* Артыкул напісаны дзякуючы стыпендыі Thesaurus Poloniae МЦК у Кракаве (восень 2018).

Традыцыя прыпісваць Божай Маці функцыі абароны ад ворага і забеспячэння ваенных перамог мела глыбокія карані і ўзыходзіла да Візантыйскай імперыі. Там яшчэ ў VІІ ст., пасля цудоўнай абароны Канстанцінопаля ад авараў, Марыя стала апякункай візантыйскай сталіцы, а таксама воінаў і саміх імператараў, што бралі яе ікону ў ваенныя паходы [1]. У візантыйскіх гімнах Багародзіцу называлі “правадыркай войскаў”, “непрабівальным шчытом” [2] і іншымі падобнымі азначэннямі з ваеннага лексікону. Чытаць далей →

У цяперашні час тэрмін “мяжа” вызначаецца як лінія, што падзяляе тэрыторыі дзвюх дзяржаў, дзвюх адміністрацыйных адзінак, двух фізічных феноменаў або груп людзей пэўнага рэгіёна. Часам яна пазначаецца на тэрыторыі шырокай фартыфікацыйнай паласой, шэрагам ахоўных пунктаў або пагранічных пастоў. Бывае, што геаграфічныя аб’екты цалкам або часткова адпавядаюць мяжы [1]. Даследаваная гісторыкам Даніэлем Паўэрам праблема лексікі і класіфікацыі сярэднявечных межаў паказвае, што ім уласцівы культурныя, палітычныя, эканамічныя, рэлігійныя і іншыя рысы [2]. Вылучаюцца розныя тыпы межаў. Па словах Даніэля Нордмана [3], тэрыторыі могуць падзяляць ваенныя арганізацыі (маркі), масівы неабжытых земляў, прыродна-геаграфічныя вехі – горы, моры, балоты [4], а таксама структуры больш складаных сацыяльных арганізацый або дзяржаў [5]. Як паказваюць аналагі, тыпы палітычных межаў Вялікага Княства Літоўскага (далей ВКЛ) могуць даследавацца ў розных аспектах. Мэта гэтага артыкула – выявіць развіццё паняцця заходніх межаў ВКЛ і асаблівасці іх маркіроўкі ў XIII–XVI ст., а таксама прычыны ўзнікнення мяжы як “лініі”. Чытаць далей →

Dietrich, Hans-Christian. „Auf dem Weg zur Glaubenseinheit…»: Reformationsgeschichte Weißrusslands. Erlangen: Martin-Luther-Verlag, 2005. 430 S. (Beiträge zur Geschichte der evangelisch-lutherischen Kirche Russlands, 5)

Манаграфія нямецкага лютэранскага тэолага — гісторыка царквы Ганса-Хрысціяна Дытрыха прысвечана даследаванню гісторыі Рэфармацыі на Беларусі. Аднак гэтая праца, з аднаго боку, значна выходзіць за рамкі, акрэсленыя загалоўкам, а з другога — атрымліваецца крыху вузейшая за заяўленую назву. Сваім праблемным полем даследчык фактычна абраў гісторыю царквы на Беларусі ад часоў з’яўлення хрысціянства і да XVI ст. уключна. З гэтай прычыны яго манаграфія засяроджана не толькі на асвятленні рэфармацыйнага руху на Беларусі, але ў немалой ступені і на разглядзе папярэдняй царкоўнай гісторыі краіны, перш за ўсё праваслаўя. Разам з тым аўтар абмежаваў храналогію працы канцом XVI ст., што не дазволіла яму дэталёва прасачыць далейшы лёс беларускай Рэфармацыі, хаця ў асобных экскурсах часам ён выходзіць далёка за межы абранай храналагічнай мяжы.
Чытаць далей →

* ЛИЦКЕВИЧ, ОЛЕГ В. “Летописец великих князей литовских” и “Повесть о Подолье”: опыт комплексного критического разбора. С.-Петербург: Дмитрий Буланин, 2019. 928 с., 16 с. [цв. вкл.]

У 2019 г. у санкт-пецярбургскім выдавецтве Дзмітрыя Буланіна выйшла кніга беларускага даследчыка Алега Ліцкевіча «“Летописец великих князей литовских” и “Повесть о Подолье”: опыт комплексного критического разбора». У ёй аўтар упершыню за 35 гадоў [1] звярнуўся да комплекснага вывучэння айчыннага летапісання, а менавіта да вывучэння двух самых старажытных помнікаў гістарыяграфіі Вялікага Княства Літоўскага – “Летапісца вялікіх князёў літоўскіх” і “Аповесці пра Падолле”. Аўтар манаграфіі даказвае, што сёння існуе пяць рэдакцый “Летапісца” і тры рэдакцыі “Аповесці пра Падолле”. “Летапісец” выразна падзяляецца на дзве часткі: 1) ад пераліку сыноў Гедыміна да ўцёкаў Вітаўта з Крэўскага замка; 2) ад уцёкаў Вітаўта ў Прусію да сустрэчы з зяцем, вялікім князем маскоўскім Васілём Дзмітрыевічам, у Смаленску. Чытаць далей →

Рэформы сярэдзіны 1560-х г. істотна змянілі дзяржаўны лад Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ). Утварэнне паветаў, увядзенне земскіх, гродскіх і падкаморскіх судоў, з’яўленне інстытута павятовых соймікаў, нарэшце, прыняцце Статута ў 1566 г. значна ўзмацняла палітычна-прававое становішча шляхецкага стану ў краіне[1]. Безумоўна, такія маштабныя новаўвядзенні спрыялі актыўнаму ўцягванню ў грамадска-палітычнае жыццё краіны даволі шырокіх колаў сярэдняга і дробнага шляхецтва, эвалюцыі і росту ўплываў рэгіянальных палітычных элітаў. Рэгіянальныя эліты выконвалі важную функцыю трансляцыі патрэбаў і інтарэсаў павятовай шляхты да вышэйшых кіроўных колаў ВКЛ і Рэчы Паспалітай.
Чытаць далей →

Канцлер ВКЛ Леў Сапега (1557-1633) і смаленскі ваявода Філон Кміта-Чарнабыльскі (каля 1530-1587) — адны з найбольш вядомых асобаў сваёй эпохі. Л. Сапегу прысвечана панегірычная літаратура XVII ст.[1]. Яго першая біяграфія з’явілася ўжо ў 1645 г., аўтарам якой быў Ян Рывоцкі[2]. У гістарыяграфіі шмат увагі аддавалася кар’еры Л. Сапегі, яго ролі ў рэлігійным жыцці ВКЛ[3]. Але менш вядома пра яго дзейнасць на пасадзе аршанскага падстаросты.

Смаленскі ваявода Філон Кміта-Чарнабыльскі быў адным з герояў Інфлянцкай вайны. Сваімі вайсковымі подзвігамі заслужыў павагу сучаснікаў і шанаванне нашчадкаў[4]. У разнастайных гістарычных даследаваннях значная ўвага аддавалася менавіта яго вайсковай дзейнасці[5].
Чытаць далей →

16 жніўня 2008 г. пасля доўгай і цяжкай хваробы ў сваёй кватэры ў Аполі памёр прафесар Ян Серадыка, былы рэктар Вышэйшай педагагічнай школы—постаць выключная ў тамтэйшым навуковым асяроддзі і між польскіх гісторыкаў, пра каго ў некралогу, падпісаным рэктарам, Вышэйшай вучонай радай і ўсёй акадэмічнай супольнасцю, сказана: „Пайшоў з жыцця выбітны навуковец, Чалавек вельмі справядлівы, далікатны і сардэчны»[1]. Гэтую вестку я атрымаў па тэлефоне, калі знаходзіўся ў паўднёвай Англіі, за дзень перад вяртаннем дадому, так што змог удзельнічаць у апошнім развітанні са шматгадовым сябрам, знакамітым даследчыкам і чалавекам з характарам, які рэдка сустракаецца. Трапна адзначылі гэта аўтары працытаванага некралога.
Чытаць далей →

BŁASZCZYK, GRZEGORZ. Dzieje stosunków polsko-litewskich. Tom II. Od Krewa do Lublina. Część I. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2007. 936 s.

Чарговы том даследавання вядомага польскага гісторыка Гжэгажа Блашчыка, прысвечаны ўзаемаадносінам Польшчы і ВКЛ, можна адразу назваць важкім унёскам у навуку. Сам факт з’яўлення серыі такіх выданняў сведчыць пра назапашанне гістарыяграфіяй дастаткова вялікай колькасці як вузкаспецыяльных даследаванняў, так і канцэптуальных падыходаў, падсумаванне ды верыфікацыя якіх робіцца падмуркам для абагульняльных прац. Гэты том даследавання гісторыі польска-літоўскіх дачыненняў пачаткова меркавалася прысвяціць падзеям ад Крэўскай да Люблінскай уніі, але працу, па прызнанні аўтара, не ўдалося вытрымаць у запланаваных памерах: „Паколькі выявілася, што гэты амаль 200-гадовы этап так багаты на падзеі, што іх не ўдалося закрануць цалкам у адным томе» (7). Такім чынам, Г. Блашчык знайшоў мэтазгодным падзяліць увесь перыяд 1385-1569 г. на дзве часткі. Рэцэнзаваны том храналагічна ахоплівае толькі 1385-1492 г.
Чытаць далей →

Сярод памежных войнаў канца XV — першай трэці XVI ст. паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай найбольш нераспрацаванай застаецца першая. Між тым, менавіта пад час той вайны вылучаліся прэтэнзіі маскоўскага ўладара на „рускія» землі ВКЛ і вызначалася далейшая стратэгія паводзінаў Масквы ў адносінах да суседніх дзяржаваў.

Бадай не існуе іншай вайны, у дачыненні да храналагічных рамак якой было б столькі няпэўнасці і розных думак. Пачатак вайны або губляецца недзе ў 80-х г. XV ст., або цвёрда замацоўваецца за 1492 г., хоць апошнюю дату лёгка абвергнуць адной толькі спасылкай на паход 11 маскоўскіх ваяводаў на Варатынск у 1489 г. І канец вайны не ва ўсіх даследчыкаў звязваецца з заключэннем міру (5 лютага 1494 г.). Некаторыя з іх лічаць, што яна закончылася ўжо ў 1493 г.[1].
Чытаць далей →

Напрыканцы 60-х г. XVI ст. Вялікае Княства Літоўскае апынулася ў незайздросным становішчы. З аднаго боку, Інфлянцкая вайна выцягвала ўсе наяўныя сродкі і прыводзіла ВКЛ да комплекснага палітычнага і эканамічнага крызісу, з другога — Польшча, карыстаючыся крызісным становішчам, ціснула на патрэбу хутчэйшага заключэння міждзяржаўнай уніі. У папулярнай літаратуры і ў некаторых працах масцітых гісторыкаў нават вымалевалася просценькая схема, паводле якой перад ВКЛ стаяў выбар: або быць у саюзе з Польшчай, або быць паглынутай Масквой у выніку Інфлянцкай вайны. У якасці суверэннай дзяржавы, самастойнага і актыўнага суб’екта міжнародных адносінаў Княстваўжо не разглядалася… Гэтыя навязаныя, як правіла, нашымі суседзямі погляды саслужылі не найлепшую службу для зразумення сапраўднай сутнасці складаных палітычных працэсаў.
Чытаць далей →

У 1590-1648 г. войскі Рэчы Паспалітай былі вымушаны некалькі разоў сутыкнуцца з мяцежнымі казакамі. Гэта былі паўстанні Крыштафа Касінскага (1591-1593), Севярына Налівайкі (1595-1596), Марка Жмайлы ў 1625 г., Тараса Федаровіча ў 1630 г., Паўлюка (Павел Міхновіч Бут) у 1637 г., a таксама Яцака Астраніна i Дзімітра Гуні ў 1638 г. Ход і тактыка той барацьбы істотна адрозніваецца ад дзеянняў больш позняга перыяду. На гэта паўплываў новы фактар, які нівеляваў перавагу польскай конніцы над казацкай пяхотай, што існавала да таго часу. Гэта было з’яўленне ў казацкім войску татарскіх лятучых атрадаў (чамбулаў). Тыя атрады выконвалі такую самую ролю, як казацкія і лёгкія харугвы ў каронным войску: разведка, партызанскія баі, прыкрыццё галоўных сілаў, пераслед разбітага праціўніка. Цяпер казацка-татарскія войскі мелі тыя самыя, што і іхні праціўнік, армія Рэчы Паспалітай, два дасканалыя віды войска — конніцу і пяхоту, якія цудоўна дапаўнялі адна адну. Такая сітуацыя склалася ў 1648 г. Раней паўстанцы, пачынаючы барацьбу з Рэччу Паспалітай, вымушаны былі змагацца з яе арміяй без падтрымкі выдатнай татарскай конніцы. Гэтыя змаганні звычайна заканчваліся паразай казакоў, але толькі некаторыя з іх былі сапраўдным паражэннем казацкіх атрадаў. Як жа іх перамагала каронная армія, што пасля вельмі цяжкага, але пераможнага досведу 30-х г. XVII ст. атрымала цяжкую паразу ў 1648 г.? Як працякалі польска-казацкія змаганні ў 1591-1638 г., якую тактыку выкарыстоўвала на палях бітвы каралеўская армія, каб перамагчы праціўніка, што ўмеў абараняцца? Чытаць далей →

3 вайсковымі канфедэрацыямі, утворанымі ў фармаваннях Рэчы Паспалітай пад час інтэрвенцыйнай вайны супраць Маскоўскай дзяржавы, звязаны адзін з найбольш драматычных перыядаў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага і ўсёй дзяржавы „абодвух народаў» у XVII ст. Як справядліва адзначалася ў літаратуры прадмета, па сваіх маштабах яны станавілі зусім новы этап гісторыі канфедэрацый[1], а па адмоўных наступствах далёка перасягнулі ўсё, бачнае раней сучаснікамі.
Чытаць далей →

Няўдалы паход караля Жыгімонта III Вазы і каралевіча Ўладзіслава на Маскву ў 1612 г., а таксама капітуляцыя польскага гарнізона Крамля перад аддзеламі другога расійскага апалчэння (6-7.XI) перакрэслілі ўсе шанцы пасадзіць каралевіча Ўладзіслава на царскі трон. Праўда, сярод маскоўскай эліты ўсё яшчэ знаходзілася мноства прыхільнікаў гэтай кандыдатуры, а жыхары некаторых гарадоў у паўночна-заходняй частцы Маскоўскай дзяржавы працягвалі прызнаваць яго ўладу, але пазіцыі каралевіча ў распачатым суперніцтве за шапку Манамаха ўвесь час слабелі. Яшчэ ў пачатку 1613 г. з кола кіраўнікоў другога апалчэння і ўдзельнікаў скліканага князямі Дзмітрыем Трубяцкім і Дзмітрыем Пажарскім Земскага сабору пасылаліся сігналы аб магчымасці выбрання Ўладзіслава на царскі трон, але гэта было больш падобна на спробу нейтралізацыі Рэчы Паспалітай пад час планаваных выбараў манарха. Урэшце 3 сакавіка (21 лютага па старым стылі) 1613 г. Земскі сабор выбраў царом Міхаіла Раманава, што канчаткова пахавала магчымасць пасадзіць каралевіча на маскоўскі трон. Перад Рэччу Паспалітай паўстала праблема памыснага заканчэння вайны, якое прадугледжвала б захаванне ранейшых тэрытарыяльных набыткаў, у першую чаргу Смаленшчыны і Севершчыны. Але гэта было не так проста з прычыны пустой скарбніцы і неабходнасці грашовых выплат жаўнерам, ужо пераважна сканфедэраваным[1].
Чытаць далей →