Можна палічыць труізмам сцверджанне, што беларуская гістарыяграфія апошніх дзесяцігоддзяў займаецца навёрстваннем страчанага. Пра запаўненне белых плям сведчыць зборнік “Мястэчкі і працэсы ўрбанізацыі на землях Беларусі ў XV–XVIII стст.” [1], які ўбачыў свет у 2018 г. Аўтарам апублікаваных тэкстаў быў археолаг і гісторык Юрый Бохан [2]. Ва ўступнай частцы тома яго ўкладальнік Мікола Волкаў дэкларуе засяроджанне ўвагі на “ўрбаністычнай праблематыцы” (5), хоць аўтар – Ю. Бохан – у сваю чаргу піша пра “ўрбанізацыйныя працэсы” (11). Нягледзячы на тое, што ў першым і другім выпадку гаворка ідзе пра галоўны аб’ект даследавання – гарады, трэба адзначыць нятоеснасць тэрмінаў. Чытаць далей →

Даследчыкі з абгрунтаванай падазронасцю ставяцца да ўказанняў на небяспеку той ці іншай сацыяльнай ці культурнай тэндэнцыі ў жыцці грамадстваў у мінулым і эмоцый, што праяўляюцца ў публічным дыскурсе ў гэтай сувязі. Аднак у матэрыялах, з якімі працуюць гісторыкі, этнолагі і антраполагі, таксама варта шукаць адказ на тое, чаму тая ці іншая праблема выклікала такое абвостранае ўспрыманне. Іх задачай таксама з’яўляецца кантэкстуалізацыя і фон, на якім даваліся ацэнкі тых ці іншых сацыяльных і культурных тэндэнцый. Трэба ў гэтым выпадку пазбягаць залішняга рэдукцыянізму, а ўжо тым больш ігнаравання іх як залішняй гіпербалізацыі. У гісторыі беларускага нацыянальнага руху ў канцы ХІХ – другой чвэрці ХХ ст. даволі часта розныя праблемы, якія звязваліся з яго развіццём, артыкуляваліся як вострыя дылемы. Такія дылемы былі таксама эмацыйна афарбаваныя. Але яны не былі выпадковыя, а ўзнікалі па меры таго, як беларускі рух развіваўся арганізацыйна, палітычна і дыскурсіўна. Артыкуляцыя пытанняў нацыянальнай ідэнтычнасці і перспектыў развіцця нацыянальных памкненняў беларусаў не як абстрактных, а як зусім канкрэтных і актуальных мела ў першую чаргу разважлівы і неэмацыйны характар[1]. Чытаць далей →

* HROCH, MIROSLAV. Memory and Historical Consciousness // Słowiańska pamięć = Slavic Memory / pod red. K. Ćwiek- Rogalskiej i M. Filipowicza. Kraków, 2017. S. 21–31. У перакладзе на беларускую мову публікуецца з ласкавай згоды аўтара і выдавецтва.

Уводзіны

Часам словы і тэрміны паспяхова падмяняюць сабой гістарычныя падзеі і грамадскія стасункі, яны выглядаюць больш трывалымі і рэальнымі за саму гістарычную рэальнасць. Асабліва часта гэта здараецца ў тых выпадках, калі тэрмін робіцца модным. Слова ўзнікае як метафара і запаўняе прабел у тэрміналогіі таго ці іншага навуковага даследавання. І сапраўды, новыя тэрміны, уведзеныя як інструменты аналізу, звычайна ўзбагачаюць наша разуменне працэсаў і чалавечых рашэнняў, дапамагаюць знайсці агульныя заканамернасці ў паасобных падзеях. Тым не менш, зрабіўшыся моднымі, яны пачынаюць выкарыстоўвацца так часта і ў такіх розных і супярэчлівых сітуацыях, што становяцца “перагружанымі”. Некаторыя з гэтых тэрмінаў выканалі сваю ролю і зніклі, іншыя захаваліся. За апошнія 100 гадоў розныя галіны навукі час ад часу зазнавалі дамінаванне модных тэрмінаў “нацыяналізм”, “традыцыя”, “longue durée”, “дыскурс”, “дэканструкцыя”. У апошняе дзесяцігоддзе такім модным словам зрабілася “памяць”. Кожную сувязь, кожную алюзію, якая камусьці пра штосьці нагадвае або сведчыць пра адносіны паміж нашым часам і мінулым, называюць “памяццю” (на іншых мовах – “pamięć”, “paměť”, “Erinnerung”, “mémoire”). Апрача таго, узнікаюць і замацоўваюцца рознага роду вытворныя: “lieux de mémoire” / “Erinnerungsorte” (“месцы памяці”), “культурная памяць”, “народная памяць” і г. д. Чытаць далей →

Большасць сучасных даследчыкаў разглядаюць Беларускую Народную Рэспубліку як неад’емнае звяно, адну з найважнейшых вехаў у гісторыі беларускай дзяржаўнасці. Нават афіцыйная гістарыяграфія Рэспублікі Беларусь прызнае сёння гістарычную заканамернасць абвяшчэння БНР, лічыць яе лагічным вынікам імкнення беларускага народа, найперш яго палітычнай эліты, да здабыцця дзяржаўнай самастойнасці і пачаткам будаўніцтва незалежнай нацыянальнай дзяржавы [1]. У сучасным навуковым дыскурсе ўжо практычна нікім не аспрэчваецца, што БНР была ўласна беларускім праектам, а не польскай, нямецкай ці яшчэ чыёйсьці інтрыгай, што перадумовы і матывацыі, якія прывялі да яе ўтварэння, не былі прыўнесеныя звонку, а караніліся ў самім беларускім соцыуме.

За апошнія дзесяцігоддзі беларускімі і замежнымі гісторыкамі даволі падрабязна рэканструяваны падзеі, звязаныя з гісторыяй абвяшчэння і функцыянавання Беларускай Народнай Рэспублікі. Працэс вывучэння падзейнага боку феномена БНР працягваецца і сёння – у напрамку ўсё большага заглыблення ў гістарычны матэрыял, дэталёвага выяўлення прычынна-выніковых сувязяў паміж фактамі, робяцца паспяховыя намаганні па ўзнаўленні біяграфій гістарычных дзеячоў.

Не паўтараючы наяўнага наратыву пра БНР, паспрабуем засяродзіць увагу на змястоўным напаўненні той формы дзяржаўнасці, якую яна мелася сабой увасобіць, на некаторых яе сутнасных характарыстыках, а менавіта: каму павінна была належаць улада ў беларускай дзяржаве? якая прадугледжвалася форма кіравання? на аснове якіх прынцыпаў мусіла функцыянаваць сістэма дзяржаўных органаў? якімі правамі і абавязкамі надзяляліся грамадзяне беларускай дзяржавы? які палітычны рэжым намерваліся сцвердзіць у БНР яе заснавальнікі? І як падсумаванне – чым дзяржаўнасць у форме БНР мусіла адрознівацца ад навязанай урэшце беларусам савецкай формы дзяржаўнасці? Чытаць далей →

У еўрапейскіх краінах у ХІХ ст. рост дзіцячай злачыннасці быў звязаны з прамысловай рэвалюцыяй, дэмаграфічным пераходам і ўрбанізацыяй. У выніку гэтых працэсаў адбывалася трансфармацыя і сямейных адносінаў. Пры занятасці абодвух бацькоў у фабрычна-заводскай вытворчасці або іншай дзейнасці па-за сценамі дома дзеці выпадалі з традыцыйнай сістэмы нагляду [1]. У беларускалітоўскіх губернях, як і ва ўсёй Расійскай імперыі, з канца XVIII ст. і да пачатку 60-х гадоў ХІХ ст. пералічаныя глабальныя працэсы развіваліся марудна. Прычынай гэтай запаволенасці было прыгоннае права, адсутнасць значных рэформаў у часы праўлення Аляксандра І і ахоўная палітыка Мікалая І. Такім чынам, на гэтых землях яшчэ не склаліся спрыяльныя ўмовы для росту дзіцячай злачыннасці, у 30‐я – пачатку 60-х гадоў ХІХ ст. злачыннасць заставалася ў рамках традыцыйнага грамадства і не мела масавага характару. Гэта пацвярджаюць дакументы паліцэйска-судовых устаноў Мінскай і Віцебскай губерняў, на якіх і базуецца дадзенае даследаванне, – ніжніх земскіх судоў (земская паліцыя), павятовых судоў, Віцебскай і Мінскай палат крымінальных судоў, Віцебскага і Мінскага “совестных” (далей – сумленных) судоў, а таксама дакументаў губернскай адміністрацыі. Крыніцы дазваляюць вызначыць віды злачынстваў непаўналетніх і прычыны гэтых дзеянняў. Паліцэйска-судовая дакументацыя дае магчымасць прасачыць, якім чынам законы і ўказы ў дачыненні да непаўналетніх злачынцаў увасабляліся ў рэальных судовых практыках, паказаць механізм узаемадзеяння паліцэйскіх устаноў і судовых інстанцый рознага ўзроўню. Чытаць далей →

Раздвоеная элекцыя 27 чэрвеня 1697 г., пераможцамі якой адначасова былі абвешчаны французскі прынц Франсуа Людовік дэ Бурбон дэ Канты і саксонскі курфюрст Фрыдрых Аўгуст з дынастыі Ветынаў, прывяла да расколу сярод палітычных эліт Рэчы Паспалітай – расколу, які пагражаў грамадзянскай вайной і замежнай інтэрвенцыяй. Гэта разумела і частка саміх эліт, таму праблему спачатку спрабавалі вырашыць шляхам перамоваў. Аднак вынікаў яны не далі, бо прыхільнікі Фрыдрыха Аўгуста, адчуваючы сваю моц і падтрымку Расіі, Аўстрыі і іншых нямецкіх дзяржаў, не жадалі асабліва цягнуць час. Літоўскія ж яго прыхільнікі наогул не былі настроены на мірнае вырашэнне пытання.
Чытаць далей →