленне.
Частка прыватных кнігазбораў набывала статус культурна–гістарычнай вартасці дзякуючы куплі бібліяфільскіх калекцый. Да прыкладу, рэдкімі экзэмплярамі з еўрапейскіх бібліятэк валодалі Іяхім Храптовіч, у якога захоўваліся кнігі з рымскай бібліятэкі кардынала Джузэпэ Імперыале, а таксама з варшаўскай бібліятэкі братоў Залускіх. У настаўніка навук маральных свіслацкай гімназіі Казіміра Храмінскага таксама былі бібліяфільскія рарытэты з кнігазбору Залускіх, а ў Леапольда Валіцкага — з бібліятэк Людовіка XVI і Марыі Антуанеты. Драбніцы з кнігазбору віленскага ксяндза Юзафа Міцкевіча знаходзіліся ў Ігната Дамейкі, з бібліятэкі доктара Юзафа Франка — у Ота Слізня; з бібліятэкі Міхала Баброўскага і Яўхіма Булгарына — у Ўладзіслава Трамбіцкага і інш.
Выкарыстаўшы такія крыніцы, як перапіска, мемуары, успаміны, гаспадарчыя занатоўкі, спадарыня Коўкель вылучае яшчэ адзін спосаб збору — гэта закупка кніг у кнігарнях і на кірмашах, найчасцей у бліжніх губернскіх цэнтрах — Горадня, Вільня, Менск. Падрабязна аўтар спыняецца на дзейнасці віленскага кнігара Юзафа Завадскага, якому належала значная роля ў распаўсюджванні кніг па ўсёй Віленскай навучальнай акрузе (44). Пацвярджэннем стасункаў гарадзенскіх бібліяфілаў, у прыватнасці з Завадскім і наогул з Вільняй, паслужылі лісты і заказы на пэўныя выданні ад такіх аматараў кніг, як настаўнікі гімназіі ў Свіслачы Лявон Бароўскі і Ян Вольскі, хатні настаўнік Міхал Канарскі, Марыля Путкамер. Акрамя таго кніжныя склады выдаўца размяшчаліся ў Берасці, Горадні, Нясвіжы, Віцебску. Сталыя кніжныя сувязі не толькі з Завадскім, але і Рубэнам Рафаловічам меў Тэадор Нарбут. Адам Храптовіч падтрымліваў кантакты з віленскім кніжным складам Морытца, а Уладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч) — з Тэафілам Глюксбергам. Не абмінула аўтарка і кірмашовы гандаль у Свіслачы, Слоніме, Жыровіцах, Міры, Наваградку, Зэльве, Нясвіжы, дзе найбольшым попытам карысталіся ў пакупнікоў польскія малітоўнікі і абразкі святых.
Адсутнасць даследаванняў аб развіцці мясцовага кніжнага гандлю не спыніла вучоную, і таму знойдзеныя звесткі пра яго развіццё ў Горадні стануць каштоўным дапаўненнем і кірункам будучых распрацовак гісторыі кніжнага гандлю Беларусі. Першая інфармацыя, як адзначае аўтар, пра самастойную кнігарню ў Горадні паходзіць з „Kroniki Wiadomości Krajowych i Zagranicznych“ 1859 г. — гэта кнігарня з чытальняй Загаеўскага, а таксама кнігарня з чытальняй Кайшара і Васэртрэгера, у якіх былі кнігі на польскай, французскай і нямецкай мовах (52).
Адной з формаў кніжнага гандлю быў абносны, ці вулічны, вандроўны гандаль, паслугамі якога карысталіся ў большасці вучні і студэнты (52).
На падставе карэспандэнцыі Т.Нарбута з кнігарамі, якая захавалася ў бібліятэцы Акадэміі навук Літвы, аўтар зазначае, што пошук букіністычных рэдкасцяў выходзіў і далёка за межы губерні, краю, Расійскай імперыі і дасягаў Санкт–Пецярбурга, Рыгі, Караляўца, Варшавы, Жытоміра, Кіева і інш. Нягледзячы на цяжкасці цэнзуры, кніжны шлях не перапыняўся, а дзе–нідзе ішоў у абыход яе.
Значная ўвага ў другім раздзеле аддаецца і такому спосабу набыцця кніг, як падпіска на асобныя выданні, спроба аналізу крыніц пра якую робіцца адносна Гарадзеншчыны ўпершыню (54—67). Як можна заўважыць, большасць выданняў, на якія гарадзенскія збіральнікі кніг падпісваліся, былі віленскімі: „Mowy i wiersze moralne autorów klasycznych“ Ю.Багуслаўскага (1801), „Wybor poezji z pisarzów polskich“ А.Пінькевіча (1835—1836), „Filozofia życia“ Ф.Шлега (1840), „Słownik łacińsko–polski“ Ф.Баброўскага (Т.1—2, 1841—1844), „Chrześcijańska filozofia życia“ М.Якубовіча (Ч.1—3, 1853), „Obraz bibliograficzno–historyczny literatury polskiej“ А.Ёхера (Т.1—3, 1840—1857). Дзякуючы віленскім выдаўцам Завадскаму, Глюксбергу, Аргельбранду падтрымлівалася падпіска на варшаўскія і пецярбургскія выданні на польскай мове па гісторыі і мастацкай літаратуры (арыгінальныя і перакладныя). Адзначаюцца аўтарам і дадзеныя пра падпіску на рускамоўныя выданні, у прыватнасці на творы Аляксандра Пушкіна ў васьмі тамах (СПб, 1837—1839). Таму ці не з’яўляецца супярэчаннем заўвага Коўкель адносна таго, што кніг на рускай мове ў мясцовых кнігарнях не было, бо яны не мелі тут збыту?
Па–за ўвагай аўтара не засталася і паштовая падпіска на перыёдыку, большасць якой складалі таксама выданні з Вільні, навінамі якіх жылі жыхары Гарадзеншчыны ад нумару да нумару, да кожнай наступнай пошты: „Dziennik Wileński“, „Tygodnik Wileński“, „Dzieje Dobroczynności Krajowej i Zagranicznej“, „Wiadomości Brukowe“ (61). З 1830—1860–х г. на правінцыі пачалі цікавіцца пецярбургскімі, а таксама мясцовымі перыядычнымі выданнямі. Шэраг перыядычных выданняў адлюстраваны і ў інвентарах да прыватных кнігазбораў Т.Нарбута, Слізняў, Валовічаў, У.Сыракомлі, Стравінскіх, К.Максімовіча, Т.Булгака і інш. (62). З табліцы колькасці падпісных выданняў на 1858 г. паводле іх мовы, пададзенай на с.66, відаць, што пераважаюць перыядычныя выданні на рускай (61 назва), французскай (32 назвы), польскай (19 назваў), нямецкай (10 назваў) мовах.
Дзякуючы карпатлівай працы ў даследаванні лістоў падпіскі аўтару ўдалося выявіць шэраг новых прозвішчаў тых асоб з Гарадзеншчыны, якія былі чытачамі і збіральнікамі кніг, што несумненна — значны ўклад у вывучэнне пытання распаўсюджання выдавецкай прадукцыі, развіцця кніжнай культуры і кніжных сувязяў. Выяўленыя факты сведчаць аб працэсе збору кніг не толькі як моднай з’яве, але і як аб свядомым і мэтанакіраваным камплектаванні прыватных бібліятэк.
Завяршае раздзел тэма „Дары і абмен кніг“ (68—72). Вылучаны спосаб фармавання прыватных кнiгазбораў з’яўляецца, як зазначае Коўкель, найбольш характэрным у асяроддзі літаратараў, краязнаўцаў і мясцовых настаўнікаў. Правененцыі прыватных бібліятэк раскрываюць цікавыя старонкі кніжных ўзаемасувязяў. Так, у Храптовічаў захоўваліся, напрыклад, кнігі, атрыманыя ад Тадэвуша Чапскага, у Пуслоўскіх — ад Яўстафія Тышкевіча, у Тышкевіча — ад Тэадора Нарбута. Каштоўнай крыніцай інфармацыі, якую выкарыстала аўтарка, стала, дарэчы, перапіска Т.Нарбута (68—69). Выяўленыя факты значныя тым, што сведчаць пра кніжныя кантакты, пашыраючы тым самым нашы веды і звязваючы ў адзінае цэлае культурную прастору Беларусі і суседніх народаў.
Сапраўды, прыведзены матэрыял дазваляе вызначыць менавіта творчую дзейнасць мясцовых збіральнікаў кніг, бібліяфілаў, у якой галоўная роля належала індывідуальнаму адбору. Адсюль можна зрабіць выснову, што прыватныя кнігазборы набывалі ў нейкай сваёй частцы ці цалкам характар культурнай каштоўнасці, кніжнага помніка. Бібліяфільства ж у сістэме культуры, такім чынам, выступае вельмі дзейсным крытэрам стану грамадства.
Непасрэднай характарыстыцы прыватных кнігазбораў прысвечаны трэці раздзел працы „Struktura księgozbiorów“ (73—131). І тут спадарыня Коўкель паказала, што, нягледзячы на ўсе цяжкасці, якія паўстаюць пры гэтым перад даследчыкам, усё ж рэканструкцыя прыватных бібліятэк магчымая. Грунтуючыся на традыцыйным кнігазнаўчым падыходзе пры даследаванні кніжных збораў, ёй удалося структураваць прыватныя бібліятэкі па іх колькасным і якасным складзе. У структуры кнігазбораў па іх колькасці вылучаюцца тры групы: ад тысячы да некалькіх тысяч, ад ста да тысячы, ад дзесяткаў да ста тамоў. Логіка даследавання прасочваецца не толькі ў вызначэнні прыватных бібліятэк ад найбуйнейшых да больш дробных, але і ў пытаннях і праблемах, звязаных з іх колькасным вызначэннем ці ідэнтыфікацыяй, тым больш абмежаваных толькі першай паловай ХIХ ст. ці тэрыторыяй Гарадзенскай губерні. Зразумела, што не заўсёды адшуканыя дадзеныя ўкладваліся ў гэтыя рамкі. Тым не менш, да найбуйнейшых шматтысячных прыватных кнігазбораў першай паловы ХIХ ст. Лілія Коўкель адносіць бібліятэкі Адама Храптовіча (ад 15 да 20 тыс.), Яна Наргелевіча (каля 20 тыс.), Пуслоўскіх–Красінскіх (каля 10 тыс.); Вайніловічаў, Патоцкіх, Абуховічаў, Чапскіх, Ліпардтаў, Кірсноўскіх (усе да 5 тыс.); Радзівілаў і Аляксандра Гінтаўта (да 4 тыс.); Касоўскіх (3 тыс.); Святаполк–Завадскіх (больш за 2 тыс.) і інш. Асобна аўтарка вылучае прыватныя кнігазборы, лічба якіх вызначана па архіўных дакументах і каталогах, складзеных у выніку канфіскацыі маёнткаў і маёмасці пасля паўстанняў (Леапольда Валіцкага, Валенція Швыкоўскага, Адама Солтана, Францішка і Яўстахія Сапегаў, Германа і Юзафа Патоцкіх). Яшчэ раз аўтар звяртае ўвагу на рукапісныя інвентары прыватных бібліятэк, па якіх вызначалася іх тысячная колькасць (Пуслоўскіх, Слізняў, Стравінскіх і інш.).
Да найбольш шматлікай групы адносяцца хатнія кнігазборы, якія налічвалі ад 100 да 1000 тамоў — Тэадора Нарбута, Уладзіслава Сыракомлі, Станіслава Нямцэвіча, Францішка Ельскага, Канстанціна Максімовіча і інш. Што тычыцца У.Сыракомлі, то ў Залуччы пад Мірам паэт жыў і працягваў збіраць сваю бібліятэку толькі з 1844 да 1852 г., а пасля 1842 г. фальварак, як і ўвесь Наваградскі павет, адышоў да Мінскай губерні. Пазней „вясковы лірнік“ пераехаў у Барэйкаўшчыну, што паблізу Вільні, і там, як піша У.Мархель, значна папоўніў сваю прыватную бібліятэку[8]. Колькасна ж яго кнігазбор дасягаў 2500 кніг і часопісаў. Праўда, большасць з іх была на руках, а на месцы пасля смерці паэта заставалася 1056. Да якой жа колькаснай групы ў такім выпадку аднесці яго прыватную кніжную калекцыю?..
У каторы раз аўтар звяртае ўвагу на выкарыстанне ў кнігазнаўчых даследаваннях архіўных дакументаў, якія датычацца канфіскацыі маёмасці ўдзельнікаў лістападаўскага паўстання (Казіміра Валовіча, Тамаша Булгака, Ігната Дамейкі, Караля Нямцэвіча, Казіміра Кастравіцкага). Па слядах вандраванняў прыватных кнігазбораў з рук у рукі толькі ўскосна высветлены іх колькасны склад (Вінцэнта Тышкевіча, Міхала Баброўскага, ксяндза Лубавіцкага з Гродна, ксяндза Казіміра Контрыма ў Вярэйках, Канстанціна Туганоўскага, Уладзіслава Брахоцкага, Мікалая Дубічынскага і інш.) і, такім чынам, аднесены да адпаведнай другой групы.
Што тычыцца даследавання трэцяй групы прыватных збораў (да 100 тамоў), то, як адзначае аўтар, гэта быў найскладанейшы пошук, калі інфармацыя амаль адсутнічала. Аднак на падставе рукапісных матэрыялаў бібліятэкі Віленскага універсітэта Ліліі Коўкель усё ж пашчасціла выявіць зборы, напрыклад ксяндза Рамуальда Зімоцкага, ксяндза Феліцыяна Лашкевіча, Анастасія Абламовіча, Люцыяна Бохвіца, Аляксандра дэ Ларыўера.
Вельмі падрабязна разглядае спадарыня Коўкель якасную структуру прыватных кнігазбораў. Грунтуючыся на фармальна–змястоўным крытэры, яна вылучае 9 тэматыка–відавых груп у складзе прыватных бібліятэк: 1) рукапісы і сямейныя архівы (84—93), 2) гістарычныя, палітычны і юрыдычныя працы (93—106), 3) польская і сусветная мастацкая літаратура (106—113), 4) навуковыя і спецыялізаваныя зборы (113—115), 5) рэлігійная літаратура (115—116), 6) падручнікі (116—120), 7) энцыклапедыі, слоўнікі (121—122), 8) календары, кнігі па гаспадарцы (122—128), 9) малюнкі і карты (128—130). З прыведзенай характарыстыкі паўстае тыповы вобраз прыватнай бібліятэкі Беларусі першай паловы ХIХ ст. і выяўляюцца пэўныя спецыфічныя рысы фармавання кнігазбораў Гарадзеншчыны. Неабходна адзначыць, што аўтар заўважыла значную розніцу ў іх колькасным складзе, выявіла як універсальныя, так і спецыялізаваныя зборы, зафіксавала з’яўленне на аснове кнігазбораў бібліяграфічных прац, выявіла тэндэнцыю фармавання менавіта бібліяфільскіх збораў, вызначыла дамінавальнае становішча ў кнігазборах французскай і польскай кнігі. Адзначаючы як характэрную асаблівасць захоўванне старадрукаў і рукапісаў у спадчынных бібліятэках (Храптовічаў, Сапегаў, Патоцкіх, Слізняў), а таксама найбагацейшых па змесце зборах Казіміра Храмінскага, Тэадора Нарбута, Пуслоўскіх, аўтар аднак не раскрывае інфармацыі пра кірылічныя кнігі, асабліва мясцовага паходжання. А тым не менш, у бібліятэцы Храптовічаў захоўвалася першая вядомая рукапісная кніга, створаная на Гарадзеншчыне ў 1241 г. „Напісанія Афанасія мниха к Панкови о древе добру и злу и о наузех и о стреле громней“[9].
Характарызуючы рукапісныя і архіўныя матэрыялы ў зборах, вызначаючы іх крыніцазнаўчую вартасць для тагачасных гісторыкаў і пісьменнікаў, якую несумненна разумелі іх збіральнікі, аўтар больш, як падалося, схіляецца да прыкладаў, звязаных па змесце з Рэччу Паспалітай. Як галоўны кірунак фармавання прыватных калекцый спдарыня Коўкель вызначае збор помнікаў польскай гісторыі і культуры. Звяртаючыся да разгляду каралеўскіх прывілеяў, якія захоўваліся ў бібліятэцы Солтанаў, аўтарка ўсё ж адзначае прыналежнасць Аляксандра Солтана да грэцкага веравызнання (87), а тым часам сярод збіральнікаў кніг адпаведнай хрысціянскай канфесіі гэты факт не ўзяты пад увагу.
Колькасна невялікія прыватныя кнігазборы складаліся ў асноўным з літаратуры канца XVIII — першай паловы ХIХ ст., якая, як адзначаецца, выдавалася ў Вільні, Варшаве, Кракаве, Вроцлаве, Познані.
Пералічваючы склад выданняў па мастацкай літаратуры, якія пераважалі ў прыватных зборах, Лілія Коўкель вылучае дамінавальнае становішча твораў польскага Адраджэння і Асветніцтва, папулярных польскіх аўтараў, а разам з імі нараджэнцаў Беларусі Адама Міцкевіча, Яна Чачота, Ігната Ходзькі, Уладзіслава Сыракомлі і іншых, творы французскай і рускай літаратуры, пераклады сусветнай літаратуры на польскую мову і нават адзінкавыя мастацкія творы на англійскай і нямецкай мовах. Выклікае пытанне, а чаму не адзначаны, напрыклад, тыя адзінкавыя выданні твораў Вінцэнта Дуніна–Марцінкевіча, якія выйшлі на беларускай мове і былі нават адлюстраваны ў каталогу да кнігазбору Ўладзіслава Сыракомлі, складзеным Аніцэтам Рэніерам[10]? Толькі сярод рэлігійных выданняў аўтар адзначае два нясвіжскія выданні канца XVII ст. — гэта Biblia і Pismo Święte, якія захоўваліся ў прыватным зборы Святаполк–Завадскіх у Крошыне. Як незвычайная цікавасць вызначаецца ў зборы Сапегаў і полацкае выданне 1811 г. — Książkę do nabożeństwa po żmudzku (116). Сярод энцыклапедый і слоўнікаў, якія назапашваліся ў прыватных зборах, адзначаюцца нават выданні на літоўскай мове (у зборах Тэадора Нарбута, Казіміра Валовіча, Адама Храптовіча, Уладзіслава Сыракомлі і інш.). Нарэшце, што тычыцца календароў, то акрамя віленскіх і варшаўскіх выданняў, аўтарка выявіла ў прыватных бібліятэках прадукцыю з Кракава, Горадні, Полацка, Супрасля, Замосця, Каліша, Гданьска, Бярдзічава, Жытоміра, Любліна, Львова. Адным са збіральнікаў календароў, выдадзеных на літоўска–беларускіх землях, быў Вандалін Пуслоўскі і, як заўважыла спадарыня Коўкель, сабраў шмат такіх папулярных выданняў, надрукаваных у Полацку, Горадні і Вільні (с.123).
Такім чынам, кніжныя калекцыі Гарадзеншчыны адлюстроўваюць гістарычнае функцыянаванне як асобных кніг, так і цэлых бібліятэк у пэўнай культурнай прасторы і садзейнічаюць комплекснаму выяўленню розных феноменаў і працэсаў кніжнай культуры ў іх гістарычным развіцці.
У апошнім раздзеле „Losy księgozbiorów“ (132—158) Лілія Коўкель спрабуе закрануць такія найбольш балючыя пытанні, як продаж і распыленне кнігазбораў сваякамі (132—134), канфіскацыя кнігазбораў пасля лістападаўскага паўстання (134—140), студзеньскага паўстання (140—147), знішчэнне ад пажараў (147), страты пад час Першай сусветнай і польска–бальшавіцкай войнаў (147—149), кнігазборы ў руках сям’і (149—150), кнігазборы, перададзеныя навуковым і грамадскім установам (151—153), страты пад час Другой сусветнай вайны (153—154), рэшткі захаваных старадаўніх збораў (154—158).
Як зазначыла аўтар, гісторыя прыватных кнігазбораў Гарадзеншчыны ХIХ ст. у большасці сваёй — гісторыя страт і знішчэння, толькі нязначная іх частка заставалася ў карыстанні сем’яў да Другой сусветнай вайны, а яшчэ менш дайшло да нашага часу. Аднак, калі ўдалося прайсці па слядах слынных кнігазбораў і іх уладальнікаў, то не страчана вера ў іх вяртанне, якое магчыма, а гэта грунтоўна і фактычна пацвердзіла ў сваёй працы Лілія Коўкель, праз іх вывучэнне пры дапамозе метададзеных і паратэкстаў і ўвядзенне ў навуковы ўжытак.
Што яшчэ хацелася адзначыць, дык гэта „Спіс уладальнікаў прыватных кнігазбораў на Гарадзеншчыне (1795—1863)“, які прыведзены ў дадатку. Рэч вельмі неабходная і можа выкарыстоўвацца ў якасці даведачнага матэрыялу шматпланава, бо сцісла адлюстроўвае сістэматызаваны матэрыял па кожным з выяўленых прыватных збораў: уладальнік, мясцовасць, характарыстыка збору (колькасная і якасная), лёс збору, каталогі і інвентары, даследаванні, літаратура (161—194). Акрамя таго змешчаны ілюстрацыі відарысаў Горадні, Альбярціна, Аляшэвічаў, Пружанаў, Мерачоўшчыны, Ружанаў, Варацэвічаў, Вароньчы, Скокаў, Шаўраў; экслібрысы і пячаткі Вандаліна Пуслоўскага, Казіміра Контрыма, Яўхіма і Адама Храптовічаў, аўтограф Я.Тышкевіча, білет падпіскі В.Пуслоўскага на бібліяграфічны твор А.Ёхера. Да месца ў дадатку і карта Гарадзенскай губерні 1829 г., прымацаваная выдаўцамі на с.3 вокладкі, на якой, калі пастарацца, можна адшукаць тыя гарады, мястэчкі і сядзібы, дзе размяшчаліся знакамітыя кнігазборы. А гэта з’яўляецца своеасаблівым пацвярджэннем прыналежнасці месцаў размяшчэння вышэй азначаных кнігазбораў па дзяржаўна–адміністрацыйным падзеле ўраду Расійскай імперыі да Гарадзеншчыны.
Усцешна, што хоць такім чынам, праз польскі друк і польскае пасярэдніцтва, беларуская культура, і ў прыватнасці кніжная, папоўнілася каштоўным даследаваннем, якое, спадзяюся, паслужыць добрым прыкладам у плане метадалогіі і гістарыяграфіі для будучых грунтоўных прац па гісторыі бібліятэчнай справы і бібліяфільства Беларусі. На падставе па–новаму адкрытых і разгледжаных крыніц Гарадзеншчына паўстае ў вачах нашых сучаснікаў як найбагацейшы рэгіён кніжнай культуры Беларусі, развіццё якой і было вызначальным фактарам у фармаванні бібліятэк — характару іх фондаў, спосабаў арганізацыі і вядзення. Сапраўды, слава зямлі нашай і продкаў нашых, якія па драбніцах з пакалення ў пакаленне яе збіралі, не знікае, бо застаюцца кнігі.
Мінск
Ларыса Доўнар
[1] Покало М.И. Библиотеки на территории Белоруссии с древнейших времен до конца XVIII в. // Вопросы библиографоведения и библиотековедения. Вып.5. Минск, 1984. С.36—54; История библиотечного дела в БССР. Минск, 1986.
[2] Цыбуля В. Библиотека латинской книги в Слуцке // Свіцязь. Мінск, 1989. С.200—206; Грамадскія і спецыяльныя бібліятэкі Беларусі (ХIХ — пач. ХХ ст.) // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1976. № 2. С.31—33; Манастырскія і царкоўныя бібліятэкі ў Беларусі // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1970. № 3. С.50—51; Народныя бібліятэкі // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1977. № 3. С.33—34; Первые библиотеки в Минске // Доклады к ХI конференции молодых ученых Белорусской ССР. Минск, 1967. С.25—39.
[3] Емец И.П. Краткий очерк развития библиотечного дела в Белоруссии с древнейших времен до Великой Октябрьской социалистической революции // Библиотечное дело в Белоруссии (XVI в. — 1917 г.): Библиогр. указатель. Минск, 1983. С.5—68.
[4] Нікалаеў М.В. Бібліятэкі // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Мінск, 1994. Т.2. С.41—43; Таксама: Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Мінск, 2004. С.421—422; Палата кнігапісная: Рукапісная кніга на Беларусі ў X—XVIII стагоддзях. Мінск, 1993. 239 с.: іл.
[5] Напр.: Коўкель Л. Лёсы прыватных збораў на беларускіх землях пасля паўстання 1830—1831 гг. (На прыкладзе Гродзеншчыны) // Здабыткі: Дакум. помнікі на Беларусі. Мінск, 2005. Вып.7: Матэрыялы Трэціх Міжнародных кнігазнаўчых чытанняў „Кніга Беларусі: Повязь часоў“ (Мінск, 16—17 вер. 2003 г.). Секцыя 2. Беларускія гістарычныя кнігазборы ў часе і прасторы. Мiнск, 2005. С.57—68; Прыватныя кнігазборы Гродзеншчыны другой паловы ХIХ ст. (на прыкладзе калекцыі Пуслоўскіх–Красінскіх) // Этнасацыяльныя і культурныя працэсы ў заходнім рэгіёне Беларусі: гісторыя і сучаснасць. Гродна, 1998. С.205—210.
[6] Умецкая Е. С. Книгоиздание в Белоруссии в первом тридцатилетии XIX века (1801—1832) // Книговедение: Сб. докл. науч. конф., посвященной началу книгопечатания в Литве и Белоруссии (Вильнюс, 21 нояб. 1975 г.). Вильнюс, 1979. № (7) 14. C. 76—91; Книгопечатание в Гродно в конце ХIX в. (1861—1900) // Сборник статей по основным направлениям научно–исследовательской работы. Минск, 1991. Ч. I. С. 93—98; Прыватнае кнiгадрукаванне ў Беларусi // Помнiкi гiсторыi i культуры Беларусi. 1979. № 4. C. 22—24; Распространение книги в Белоруссии в дореволюционный период (1801—1860) // Книга в России XVII — начала ХIХ в.: Проблемы создания и распространения. Ленинград, 1989. С.80—86.
[7] Пяткевіч А.М. Маршруты кніжнага слова: з гісторыі кнігі, друку на Гродзеншчыне. Warszawa: Fundacja IDEE, 2002. 52 с.
[8] Мархель У. Кнігазбор Сыракомлі // Свіцязь. Мінск, 1989. С.223—224.
[9] Пяткевіч А. Маршруты кніжнага слова: з гісторыі кнігі, друку на Гродзеншчыне. С.5.
[10] Мархель У. І. Кнiгазбор Сыракомлi // Книговедение в Белоруссии. Мінск, ФБАН БССР, 1977. С. 89.