БЕЛАРУСКІ ГІСТАРЫЧНЫ АГЛЯД
НАВУКОВЫ ЧАСОПІС
Галоўная » Запісы па тэме 'Археалогiя'

Артыкулы па тэме ‘Археалогiя’

КАЛЕЧЫЦ, ІННА Л. Эпіграфіка Беларусі X—XIV стст. Мінск: Беларуская навука, 2011. 271с.


Нарэшце і помнікі эпіграфікі на тэрыторыі Беларусі дачакаліся свайго даследчыка. Аўтар манаграфіі „Эпіграфіка Беларусі X-XIV стст.» І. Калечыц вельмі амбіцыйна вызначае ролю сваёй працы, якая „кладзе пачатак існаванню айчыннай эпіграфікі як дапаможнай гістарычнай дысцыпліны» (5). Сапраўды, гэта першае агульнае даследаванне эпіграфічных помнікаў на Беларусі, якія дагэтуль разглядаліся выключна ў межах прац па іншай праблематыцы (напрыклад, археалагічных, палеаграфічных і інш.). Адзінкавыя знаходкі не разглядаліся ў сукупнасці, што не давала агульнага ўяўлення аб развіцці пісьменства на тэрыторыі Беларусі у Сярэднявеччы. Такім чынам манаграфія І. Калечыц дае магчымасць чытачам убачыць абагульненую карціну развіцця пісьменства на землях Беларусі ў X-XIV ст. Між тым, разгляд эпіграфічных помнікаў выходзіць далёка за заяўленыя храналагічныя межы, напрыклад, калі размова ідзе пра графіці полацкай Спаса-Праабражэнскай царквы. Уключэнне ў даследаванне графіці XVІІ ст. выглядае цалкам слушным і заканамерным. Графіці Спаса-Праабражэнскай царквы ўтвараюць адзіны комплекс, вывучэнне якога дазваляе не толькі прасачыць змены ў развіцці пісьменства, але і высветліць шэраг іншых пытанняў. Храналагічныя абмежаванні значна ўскладнілі б гэтую задачу.
Чытаць далей →

Культавыя і гістарычныя валуны Беларусі (Сяргей Грунтоў)

Культавыя і гістарычныя валуны Беларусі / КАРАБАНАЎ, АЛЯКСАНДР К. [і інш.] Мінск: Беларуская навука, 2011. 235 с.

Аўтарамі гэтай манаграфіі пазначаны пяць чалавек: А. К. Карабанаў, В. Ф. Вінакураў, Л. У. Дучыц, Э. М. Зайкоўскі, І. Я. Клімковіч. Гэтая кніга — нязвыклы прыклад супрацоўніцтва спецыялістаў у галіне геалогіі і гісторыі. Тэме даследавання беларускіх валуноў прысвечана нямала прац, асабліва ў галіне краязнаўства і лакальнай гісторыі, аднак прадметам манаграфічнага даследавання яны становяцца ўпершыню.

Пры тым, што праца мае ўсе фармальныя прыкметы манаграфіі, стыль яе напісання — навукова-папулярны. На гэта настройвае лірычны стыль уводзінаў: „Складваецца ўражанне, што яны [камяні] вылезлі з-пад зямлі падыхаць паветрам” (3) і назвы першых падраздзелаў, такія, як „1.1. Ледавіковыя прышэльцы” (6). Далейшае чытанне толькі пацвярджае ўражанне: у працы адсутнічаюць спасылкі на крыніцы, не названы мэты і задачы даследавання, няма агляду бібліяграфіі пытання (за выключэннем вывучэння праблемы геолагамі). Сказанае прыводзіць да высновы, што да кнігі было б недарэчна высоўваць патрабаванні, прынятыя для навуковага тэксту, і разглядаць яе толькі праз такую прызму. У той жа час сабраны і сістэматызаваны матэрыял, без сумневу, заслугоўвае ўвагі зацікаўленых вучоных, а значыць, і больш падрабязнага разгляду з нашага боку.
Чытаць далей →

Уладзімір Ісаенка (15.12.1928 – 30.06.2010) (Мікола Крывальцэвіч)

Археолаг Уладзімір Фёдаравіч Ісаенка памёр 30 чэрвеня 2010 г. у Мінску, так і не трапіўшы тым летам у мястэчка Юравічы, што на Прыпяці, дзе ён зрабіў свае першыя археалагічныя адкрыцці і куды штогод з вялікім жаданнем вяртаўся. У тым жа 2010 годзе, хоць і са спазненнем, выйшаў зборнік навуковых прац, які прысвячаўся яго 80-гадоваму юбілею і 70-годдзю з дня нараджэння Міхася Чарняўскага[1]. Уладзімір Ісаенка з той плеяды, якая адрадзіла беларускую археалогію і стварыла навуковую школу. Ён адзін з тых навукоўцаў, якія запачаткоўвалі беларускую неаліталогію.

Пакручастым, часам і драматычным, было яго жыццё, складаным і няпростым быў шлях у навуку. У. Ісаенка нарадзіўся 15 снежня 1928 г. у Горках (Магілёўская вобласць). Яго тата і мама вучыліся тады ў мясцовай Сельскагаспадарчай Акадэміі. Фёдар Ісаенка, бацька будучага навукоўца, прайшоўшы камісарам грамадзянскую вайну, быў сакратаром партячэйкі ў Горацкай акадэміі. У 1932 г. сям’я пераехала ў Мінск. Фёдар Ісаенка працаваў у Наркамземе, пазней трапіў пад рэпрэсіі, але ацалеў[2]. Ісаенкі засталіся жыць у аку паваным фашыстамі Мінску. Бацька пайшоў працаваць аграномам у Мінскую гарадскую ўправу, а маці — на малочны завод. Пазней Фёдар Ісаенка прымаў удзел у Беларускай Народнай Самапомачы[3]. Чытаць далей →

Ганецкая, Ірына У. Глускі замак у святле археалагічных даследаванняў і пісьмовых крыніц. Мінск, 2018 (Ніна Здановіч).

ГАНЕЦКАЯ, ІРЫНА У. Глускі замак у святле археалагічныхдаследаванняў і пісьмовых крыніц. Мінск: Беларуская навука, 2018. 415 с., іл.

Археалогію традыцыйна класіфікуюць як дапаможную гістарычную дысцыпліну. Аднак гісторыкі практычна не карыстаюцца яе дапамогай. Археолагі вельмі часта плацяць гісторыкам той жа манетай. Манаграфія ж Ірыны Ганецкай дэманструе магчымасці сінтэзу гістарычныхі археалагічных крыніц. З яе старонак у святле няпростай гісторыі ВКЛ і Рэчы Паспалітай паўстае практычна зніклы з твару зямлі Глускі замак – як родавае гняздо Палубінскіх, а пасля – уладанне Радзівілаў. Чытаць далей →

Даследчыкі археалагічных старажытнасцей Беларусі: біябібліяграфічны даведнік / С. П. ВІЦЯЗЬ, В. У. МЯДЗВЕДЗЕВА, Л. У. ДУЧЫЦ. Мінск: Беларуская навука, 2020. 504 с., [8] л. іл.


Сярод шэрагу даведачных выданняў гістарыяграфічнага і бібліяграфічнага характару гэтая кніга, безумоўна, з’яўляецца падзеяй, таму што прысвечана вузка спецыялізаванай тэматыцы – археалагічнай навуцы і фармаванню археалагічных ведаў на працягу даволі вялікага прамежку часу. З уводзінамі яе змест складаюць сем раздзелаў, заключэнне, схема персанальнага апісання, імянны паказальнік (920 асоб), літаратура (161 пазіцыя) і спіс скарачэнняў.

Ва ўводзінах аўтары кажуць пра зварот да археалагічнай навукі з навуказнаўчых пазіцый і прыводзяць вельмі агульнае вызначэнне навуказнаўства. Яны неаднаразова падкрэсліваюць назапашанасць вялікай колькасці звестак пра археалагічныя помнікі і матэрыялаў, значнасць біяграфічна-бібліяграфічнай праблематыкі і для беларускай археалогіі. На думку аўтараў даведніка, “фармалізацыя, сістэматызацыя і статыстычная апрацоўка навуковазнаўчых ведаў стварае аснову для работ у кірунку навукаметрыі”. Праўда, з фармулёвак, прыведзеных у тэксце, цяжка зразумець, што дакладна яны разумеюць пад навукаметрыяй. Не зусім ясна гучыць пасыл пра вывучэнне “даследчыкамі археалагічных помнікаў і іншых старажытнасцяў”. У назве даведніка заяўлена спалучэнне “археалагічныя старажытнасці”.

Чытаць далей →

Pre­Modern Russia and its World. Essays in Honor of Thomas S. Noonan. Wiеsbaden, 2006 (Ірына Ганецкая)


Pre-Modern Russia and its World. Essays in Honor of THOMAS S. NOONAN. Ed. by KATHRYN L. REYERSON, THEOFANIS G. STAVROU, and JAMES D. TRACY. Wiеsbaden: Harrasowitz Verlag, 2006. — 180 p.

Зборнік „Расія і яе свет напярэдадні Новага часу» пад рэдакцыяй К. Л. Рэерсон, Т. Г. Стаўрова, Дж. Д. Трэйсі ўключае матэрыялы канферэнцыі з такім жа назовам, арганізаванай 2 лістапада 2002 г. і прысвечанай памяці Томаса Нунана,выдатнага амерыканскага гісторыка, які трыццаць пяцьгадоў працаваў ва універсітэце Мінесоты. Абшары навуковых інтарэсаў Т. Нунана вельмі шырокія, яны тычыліся ўсходнеславянскіх, фінскіх, балцкіх плямёнаў, волжскіх булгараў, хазараў, печанегаў і полаўцаў, якія насялялівелізарныя тэрыторыі, што распасціраліся ад Арктычнагаўзбярэжжа да Чорнага мора, ад Карпатаў да Урала. Длябольш глыбокага разумення працэсаў, што адбывалісятам на працягу ІХ-ХІІІ ст., Томас Нунан закранаў таксама гісторыю вікінгаў, Блізкага Ўсходу і Сярэдняй Азіі. У сваёй працы даследчык выкарыстоўваў пісьмовыя, археалагічныя інумізматычныя крыніцы. Яго даследаванні насілі сінтэтычныі шматузроўневы характар: ад разгляду эканамічнай гісторыі велізарнага рэгіёна ў шырокім сэнсе (гандлёвыя шляхі, аб’ёмы гандлю і інш.) да даволі вузкіх праблем (асобныя рамёствы, перайманне новых тэхналогій, эканоміка качэўнікаў, эвалюцыя рускіх гарадоў і г.д.). Томас Нунан стварыў новае вымярэнне ў падыходзе да вывучэння гэтага складанага рэгіёна, што можа быць узорам сучаснага гістарычнага даследавання.
Чытаць далей →

Кастусь Шыдлоўскі. Друйскі Барысаў камень (з гісторыі вяртання і даследавання)


Барысавы камяні, паводле сучасных энцыклапедычных i даведачных выданняў, — гэта манументальныя помнікі эпіграфікі ХІІ ст. на тэрыторыі Беларусі. Яны сустракаюцца ў басейне Дзвіны. Прычым большая частка іх была выяўлена ў рэчышчы гэтай найважнейшай гандлёвай артэрыі, якая забяспечвала сувязь значных славянскіх абшараў з Балтыйскім рэгіёнам. Арэал распаўсюджвання Барысавых камянёў супадае з межамі Полацкага княства ХІІ ст.

На паверхнях даволі значных па памерах камлыг высечаны крыжы і надпісы, у якіх згадваецца імя Барыса. Гэтае імя звычайна адносяць да полацкага князя Барыса Ўсяслававіча (? — 1128), сына зна камітага полацкага ўладара Ўсяслава Чарадзея. Агулам было выяўлена і зафіксавана 7 Барысавых камянёў. Даследчыкі выказваюць меркаванні, што іх існавала значна болей. На двух валунах у надпісах няма імя князя Барыса, і таму некаторыя вучоныя выключаюць іх з агульнага спіса[1]. Ад часу адкрыцця і ўводу ў навуковы зварот выказаны дзесяткі меркаванняў наконт прызначэння Барысавых камянёў. Паводле некаторых з іх, велізарныя камлыгі да прыняцця хрысціянства з’яўляліся язычніцкімі фетышамі. Пазней, у эпоху змагання хрысціянства з праявамі старой веры, на іх былі высечаны крыжы і хрысціянскія тэксты, што ўслаўлялі князя. Надпісы звязваюць таксама з вялікім голадам, выкліканым шэрагам неўраджайных гадоў, які прыпаў на княжанне Барыса[2].
Чытаць далей →

Kryŭja. №1—3 (1994—1998) (Валеры Пазнякоў)


Kryŭja: Crivica. Baltica. Indogermanica. Менск, №1. 1994. 224; №1(2). 1996. 124; №1(3). 1998. 164.

Часопіс «Kryŭja», які выдаецца Цэнтрам этнакасмалогіі «Крыўя», не мае аналагаў у Беларусі, але добра ўпісваецца ў плынь этналагічнай літаратуры суседніх краін. Найбліжэйшым аналагам ёсць маскоўскае выданне «Балто-славянские исследования» ды іншыя серыйныя публікацыі Інстытута славяназнаўства і балканістыкі Расійскай Aкадэміі навук. Меркавалася, што «Kryŭja» будзе выходзіць з 1994 г. раз на тры месяцы, атрымалася — раз на два гады. Апошні № 1(3) з`явіўся на пачатку 2000 г.

За час свайго існавання часопіс цвёрда прытрымліваўся вызначанай праграмы — даследавання найстаражытнейшых каранёў беларускай мовы і духоўнай спадчыны ў культурах Блізкага Ўсходу, іншых індаеўрапейскіх народаў, вывучэнне балцкай спадчыны ў культуры беларусаў, беларускага язычніцтва. № 1 за 1994 г. утрымлівае даследаванні пра сувязі беларускай традыцыйнай культуры з хецкай (артыкулы Сяргея Санько, Генадзя Даўгялы), пра індаарыйскую цывілізацыю (Алег Перзашкевіч, Міхаіл Міхайлаў, Юры Драздоў). У артыкуле Алега Дзярновіча і Алы Квяткоўскай «„Свастыка» як касмалягічны ды этнавызначальны сымболь» адхіляецца погляд, што свастыка ў сярэднявеч най беларускай культуры была непасрэднай агульнаіндаеўрапейскай спадчынай. На думку аўтараў, гэта — сімвал культурных традыцый балтаў, і яе знаходкі на Беларусі — сведчанне культурнага ўплыву балтаў на беларусаў. Калі б аўтары пры збіранні славянскага матэрыялу выйшлі за межы Беларусі, магчыма, яны б прыйшлі да іншых высноваў. Непасрэдна беларускаму язычніцтву прысвечаны працы Эдварда Зайкоўскага і Ўладзіміра Лобача. Па фалькларыстыцы змешчаны артыкул Ірыны Мячыкавай, па біялагічным складальніку культуры — Андрэя Прохарава.
Чытаць далей →

Jones, Siân. The Archaeology of Ethnicity (Мікола Крывальцэвіч)


Jones, Siân. The Archaeology of Ethnicity. Constructing Identities in the Past and Present. Routledge, London and New York, 1997. 180.

У аснову манаграфіі Ш’ён Джонс пакладзена яе доктарская дысертацыя, абароненая ў 1994 г. ва універсітэце Саўсэмптана. «Мне хочацца, — піша ў прадмове аўтарка, — каб гэтая кніжка была ўнёскам у развіццё новых падыходаў па інтэрпрэтацыі ідэнтычнасцяў мінуўшчыны і новых перспектываў па выкарыстанні мінулага ў пабудове групавых ідэнтычнасцяў сёння». Ш’ён Джонс імкнецца паглыбіць крытыку існуючых тэорый этнічнасці ў гуманітарных навуках, развіваючы адначасова многія тэарэтычныя аспекты інтэрпрэтацыі этнічнасці ў археалогіі. Праблема ўзнаўлення этнічных ідэнтычнасцяў мінулага, скіраваная на археалогію, вымушае да разгляду тэорыі і практыкі ўзаемадачыненняў этнасу і культуры. Супярэчнасці ідэнтыфікацыі тых ці іншых старажытных і сённяшніх этнічных груп у многіх выпадках перакрыжоўваюцца не толькі з сучаснымі палітычнымі запатрабаваннямі, але і вынікаюць з нераспрацаванасці ці застарэласці тэорый этнічнасці[1].
Чытаць далей →

Аляксандр Гужалоўскі, Сяргей Каун. Internet для гiсторыкаў

Беларусь, як і ўсе еўрапейскія краіны, паступова ўваходзіць у стадыю «iнфармацыйнага грамадства», дзе інфармацыя ператвараецца ў тавар, патрэбны для ўсё большай часткі насельніц тва, і кожны праз агульнадаступныя банкi дадзеных можа атрымаць неабходную iнфармацыю. У апошнiя гады працэсы iнфарматызацыi закранулi і гiстарычную навуку ды адукацыю. Гэта прывяло да развiцця новых дысцыплiн, якiя з’явiлiся ў вынiку сiнтэзу гiсторыi, матэматыкi i iнфарматыкi: гiстарычнай iнфарматыкi, квантытатыўнай гiсторыi, камп’ютэрнага крынiцазнаўства. Новыя iнфармацыйныя тэхналогii пачалi актыўна выкарыстоўвацца таксама ў музейнай i архiўнай практыцы.

Што ж канкрэтна можа атрымаць гісторык ад „сусветнага павуціння»?

Па-першае, гэта пошук гiстарычнай iнфармацыi i крынiц. Пошук ажыццяўляецца з дапамогай сервiснай iнфармацыi Internet (даведачных сiстэмаў, паказальнiкаў, тэматычных шляхаводаў па сетках, iнфармацыi пра розныя праекты, гранты, фонды, арганiзацыі), бiблiяграфiчнай iнфармацыi (каталогаў бiблiятэк, тэматычных падборак, анатацый). Internet прапануе просты доступ да тысяч бiблiятэчных каталогаў (напрыклад, да скарбаў бiблiятэкi Ватыкана або Бiблiятэкi Кангрэсу ў Вашынгтоне), электронных гiстарычных часопiсаў, машыначытальных архiваў дзяржаўных установаў (напрыклад, электронных фондаў Нацыянальных архiваў ЗША), базаў дадзеных, якiя ўтрымлiваюць гiстарычную i сацыяльную iнфармацыю, высокаякасных электронных выставаў, на якiх дэманструюцца кумранскiя свiткi або дакументы савецкiх архiваў.
Чытаць далей →

Квятковская, Алла В. Ятвяжские могильники Беларуси (конец XI—XVII вв.) (Аляксандр Мядзведзеў)


Квятковская, Алла В. Ятвяжские могильники Беларуси (конец XI—XVII вв.). Вильнюс, 1998. 327, илл., табл.

Вывучэнне старажытнасцяў Беларусі ХІ—ХVII ст. мае свае традыцыі і набыткі. Нямала зроблена ў даследаванні гарадоў, сельскіх паселішчаў, пахавальных помнікаў ІХ—ХІІІ ст. Летась выйшла з друку манаграфія А.Квяткоўскай, прысвечаная каменным могільнікам на тэрыторыі Беларусі. Актуальнасць вывучэння гэтых помнікаў несумненная і мае вялікае значэнне для асэнсавання гісторыі нашай Бацькаўшчыны, на абшарах якой у старажытнасці праходзілі складаныя этнічныя працэсы. Нягледзячы на тое, што каменныя курганы і магілы Беларусі раней даследаваліся і іншымі аўтарамі, кніга А. Квяткоўскай — першая спроба манаграфічнага вывучэння гэтай катэгорыі пахавальных помнікаў, спроба прасачыць іх эвалюцыю на вялікім адрэзку часу.

Лейтматывам манаграфіі гучыць тэза, што каменныя могільнікі пакінуты яцвягамі, якія праз увесь акрэслены перыяд і нават да ХIХ ст. на тэрыторыі Беларусі захоўвалі сваю этнічную, лінгвістычную адметнасць. У шэрагу месцаў манаграфіі змяшчаюцца эмацыйныя радкі пра тое, якія гэта былі высакародныя, мужныя і свабодалюбівыя людзі, як гераічна яны супраціўляліся захопнікам. Няма нічога кепскага ў зацікаўленасці аўтара прадметам свайго даследавання, але навуковая праца мае на ўвазе дакладнасць у аналізе і выкладанні матэрыялу, надзейную сістэму аргументаў, шырокае прыцягненне дадзеных літаратуры. А якраз у гэтым праца мае шэраг сур’ёзных недахопаў.
Чытаць далей →

Весткі з экспедыцый беларускіх археолагаў (сезон 1999 г.)

Каменны і бронзавы век

У 1999 г. праводзіліся археалагічныя разведкі ўжо вядомых і новых помнікаў эпохі каменнага і бронзавага вякоў на тэрыторыі Уздзенскага, Капыльскага і Стаўбцоўскага раёнаў Мінскай вобласці, Баранавіцкага і Івацэвіцкага раёнаў Брэсцкай вобласці, Карэліцкага, Наваградскага, Дзятлаўскага, Гарадзенскага, Слонімскага, Лідскага, Воранаўскага раёнаў Гарадзенскай вобласці.
Працягваліся археалагічныя раскопкі на помніку Дакудава–5. Ён размяшчаецца на правабярэжжы Нёмана ў Лідскім раёне. За сезоны 1998 і 1999 г. атрымана значная калекцыя артэфактаў, якая дазваляе казаць пра доўгачасовае і шматкультурнае па характары паселішча. Упершыню тут селяцца плямёны паляўнічых, рыбаловаў і збіральнікаў — носьбіты нёманскай неалітычнай культуры (на дубічайскім этапе). Потым на зручнай для жыцця дзюне спыняюцца плямёны той жа культуры на яе лысагорскім і дабраборскім этапах, што пакінулі характэрны арнаментаваны вострадонны посуд з расліннымі, а потым і мінеральнымі дамешкамі ў керамічнай масе. Чытаць далей →

Весткі з экспедыцый беларускіх археолагаў (сезон 1998)

Каменны і бронзавы век

У сярэдзіне 1980–х краязнаўцы з Баранaвічаў выявілі шматлікія крамянёвыя вырабы і фрагменты арнаментаванай керамікі ля канала, якім было выпрастана і паглыблена рэчышча Шчары пры яе вытоку з Калдычэўскага возера. Абследаванне і раскопкі аўтара паказалі, што тут знаходзяцца рэшткі паселішча з напластаваннямі розных археалагічных культур. Стаянка, названая Войкавічы–1, размешчана праз 0,8 км на захад ад вёскі Старыя Войкавічы Баранавіцкага раёну, 2,5 км на паўднёвы захад ад маёнтка Завоссе, што належаў Міцкевічам. Рэшткі паселішча займаюць выступ карэннага берага тарфяніка, абмежаваны з захаду рэчышчам Шчары. Побач знаходзяцца менш значныя помнікі Войкавічы–2,–3,–4.

Узнікненне паселішча датуецца фінальным палеалітам, пра што, у прыватнасці, сведчыць наканечнік стралы з арэнсбургскімі рысамі. Яно існавала і ў эпоху мезаліту (знаходкі мікралітычнага характару), нэаліту (крамянёвыя вырабы і кераміка ўсіх трох этапаў Нёманскай культуры), а таксама ў бронзавым веку. Сярод пазнейшых матэрыялаў частка належыць да культуры шнуравой керамікі, ёсць абломкі шліфаваных сякер з свідравінамі, пачатая каменная булава. У Сярэднявеччы на гэтым месцы таксама была вёска.
Чытаць далей →