Агляды

Апошнім часам на Беларусі сталі актыўна святкавацца юбі­леі населеных пунктаў: гарадоў, пасёлкаў, вёсак. Адным са станоўчых бакоў гэтых мерапрыемстваў з’яўляецца прыцягненне ўвагі грамадскасці і даследчыкаў да іх гістарычнага мінулага, актывізацыя яго вывучэння. Яскравы таму прыклад — нядаўна адзначаны 1000–гадовы юбілей Друцка.  Ініцыятарам і энтузіястам яго правядзення ўдалося ў поўнай меры скарыстаць нагоду і дамагчыся інтэнсіфікацыі вывучэння гісторыі Друцка. Арганізаваны выхад у свет дзвюх выкананых на добрым навуковым і паліграфічным узроўні кніг[1]. Праведзена навукова–практычная канферэнцыя, матэрыялы якой таксама апублікаваныя[2]. І гэ­ты артыкул у пэўнай ступені можна разглядаць як вынік павышэння цікавасці да мінулага Друцка ў апошнія гады. Аўтар спадзяецца, што дыскусія па закранутай у ім і больш шырокай — генеалагічнай — праблематыцы будзе працягнута.
Чытаць далей →

З усіх дзеячоў беларускай даўніны постаць Васіля Цяпін­скага, напэўна, найменш вядомая. І гэта пры тым, што пера­кладчыцкая і выдавецкая справа Цяпінскага ставiць яго ў адзін шэраг з выдатнымі асветнікамі Беларусі. Але ён не толькі паслядоўнічаў справе сваіх славутых папярэднікаў (і значнай колькасці сваіх сучаснікаў), але шмат у чым пайшоў далей за іх.

Звесткі пра асобу Цяпінскага вельмі сціплыя і няпэўныя, нават час яго жыцця нельга вызначыць дакладней, чым 2–я палова XVI ст. У Літоўскай метрыцы адшуканы цэлы шэраг згадак пра Цяпінскага, але няма ўпэўненасці, што ўсе яны датычаць менавіта той асобы, якая пераклала і выдала Евангелле. Сябе Цяпінскі называе толькі аднойчы, у прадмове да Евангелля, якая захавалася ў адзіным рукапісе, што паходзіць са скрыпторыя Супрасльскага манастыра (Падляшша): Василеи Тяпинскіи. Апрача таго, вядомы адзін дрэварыт (дакладней, яго копія) з выявай Цяпінскага і подпісам Василь Тяпинскии[1]. Некалькі разоў Цяпін­скага як свайго аднадумца згадвае ў шэрагу твораў вядомы беларускі пратэстант Сымон Будны (называе яго: Basilem Ciapińskim, Wasila Ciapińskiego), з чаго вынікае, што Цяпінскі належаў да пратэстанцкага руху[2]. Пра гэта сведчыць і справа, якой займаўся Цяпінскі — пераклад ды выданне Св. Пісьма на народную мову. У сваёй прадмове да Евангелля Цяпінскі скрозь гаворыць пра „Навуку Слова Божага“, што таксама было тыпова для пратэстанцкага дыскурса.
Чытаць далей →

Праблема ўзаемасувязяў сацыялогіі і гісторыі належыць да надзвычай складаных і шматузроўневых, калі браць пад увагу розныя традыцыі і непадобныя ўмовы ўзнікнення абедзвюх дысцыплін. Рэфлексія над мінуўшчынай, старая, як людская цыві­лізацыя, працяглы час суцэльна ахоплівала дзейнасць чалавека ў свеце. Толькі ў ХIХ ст. адбылося вылучэнне адмысловых дысцыплін, скіраваных на даследаванне разнастайных аспектаў грамадскай рэчаіснасці. Для эканамічных, палітычных навук, сацыялогіі істотнай характарыстыкай з’яўляюцца ўмовы, з якіх яны паўсталі. Гэткай адметнасцю робіцца пазітывісцкі падыход і, як вынік, агістарычная тэндэнцыя. Таму цікавасць да гісторыі з боку сучасных сацыёлагаў — даволі рэдкая з’ява.
Чытаць далей →

Пры апісанні грамадскіх рухаў гістарычная навука назапашвае пэўную колькасць паняццяў і катэгорый, змест якіх павінны быць вызначаны агульнапрынятым спосабам. У айчыннай гістарыяграфіі гэтая працэдура ажыццяўляецца, галоўным чынам, праз пералік феноменаў, якія, па меркаванні розных аў­тараў, маюць да іх дачыненне. Безумоўна, такім чынам забяспеч­­ваецца эмпірычная рэферэнтнасць паняццяў. Але ў кожным выпадку эмпірычныя веды апісваюць толькі пэўны аспект існавання аб’екта, даюць толькі адну прадметную праекцыю. Такім чынам, запас канкрэтна–гістарычных ведаў расце, але прырост надзейных ведаў аб узаемaсувязі дэталяў за гэтым ростам не па­спявае. Чытаць далей →

Адной з найбольш пашыраных тэзаў, створаных беларускай гістарыяграфіяй савецкіх часоў, можна лічыць сцвярджэнне пра „ўсенародную барацьбу ў Беларусі супраць нямецка–фашысцкіх захопнікаў у гады Вялікай Айчыннай вайны“. Аднак у яе праўдзівасці лёгка засумнявацца — дастаткова звярнуцца да агульнадаступных лічбаў.

Па звестках перапісу насельніцтва 1939 г. у Беларусі на пачатак Другой сусветнай вайны жыло 8912,2 тыс. чалавек[1]. Паколькі мне засталіся недаступнымі звесткі пра ўзроставую структуру насельніцтва ў той перыяд, думаю, што будзе дастаткова карэктна зыходзіць з дадзеных перапісу 1959 г., калі дзеці ў веку да 16 гадоў складалі 31,3%. Такім чынам, умоўна можна лічыць, што на пачатак нямецка–савецкай вайны 1941—45 г. колькасць дарослага насельніцтва ў БССР складала каля 6 млн. 122,7 тыс. чалавек (пры гэтых падліках ігнаруецца як натуральны прырост насельніцтва ў 1940—1941 г., які мусіў гэтую лічбу павялічыць, так і верагодна большая рэальная доля дзяцей у 1941 г. у параўнанні з 1959 г.[2], якая яе мусіла зменшыць). Чытаць далей →

Пачну гэты артыкул з сучаснай перавытворчасці ў нашай дысцыпліне. Мы ўсе добра ведаем: у кожнай галіне гістарыяграфіі, якую толькі можна сабе ўявіць, па любой гістарычнай спецыяльнасці штогод з’яўляецца такое незлічонае мноства кніг і артыкулаў, што ахапіць іх усе робіцца немагчымым. Гэта застаецца слушным, нават калі гаворка ідзе пра паасобныя тэмы ў межах аднае і тае ж спецыяльнасці. Дазвольце мне праілюстраваць гэта прыкладам з палітычнай тэорыі — галіны, з якой я добра знаёмы. Кожнаму, хто гадоў дваццаць таму хацеў заняцца палітычнай філасофіяй Томаса Гобса, патрэбныя былі толькі два важныя даследаванні пра яго: працы Ўоткінса [Watkins] і Ўорэндэра [Warrender]. Вядома, нават у тыя часы падобнай літаратуры было болей, але, прачытаўшы гэтыя дзве кнігі, вы ўжо апыналіся як мае быць „у курсе“. Аднак кожны, хто важыцца сказаць нешта істотнае пра Гобса ў 1989 г., павінен спярша прадрацца скрозь 20—25 даследаванняў, якія ў роўнай меры адзначаюцца і стараннасцю апрацоўкі, і вялізным аб’ёмам; я выбаўлю вас ад іх пералічэння. Мала таго, гэтыя даследаванні звычайна аказваюцца такой высокай якасці, што пакінуць іх непрачытанымі ніяк немагчыма.
Чытаць далей →

1. Уводзіны

На схіле ХХ ст. — 10—12 верасня 1999 г. — ва ўсходнечэшскім горадзе Градэц–Кралавэ адбыўся VIII з’езд чэшскіх гісторыкаў[1]. У шэрагу падобных сустрэч градэцкі кангрэс належыць да найбольш дынамічных і дыскусійна багатых паседжанняў. З аднаго боку таму, што з нагоды дзесятых угодкаў „акса­мітнай рэвалюцыі“ і канца стагоддзя само сабою напрошвалася пэўнае падагульненне, а з другога боку таму, што з’езд адбываўся ў час, калі вялікая частка чэшскага грамадства адчувала моцную незадаволенасць эканамічным і палітычным развіццём краіны. Гэтыя акалічнасці дадалі кангрэсавым паседжанням пэўнае напружанне, якое адбілася ўжо ў перадз’ездавых палемі­ках на старонках пражскай прэсы[2].
Чытаць далей →

Бітва 1410 г. пад Грунвальдам (у нямецкай традыцыі — Танэнберг, у літоўскай — Žalgiris, у беларускай магло б быць Дуброўна[1], як лакалізавана месца сечы ў летапісах) стала па­дзеяй, пра якую адразу даведаўся ўвесь тагачасны свет. Як вядома, самы чынны ўдзел у ёй бралі і продкі цяперашніх беларусаў. Але ў грамадска–палітычным жыцці Беларусі тэма вялікай бітвы займае непараўнальна меншае месца, чым у Літве ці Польшчы, у якой Грунвальд даўно стаў нацыянальным сімвалам. Невыпадкова польскія калегі да нядаўняга часу, параўноўваючы грунвальдскую традыцыю сваёй краіны з літоўскай, расійскай, украінскай і чэшскай, пра беларускую нават не згадвалі[2]. Беларускае грамадства сапраўды не ацэньвала і не перажывала грунвальдскай спадчыны, бо, можна сказаць, і не ведала яе. Сітуацыя пачала мяняцца толькі ў канцы 80–х — пачатку 90–х г., калі ўгодкі грунвальдскай перамогі сталі публічна святкавацца ў Мінску, ёй прысвячаліся навуковыя чытанні, расла колькасць папулярных публікацый пра бітву, „Грунвальдам“ называлі перыёдыкі, летнікі і г.д.[3] Сцвярджэнне сваёй грунвальдскай традыцыі актывізавалася з абвяшчэннем дзяржаўнага суверэнітэту Беларусі, і калі б не радыкальная змена ўладаў ды палітычнага курсу краіны, вынікі гэтага працэсу, магчыма, былі б ужо відавочныя. Чытаць далей →

Заснаванае ў 1967 г. Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства „Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя» імя Петруся Броўкі“ (першапачаткова „Галоўная рэдакцыя Беларускай Савецкай Энцыклапедыі пры АН Беларусі“) стала і працяглы час заставалася галоўным цэнтрам, які ініцыяваў складанне гістарычных карт Беларусі і рыхтаваў іх да друку ў сваіх шматлікіх разнастайных выданнях. Вялікую ролю ў гэтай важнай справе адыгралі былыя і цяперашнія супрацоўнікі групы картаграфіі дадзенага выдавецтва Л. У. Белякова, Т. С. Забеліна, Т. У. Кавалеўская, Н. М. Махавікова, В. Ф. Надзененка, Т. І. Нішт, Я. П. Цупа, Г. Р. Шыкунова і Т. В. Якубоўская. Менавіта яны падрыхтавалі да друку вялікую колькасць гістарычных карт Беларусі па ўсіх перыядах і гэтым садзейнічалі развіццю адной з галін усё яшчэ недастаткова распрацаванай у айчыннай гістарыяграфіі спецыяльнай гістарычнай навукі — гістарычнай картаграфіі.
Чытаць далей →

* Метрыка Вялікага Княства Літоўскага: Кніга 44: Кніга запісаў 44 (1559—1566)/ Падрыхт. А.І.Груша). Мінск, 2001. 229.

Пра „беларускую“ археаграфію пасля працы М. Улашчыка[1] можна гаварыць толькі з 20–х г. мінулага стагоддзя, калі справай выдання крыніц па гісторыі Беларусі сталі займацца гісторыкі гэтай краіны. Перадумовы для нацыянальнай археаграфіч­най школы былі створаны яшчэ да 1917 г. Першым археографам, які пакінуў заўважны след у вывучэнні матэрыялаў Літоўскай метрыкі, выступіў С. Шамбінага (разам з М. Беражковым ён займаўся апісаннем найбольш старажытных кніг запісаў Літоўскай метрыкі[2]). Менавіта гэтыя гісторыкі ўвялі ў зварот шмат якія азначэнні актаў і дакументаў, што сцвердзі­ліся ў сучаснай дыпламатыцы Вялікага Княства Літоўскага.
Чытаць далей →

Łatyszonek, Oleg; Mironowicz, Eugeniusz. Historia Białorusi
od połowy XVIII do końca XX wieku. Białystok, 2002. 330.

Дапаможнік нашых калегаў з Беластока Алега Латышонка і Яўгена Мірановіча, выдадзены на сродкі Міністэрства нацыянальнай адукацыі Польшчы, адпавядае дзяржаўнай праграме вывучэння беларускай тэматыкі ў сярэдніх і няпоўных сярэдніх школах былога Беластоцкага ваяводства. У ім выклад найноўшай гісторыі пачынаецца ад сярэдзіны ХVIII cт. і даводзіцца да 2002 г. Аўтараў не задавальняе агульнапрынятае ў беларускай і ў польскай гістарыяграфіі правіла пачынаць новы этап у гісторыі абедзвюх краін з 1795 г., даты апошняга падзелу Рэчы Паспалітай. Яны лічаць гэты рубеж неадэкватным для гісторыі Беларусі, спасылаючыся на тое, што паглынанне Расіяй беларускіх земляў пачыналася яшчэ з часоў Елізаветы, якая прэтэндавала на ўсходнюю Беларусь, і доўжылася да 1815 г., а таму 1795 г. не быў у гэтым працяглым працэсе вызначальным. Галоўным у выдзяленні новага этапу было не гэта, а тое, што з сярэдзіны ХVIII ст. пачыналася рашучая мадэрнізацыя Рэчы Паспалітай і Расіі, Беларусь жа апынулася перад выбарам польскага або расійскага ўзору гэтай мадэрнізацыі (10—11). На думку аўтараў, у акрэслены імі перыяд якраз і адбывалася цывілізацыйнае аддаленне Беларусі ад Польшчы і фармаванне сучаснай беларускай нацыі (11). У прыведзеных разважаннях шмат слушнага. Праблематычна толькі звязваць узнікненне сучаснай беларускай нацыі з яе аддаленнем ад Польшчы, бо супадзенне гэтае выключна фармальнае, а не сутнаснае. Без сувязі з Польшчай узнікненне сучаснай беларускай нацыі было б немагчымым. Разам з прыпыненнем сувязяў Беларусі з Польшчай у часы „савецкай жалезнай заслоны“ прыпыняўся і нацыятворчы працэс. Хоць нейкі ўплыў Польшчы заставаўся і тады. Сувязь Беларусі з Польшчай пацвярджаецца ўсім зместам кнігі. Таму гэта, думаю, не пазіцыя аўтараў, а, хутчэй, недакладны выраз.
Чытаць далей →

Ruthenica. Том I / Відповедальні редактори: Володимир Ричка, Олексій Толочко. Київ, 2002. 185.

У ўкраінскай гістарыяграфіі з’явіўся новы выдавецкі праект Ruthenica — навуковы зборнік Інстытута гісторыi Ўкраіны НАН Украіны, прысвечаны праблемам гісторыі, культуры, археалогіі і этналогіі ўкраінскага Сярэднявечча, а канкрэтней — праблемам перыяду Кіеўскай Русі. Амаль занядбаны ў савецкія часы ва Ўкраіне (у Беларусі сітуацыя была яшчэ горшая), гэты навуковы кірунак апошнім часам перажывае відавочнае адраджэнне. І гэта пры тым, што перыяду Кіеўскай Русі прысвечана настолькі вялікая колькасць разнастайных вузкапрафесійных выданняў, што новы праект, здавалася, будзе мець значныя цяжкасці. Аднак ужо першы том гэтага зборніка, рэдагаванага спецыялістамі высокага ўзроўню Ўладзімірам Рычкам і Аляксеем Талочкам, сведчыць пра вялікія магчымасці ў вывучэнні ранняга Сярэднявечча Ўсходняй Еўропы. Тут бачыцца адразу два слушных і перспектыўных арганізацыйных моманты з боку рэдактараў: 1) інтэрдысцыплінарнасць — пад адной вокладкай аб’ядноўваюцца гісторыкі, археолагі, этнолагі, антраполагі, лінгвісты і інш.; 2) інтэрнацыянальнасць — побач з украінскімі даследчыкамі друкуюцца расійскія і беларускія. Таксама добрым знакам з’яўляецца аб’яднанне сталых і вядомых навукоўцаў з маладымі, пачаткоўцамі. Плюсам праекта таксама можна лічыць яго пэўны дэмакратызм, г.зн. друкаванне тэкстаў і аўтараў розных метадалагічных поглядаў і пазіцый на родных мовах.
Чытаць далей →