Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: Нарматыўны даведнік / І. А. ГАПОНЕНКА, І. Л. КАПЫЛОЎ, В. П. ЛЕМЦЮГОВА і інш.; Пад рэд. В. П. ЛЕМЦЮГОВАЙ. Мінск: Тэхналогія, 2003.

Геаграфічны паказальнік — найважнейшы элемент археаграфічнага выдання, а найважнейшае ў гістарычнай картаграфіі — лакалізацыя айконімаў і іншых геаграфічных назваў. Без даведнікаў мясцовых найменняў выкананне гэтых задач немагчымае. У 1981 г. выйшаў доўгачаканы слоўнік назваў населеных пунктаў Беларусі ў шасці тамах па ўсіх абласцях[1], які ўжо столькі гадоў задавальняе патрэбы карыстальнікаў розных профіляў ад гісторыкаў да працаўнікоў афіцыйных устаноў. Якая была патрэба ў падрыхтоўцы і выданні даведніка? (У далейшым для зручнасці і кароткасці мы будзем карыстацца назвамі „слоўнік“ — для выдання Я. Рапановіча, „даведнік“ — для рэцэнзаванага выдання). Ну, найперш тая акалічнасць, што за час, які прайшоў з выхаду ў свет слоўнікаў Рапановіча, апошнія сталі бібліяграфічнай рэдкасцю. Акрамя таго, за гэты самы час у сістэме населеных пунктаў краіны ў выніку знікнення адных і перайменавання другіх адбыліся пэўныя змены, якія даведнік і рэгіструе.
Чытаць далей →

ХVI стагоддзе пачалося для Менска ў 1499 г., калі вялікі князь Аляксандр „…хотечы положенье места нашого Менского в мере лепъшой поставити, абы люди нашы там мјшкаючыи, через врад добрый а справедливый были размножены…“[1], выдаў гораду грамату на магдэбургскае права. У юрыдычным плане магдэбургскае права, калі казаць спрошчана, зводзілася да таго, каб мяшчане дадзенага горада („фізічныя асобы“) і горад у цэлым („юрыдычная асоба“) былі выдзелены з навакольных зямель і іх насельніцтва, гэта значыць — са сферы ўладарных паўнамоцтваў вялікакняжацкага намесніка. Звязаныя з гэтым эканамічныя прывілеі заключаліся ў вызваленні жыхароў горада ад шэрагу агульнадзяржаўных падаткаў і натуральных павіннасцяў. Часам некаторыя з іх замяняліся грашовымі выплатамі. Уводзіўся таксама шэраг пра­тэкцыя­ні­с­ц­кіх мераў для рамеснікаў, дробных гандляроў і купцоў горада.
Чытаць далей →

Уводзіны

У гэтым артыкуле будуць аналізавацца італьянскія і французскія тэксты XVI—XVII ст., якія дазволілі б выявіць умовы падарожжаў па Літве* ў іх параўнанні з падарожжамі па Польшчы. Галоўныя крыніцы працы — успаміны італьянскіх і французскіх дыпламатаў, якія наведвалі Рэч Паспалітую Абодвух Народаў і Вялікае Княства Літоўскае, геаграфічна–палітычныя апісанні, справаздачы і ліставанне. Самаю шматлікаю групаю іншаземцаў, якая пакінула па сабе крыніцы гэткага тыпу, былі французы і італьянцы[1]. Цягам XVI—XVII ст. Рэч Паспалітую адведала, пакінуўшы пісьмовыя апісанні, каля 30 французаў. Італьянцаў за той жа перыяд было ўтрая болей; звыш за палову іхняга ліку (каля 50) складалі папскія нунцыі.
Чытаць далей →

*Нацыянальны Атлас Беларусі. Гісторыя. Мінск, 2002. С. 261—289.
Гістарычны раздзел „Нацыянальнага Атласа Беларусі“ (далей: НАБ) адлюстраваў узровень і стан сучаснай гістарычнай геаграфіі і картаграфіі ў Беларусі. Упершыню ў айчыннай гістарычнай навуцы была здзейснена спроба картаграфічнага адлюстравання шматвяковай беларускай гісторыі. Практычна ўсе значныя падзеі знайшлі месца на старонках гістарычнага раздзела НАБ. Акрамя таго, дзякуючы спецыфіцы картагра­фіч­най працы, змест раздзела значна глыбей, чым адпаведныя па тэматыцы і часе гістарычныя даследаванні пісьмовага характару. Дакладная лакалізацыя падзей, адлюстраванне тэрытарыяльных зменаў, дзяржаўных граніц, напрамкаў паходаў і г.д. — інфармацыя, якая істотна дапаўняе і падымае на новы ўзровень гістарычныя веды і разуменне гістарычнага працэсу ў цэлым.
Чытаць далей →

Заснаванае ў 1967 г. Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства „Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя» імя Петруся Броўкі“ (першапачаткова „Галоўная рэдакцыя Беларускай Савецкай Энцыклапедыі пры АН Беларусі“) стала і працяглы час заставалася галоўным цэнтрам, які ініцыяваў складанне гістарычных карт Беларусі і рыхтаваў іх да друку ў сваіх шматлікіх разнастайных выданнях. Вялікую ролю ў гэтай важнай справе адыгралі былыя і цяперашнія супрацоўнікі групы картаграфіі дадзенага выдавецтва Л. У. Белякова, Т. С. Забеліна, Т. У. Кавалеўская, Н. М. Махавікова, В. Ф. Надзененка, Т. І. Нішт, Я. П. Цупа, Г. Р. Шыкунова і Т. В. Якубоўская. Менавіта яны падрыхтавалі да друку вялікую колькасць гістарычных карт Беларусі па ўсіх перыядах і гэтым садзейнічалі развіццю адной з галін усё яшчэ недастаткова распрацаванай у айчыннай гістарыяграфіі спецыяльнай гістарычнай навукі — гістарычнай картаграфіі.
Чытаць далей →

Michaluk, Dorota. Ziemia mielnicka wojwództwa podlaskiego w XVI—XVII w: Osadnictwo, własność ziemska i podziały kościelne. Torn, 2002. 220, 11 map.

Польскія гісторыкі зрабілі вялікі ўнёсак у вывучэнне гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага (ВКЛ), у тым ліку і, што варта падкрэсліць, яго гістарычнай геаграфіі і картаграфіі[1]. У 2002 г. выдавецтва Торуньскага універсітэта імя Мікалая Каперніка апублікавала новае, пераважна геаграфічна–картаграфічнае даследаванне Дароты Міхалюк па гісторыі Мельніцкай зямлі ХVI—ХVII ст., якое, безумоўна, вартае ўвагі і гісторыкаў Беларусі. Разгледзім змест дадзенай манаграфіі з пункту гледжання яе асноўных вартасцяў і, як мы мяркуем, некаторых недахопаў.
Чытаць далей →

Тэрыторыя — неабходная ўмова і адна з найважнейшых прыкмет існавання незалежнай краіны. Тэрытарыяльнае пытанне ўзнікае разам з самой дзяржавай і носіць на сабе адбітак усіх тых умоваў, што спадарожнічалі яе ўтварэнню. Менавіта таму даследаванне працэсу будаўніцтва беларускай дзяржавы ў ХХ ст., яе статуса, заканамернасцяў і асаблівасцяў развіцця немагчымае без глыбокага вывучэння таго, як адбывалася ўсталяванне межаў БССР.

У канцы 1918 г. арганізацыя Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі адбывалася з маланкавай хуткасцю. У адпаведнасці з планам ЦК РКП(б) БССР павінна была стаць апошнім звяном у ланцугу незалежных савецкіх рэспублік, якія б аддзялілі Савецкую Расію ад капіталістычных краін. Тое, што БССР утваралася выключна па знешнепалітычных меркаваннях, а этнічныя, эканамічныя і культурныя аспекты да ўвагі не браліся, істотным чынам паўплывала на вызначэнне межаў рэспублікі. Ва ўтварэнні БССР, як вядома, удзельнічалі тры арганізацыі: ЦК РКП(б), Аблвыкамзах і Белнацкам (разам з белсекцыямі РКП(б)), кожная з якіх мела свае ўяўленні пра статус рэспублікі і адпаведна пра яе межы. Што датычыць ЦК РКП(б), то бальшыня сучасных гісторыкаў пагаджаюцца, што ўжо ў канцы 1918 г. у кіраўніцтва кампартыі былі нейкія свае планы ў дачыненні да тэрыторыі БССР, якія не супадалі з рэзалюцыяй I з’езда КП(б)Б (снежань 1918 г.) наконт межаў рэспублікі. Чытаць далей →

^* Артыкул падрыхтаваны ў рамках даследавання, падтрыманага грантам Research Support Scheme 1003/1997.

Даследчыкі гісторыі Беларусі неаднаразова аналізавалі звесткі пра сялянскае землекарыстанне і эвалюцыю феадальнай рэнты на Беларусі. Агульны характар працэсаў на макраўзроўні вызначаны больш-менш акрэслена. Але ні разу не рабіліся спробы прасачыць дынаміку гэтых паказчыкаў у той самай мясцовасці, у дачыненні да таго самага насельніцтва. Між тым такі падыход дазваляе зірнуць на гістарычны працэс так, як ён успрымаўся самімі ўдзельнікамі. Зразумела, што сяляне не мелі магчымасці апераваць вынікамі статыстыч ных падлікаў ці абагульніць лічбы па ўсёй краіне. Для іх было толькі два пункты адліку — параўнанне з бліжэйшымі суседзямі і ўспаміны пра ўласнае мінулае. На падставе гэтых параўнанняў фармавалася агульнае ўяўленне пра сваё жыццё — цяжкае яно ці лёгкае, пагаршаецца ці паляпшаецца. Таму даследаванне на мікраўзроўні здольнае ўнесці нешта істотна новае ў нашыя ўяўленні пра мінулае.
Чытаць далей →

Асобнага даследавання, пpысвечанага адлюстpаванню выдатным сяpэднявечным аpабскiм геогpафам ал-Ідpысi тэpытоpыi сучаснай Белаpусi, пакуль не iснуе, хоць шэpаг даследчыкаў пpоста цi ўскосна закpаналi гэтую тэму. Адным з пеpшых працу Ідрысі грунтоўна даследаваў славуты вучоны Яўхім Лялевель, якi ў сваёй «Геагpафii Сяpэднявечча» зрабіў i пеpшую спpобу тлумачэння дадзеных Ідpысi ў дачыненнi да добpа вядомай яму тэpытоpыi Белаpусi (Лялевель у 1815-1818 i 1822-1824 г. выкладаў у Вiленскiм унiвеpсiтэце)[1]. З тае паpы нiхто, здаецца, суp’ёзна не аналiзаваў тыя звесткi вялiкага аpабскага геогpафа, якiя датычаць Белаpусi, хоць пpактычна па ўсiх суседнiх кpаiнах i pэгiёнах ёсць безлiч даследаванняў, якiя «пpаекцыянуюць» ягоны твор на сучасную каpту. Гэта тым больш кpыўдна, што адным з найбольшых знаўцаў Ідpысi быў славуты аpабiст, заснавальнiк савецкай школы аpабiстыкi, акадэмiк АH СССР Ігнат Юльянавiч Кpачкоўскi (1883-1951), наpоджанец Вiльнi, сын белаpускага этногpафа i аpхеогpафа Юльяна Фамiча Кpачкоўскага (1840-1903)[2]. Дадзеная пpаца — спpоба запоўнiць гэты пpагал. Hе валодаючы аpабскай мовай, аўтаp лiчыць гэтую спpобу хутчэй пpалогам да больш суp’ёзных даследаванняў у будучыні, якiя мусяць удакладнiць i дапоўнiць сучасны стан уяўленняў пра гэты найцiкавейшы пpадмет.
Чытаць далей →

Марзалюк, Ігар. Магілёў у ХII-ХVIII cт. Мінск, 1998. 258.

Гарадская тэматыка карыстаецца папулярнасцю сярод беларускіх гісторыкаў і археолагаў. Рэгулярна з’яўляюцца выданні, у якіх асвятляюцца асобныя аспекты ці перыяды гісторыі беларускіх гарадоў.  Шэрагу з іх  прысвечаны спецыяльныя манаграфіі — Полацку, Мeнску, Заслаўю, Ваўкавыску, Віцебску, Берасцю, Наваградку, Горадні, а таксама Магілёву[1]. І вось сёлета пабачыла свет яшчэ адна праца па гісторыі Магілёва — кніга Ігара Марзалюка. Вялікі храналагічны дыяпазон, значнасць абранага аб’екту даследавання і шырокі падыход да тэмы далі магчымасць скарыстаць вялікі аб’ём крыніц: археалагічных (здабытых пераважна самім аўтарам), пісьмовых і іканаграфічных. У адрозненне ад папярэднікаў, малады даследчык звяртае ўвагу не толькі на сацыяльна-эканамічнае развіццё горада, аблічча яго матэрыяльнай і духоўнай культуры, але спрабуе таксама зрабіць рэканструкцыю некаторых рысаў ментальнасці гараджан і гарадскога побыту XVI–XVIII ст.
Чытаць далей →

Ластовский, Геннадий. История и культура Смоленщины с древнейших времён до конца XVIII в. Учебное пособие для школ Смоленской области. Смоленск, 1997. 136.

Кнiга Г.Ластоўскага належыць да новага для Расii жанру — гэта навучальны дапаможнiк для сярэднiх школаў, у якім разглядаецца гiсторыя асобнай вобласцi сучаснай Расiйскай Федэрацыi, у дадзеным выпадку Смаленскай. Такую з’яву можна разглядаць як адбiтак росту рэгiяналiзму ў Расii.

Наколькi правамоцна вылучаць сучасную Смаленшчыну як асобны культурны i гiстарычны рэгiён? Вобласць на памежжы найбуйнейшых дзяржаваў Усходняй Еўропы — Вялiкага Княства Лiтоўскага i Вялiкага Княства Маскоўскага, пазнейшай Расiйскай Імперыi — некалькi разоў пераходзiла з рук у рукi. Цi гаворыць гэта пра нейкую цэласнасць Смаленшчыны? З кнiгi гэтага не бачна. І паводле iншых дадзеных, Смаленская вобласць у гiсторыi трывала падзялялася на заходнюю i ўсходнюю часткi, прыкладна па лiнii верхняга цячэння Дняпра. Чытаць далей →

MAGOCSI, PAUL ROBERT. Historical Atlas of Central Europe (Гістарычны атляс Цэнтральнай i Усходняй Эўропы). — Toronto, 1993. — 218 P.

У канцы 1993 г. у Таронцкім унівэрсытэце выйшаў «Гістарычны атляс Цэнтральнай i Ўсходняй Эўропы». Яго аўтар — прафэсар гэтага ж унівэрсітэту, дырэктар «Multicultural History Society of Ontario» Пол Робэрт Магоці, — гісторык, выдатны спэцыяліст па гісторыі Ўсходняй Эўропы, які ў сваіх працах ужо абараняў правы малых эўрапейскіх народаў, у тым ліку анэксаваных украінцамі русінаў[1].

«Атляс» прадстаўляе гісторыю гэтай часткі кантынэнту ад V ст. да 1992 г. Геаграфічна праца П.Магоці ахапляе тэрыторыю ад Уралу да паўночна-ўсходняй Італіі, Аўстрыі i ўсходняй часткі Нямеччыны. Дасьледаваньне прадстаўляе ня толькі палітычныя i адміністрацыйныя зьмены, але таксама паказвае шмат асобных праблем: эканамічную розьніцу рэгіёнаў, арганізацыйную структуру цэркваў, школьную сыстэму i ўплывы паасобных культур, дэмаграфічныя зьмены i міграцыі насельніцтва.
Чытаць далей →

СЬЛЮНЬКОВА, ІНЭСА М. Малавядомая карта верхняга цячэньня Заходняй Дзьвіны XVI ст. // Помнікі мастацкай культуры Беларусі эпохі адраджэньня. 36. арт. — Менск, 1994. С.179-184.

У гэтым артыкуле маскоўскага гісторыка архітэктуры І.Сьлюньковай можна вызначыць два разьдзелы — атрыбутыўна-крыніцазнаўчы i аналітычна-апісальны. Апошні ўяўляе зь сябе спробу кароткай архітэктурнай характарыстыкі зьмешчаных на дасьледаванай мапе гарадоў (Полацак, Віцебск, Сураж, Вяліж, Белы) пэрыяду Інфлянцкай вайны, г.зн. таго часу, калі, на думку аўтара, яна й была «складзеная ў стане рускага войска» (С. 179). Незразумела, праўда, чаму І.Сьлюнькова называе зусім спрошчаныя умоўныя азначэньні, звычайныя значкі, што не нясуць аніякай дакумэнтальнасьці (усе гарады пазначаны кружком), — «аксанамэтрычнымі малюнкамі гарадоў» (гл. заўвагу 2).
Чытаць далей →