Беларускаму Гістарычнаму Агляду — пяць гадоў.

У лістападзе 1994 г. у віленскай рэдакцыі Нашай Нівы быў змакетаваны першы нумар БГА, у прадмове да якога мы тлумачылі, што ва ўмовах глыбокага застою беларускай гістарыяграфіі і поўнай абыякавасці дзяржавы навуковы перыёдык па гістарычных навуках паўстае з прыватнай ініцыятывы і выдаецца на прыватныя сродкі. Думалі, што гэта часова, бо інтарэсы беларускай дзяржавы мусяць урэшце супасці з нашымі. Мы пісалі тады, што з крахам савецкага рэжыму гісторыкі набылі свабоду, і спадзяваліся на хуткае паляпшэнне гістарыяграфічнай сітуацыі. Ніхто не здагадваўся, што дні гэтай свабоды злічаныя. Што новыя ўлады пачнуць з рэвізіі падручнікаў па гісторыі, увядуць ідэалагічную цэнзуру на гістарычныя выданні, возьмуцца за акадэмічны Інстытут гісторыі, гвалтоўна мяняючы яго кіраўніцтва, і хто ведае, што нам яшчэ давядзецца перажыць. Аднак палітычныя рэжымы чаcовыя, а гісторыя вечная, і ніякімі перашкодамі не спыніць яе пазнання.

Гэтыя пяць гадоў былі часам нялёгкага станаўлення часопіса. Ён выходзіў дзякуючы падтрымцы беларускай эміграцыі і еўрапейскіх дабрачынных фондаў. Паступова БГА займеў сталых супрацоўнікаў, аўтараў і чытачоў. Захоўваючы канцэпцыю выдання, вызначаную першапачаткова, рэдакцыя шукала больш эфектыўных формаў рэалізацыі сваіх задачаў. У 1998 г. пры рэдакцыі БГА была створана міжнародная рада аўтарытэтных вучоных, і перыёдык з’арыентаваўся пераважна на універсітэцкую аўдыторыю. Мы паставілі на мэце ператварыць выданне ў міжнародны форум актуальных даследаванняў беларускай гісторыі.

Пра зробленае за гэты час пакуль можа сведчыць адно сухая статыстыка. У адзінаццаці сшытках БГА было змешчана 49 артыкулаў (з якіх 16 — перакладных), 24 паведамленні, 3 інтэрвію, 7 публікацый архіўных дакументаў, а таксама рэцэнзіі ці анатацыі на 106 новых выданняў. Агулам на старонках часопіса апублікаваліся 116 аўтараў, з іх больш за траціну — з–за мяжы (Польшча, Нямеччына, Украіна, Расія, Швейцарыя). Асноўныя прынцыпы, зададзеныя на пачатку, мы вытрымлівалі: змяшчалі рознажанравыя публікацыі, не абмяжоўваючыся ніякімі храналагічнымі рамкамі, крытыкавалі і правакавалі дыскусіі, стараліся культываваць амаль адсутны ў Беларусі жанр рэцэнзіі, а ў рубрыцы перакладаў, сцвярджаючы ідэю метадалагічнага плюралізму, знаёмілі чытачоў з сучаснай немарксісцкай гістарыяграфіяй. Урэшце, у 1999 г. кнігай успамінаў Францішка Кушаля „Спробы стварэньня беларускага войска“ распачалі рэалізацыю кнігавыдавецкага праекту „Бібліятэка часопіса БГА“, у праграме якога — дзесяткі так неабходных нашай грамадскасці кніг.

Пяцігадовы вопыт працы стаў добрай навукай выжывання, і цяпер перспектывы існавання БГА бачацца аптымістычней. Але гэты ж вопыт пазбавіў нас многіх ілюзіяў, асабліва што да магчымасцяў хуткага ўплыву на гістарыяграфічную сітуацыю ў Беларусі. Сфармуляваную пяць гадоў таму задачу культывацыі і культурызацыі гістарычнай думкі, канцэптуальнага абнаўлення і ажыўлення ўсёй айчыннай гістарычнай навукі ўважаем яшчэ больш надзённай. Яна ж застаецца галоўным інтарэсам часопіса.

Ваенныя дзеянні, якія адбываліся ў Вялікім Княстве Літоўскім у 1654 г., паклалі пачатак працяглай вайне паміж Маскоўскай дзяржавай і Рэччу Паспаліта й, якая цягнулася аж да заключэння Андрусоўскага міру (30 студзеня 1666). На працягу прыблізна трынаццаці гадоў — з перапынкам у 1656—1658 — абодва бакі вялі між сабою больш ці менш зацятыя баі. У выніку гэтае вайны Рэч Паспаліта я страціла тэрыторыі , адпісаныя ёй паводле трактатаў 1618 і 1634 г. — Смаленшчы ну, Чарнігаўшчын у і Севершчын у. Масква здабыла таксама левабярэжную Украіну з Кіевам. Рэч Паспалітая не толькі страціла землі, адабраныя некалі ў свайго праціўніка: усходні сусед прымусіў яе заняць абарончую пазіцыю, дзякуючы чаму праз сорак гадоў змог распачацца працэс падпаду Польшчы ў залежнасць ад Масквы.
Чытаць далей →

Пасля рэвалюцыі 1917 г., калі актыўна ішлі працэсы палітычнага пераўпарадкавання тэрыторый Расійскай імперыі, беларусы атрымалі рэальны шанс на стварэнне ўласнай незалежнай дзяржавы. Аднак агульная палітычная кан’юнктура ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе склалася так, што гэтая магчымасць была толькі часткова рэалізавана ў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспубліцы. У 1920-30-х г. значная частка беларускіх земляў не ўвайшла ў склад БССР, а была далучана да Польшчы, і беларусы — жыхары гэтых тэрыторый — апынуліся ў становішчы нацыянальнай меншасці ў чужой дзяржаве, хоць і жылі на сваёй уласнай зямлі.
Чытаць далей →

Палiтычная сiтуацыя, у якой апынулася Беларусь пасля 1917 г., была даволi складанай. З аднаго боку канец iснавання Расiйскай iмперыi даваў беларускаму народу шанс утварыць самастойную нацыянальную дзяржаву, але з другога боку шанс гэты быў чыста тэарэтычным. На панаванне над Беларуссю прэтэндавалi дзве дастаткова магутныя сiлы, якiя лiчылi яе натуральнай сферай сваiх iнтарэсаў — Савецкая Расiя i Польшча. Як першая, так i другая, хоць i абвясцiлi сябе вызваляльнiкамi беларускiх земляў, на самай справе iмкнулiся акупаваць iх i ўсталяваць тут адпаведныя палiтычныя рэжымы.

Дзякуючы савецкай гiстарыяграфii добра вядома, як жыхары Беларусi сустрэлi польскiх акупантаў. Шматлiкiя працы былi прысвечаны партызанскаму i падпольнаму руху на занятых палякамi тэрыторыях. Аднак амаль нiчога невядома пра супрацiўленне бальшавiцкаму акупацыйнаму рэжыму, якi быў не менш, калi не больш жоpcткi, чым польскi. Калi савецкiя гiсторыкi i звярталi ўвагу на гэты антыбальшавiцкi рух, то заўсёды малявалi яго ў чорных фарбах, а прычыны бачылi ў «происках польской шляхты и мирового империализма» цi ў «влиянии эсеров и кулаков на несознательную часть крестьянства».
Чытаць далей →

Сінтэтычныя працы пачатку ХХ ст.

Украіна ў сінтэтычных даследаваннях гісторыі, якiя пачалі з’яўляцца яшчэ ў ХIХ ст. (Д.Бантыш-Каменскі, М.Маркевіч), разглядалася звычайна як «Малая Русь» і ўпiсвалася ў кантэкст агульнарасійскай гісторыі. Якасна новы этап развіцця ўкраінскай гістарыяграфіі звязаны з творчасцю Міхайла Грушэўскага, гістарычная схема якога сталася не толькі значным унёскам у навуку, але і ідэалагічнай асновай украінскага нацыянальнага руху. У сканцэнтраваным выглядзе канцэпцыя Грушэўскага выкладаецца ў артыкуле «Звичайна схема „руськоi» історіi й справа раціонального укладу історіi східнього слов’янства» (1903), які ва Украіне лічыцца хрэстаматыйным. У сваёй працы навуковец абгрунтоўвае недарэчнасць традыцыйнай дынастычнай схемы расійскай гістарыяграфіі: Кіеўская Русь — Уладзімірскае княства — Маскоўскае царства, і даводзіць, што Кіеўская Русь была створаная ўкраінска -рускай народнасцю, а Уладзімірска -Маскоўская — вялікарускай. Велізарнае для нашае тэмы значэнне мае выкладзеная ў дадзеным артыкуле тэза, паводле якой «ніякія матывы не даюць права праігнараваць значэнне беларускае народнасці»[1]. На думку Грушэўскага, Вялікае Княства Літоўскае (далей ВКЛ. — А.П.) было гетэрагенным утварэннем, што ўтрымлівала як літоўскі, так і славянскі элемент. Чытаць далей →

Мемуарная літаратура сама па сабе не з’яўляецца аб’ектыўнаю крыніцай гістарычных доследаў і не можа даць поўнае праўды пра з’яву або краіну, бо ў ёй пераважаюць суб’ектыўныя ацэнкі. Тым не менш, паколькі гэтыя ацэнкі тычацца тэрыторыяў, з якіх паходзяць самі аўтары, і тамтэйшых людзей, — яны бясспрэчна служаць сведчаннем эпохі і адлюстроўваюць рэальныя малюнкі жыцця.

Бальшыня ўспамінаў і твораў мемуарнага характару, пра якія будзе гаворка, узніклі на эміграцыі. У гэтым няма нічога дзіўнага, бо становішча аўтараў у Польшчы і на эміграцыі рознілася прынцыпова. У ПНР тэрыторыі, якія знаходзіліся ў межах Савецкага Саюзу, былі тэмаю забароненай, а паняцце «крэсы» знікла з афіцыйнае мовы. Штопраўды, пасля 1956 г. гэтая тэматыка пачала паступова вяртацца, з’яўляючыся галоўным чынам у літаратурных і публіцыстычных творах, але пазбаўленыя цэнзурнага ўціску варункі для ўздыму звязаных з крэсамі пытанняў узніклі толькі пасля 1989 г. Эмігранцкія аўтары былі ў зусім інакшым становішчы. Не кажучы пра адсутнасць якое—колечы цэнзуры, самыя ўмовы эміграцыі схілялі да падтрымання гістарычнае непарыўнасці, адлюстравання фактаў і праўдзівых падзеяў. Пасля другой сусветнай вайны там узнікла багата ўспамінаў. Сярод іх можна вылучыць корпус твораў, якія звязаныя з тэрыторыямі колішняга Вялікага Княства Літоўскага і ў якіх закранаюцца тамтэйшыя нацыянальныя і палітычныя праблемы (Вацлаў Лядніцкі, Францішак Марыян Віславух, Фларыян Чарнышэвіч, Юзэф Мацкевіч, Чэслаў Мілаш і інш.) Мемуарысты паходзілі пераважна са шляхты, таму не выпадкова тэматыка іхных успамінаў найчасцей зямянская, і ў іх прысутнічаюць развітыя матывы маёнткаў і свецкага жыцця. З жыццём маёнтка непарыўна звязаны народны матыў, які выступае ў выглядзе апісання адносінаў паміж зямянствам і мясцовым сялянствам. У літаратуры, пра якую ідзе гаворка, беларусы — жыхары гэтых земляў — з’яўляюцца толькі як эпізадычныя постаці, складаючы экзатычны фон, на якім адбываюцца падзеі.
Чытаць далей →

Беларусь, як і ўсе еўрапейскія краіны, паступова ўваходзіць у стадыю «iнфармацыйнага грамадства», дзе інфармацыя ператвараецца ў тавар, патрэбны для ўсё большай часткі насельніц тва, і кожны праз агульнадаступныя банкi дадзеных можа атрымаць неабходную iнфармацыю. У апошнiя гады працэсы iнфарматызацыi закранулi і гiстарычную навуку ды адукацыю. Гэта прывяло да развiцця новых дысцыплiн, якiя з’явiлiся ў вынiку сiнтэзу гiсторыi, матэматыкi i iнфарматыкi: гiстарычнай iнфарматыкi, квантытатыўнай гiсторыi, камп’ютэрнага крынiцазнаўства. Новыя iнфармацыйныя тэхналогii пачалi актыўна выкарыстоўвацца таксама ў музейнай i архiўнай практыцы.

Што ж канкрэтна можа атрымаць гісторык ад „сусветнага павуціння»?

Па-першае, гэта пошук гiстарычнай iнфармацыi i крынiц. Пошук ажыццяўляецца з дапамогай сервiснай iнфармацыi Internet (даведачных сiстэмаў, паказальнiкаў, тэматычных шляхаводаў па сетках, iнфармацыi пра розныя праекты, гранты, фонды, арганiзацыі), бiблiяграфiчнай iнфармацыi (каталогаў бiблiятэк, тэматычных падборак, анатацый). Internet прапануе просты доступ да тысяч бiблiятэчных каталогаў (напрыклад, да скарбаў бiблiятэкi Ватыкана або Бiблiятэкi Кангрэсу ў Вашынгтоне), электронных гiстарычных часопiсаў, машыначытальных архiваў дзяржаўных установаў (напрыклад, электронных фондаў Нацыянальных архiваў ЗША), базаў дадзеных, якiя ўтрымлiваюць гiстарычную i сацыяльную iнфармацыю, высокаякасных электронных выставаў, на якiх дэманструюцца кумранскiя свiткi або дакументы савецкiх архiваў.
Чытаць далей →

Гісторыя, якую можна было б напісаць пра жаночыя даследаванні, належыць таксама да руху; гэта не мэтамова, яна будзе дзейнічаць і як кансерватыўны, і як правакацыйны момант … Тэарэтычна нейтральнай інтэрпрэтацыі гісторыі жаночых даследаванняў не існуе. Гісторыя займее ў ёй актыўную ролю[1].

Жак Дэрыда, 1984.

Жаночая гісторыя вылучылася ў асобную галіну галоўным чынам за апошнія дваццаць гадоў. Нягледзячы на велізарную дыспрапорцыю выдаткаваных сродкаў, інстытуцыйнай рэпрэзентаванасці і месца ў навучальных планах, невысокі статус ва універсітэтах і прафесійных асацыяцыях, цяпер ужо не ставіцца пытанне пра жаночую гісторыю як усталяваную практыку ў многіх частках свету. Інтэрнацыянальны характар руху жаночай гісторыі відавочны — у артыкулах і кнігах, у самаідэнтыфікацыі гісторыкаў, якіх можна сустрэць на міжнародных канферэнцыях і ў нефармальных перадачах, якія перадаюць навуковыя навіны (хоць, пэўна, толькі ў Злучаных Штатах яна дасягнула такой ступені прыкметнай і ўплывовай прысутнасці ў акадэмічнай навуцы). Чытаць далей →

Даследчы кірунак, які атрымаў назву «інтэлектуальная гісторыя», сфармаваўся адначасова з гісторыяй ідэяў і сацыяльнай гісторыяй, калі вучоныя адчулі неабходнасць «збалансаваць» традыцыйную цікавасць да палітычнай гісторыі[1]. Новы падыход меў усе падставы вылучыцца ў якасці «спецыялізаванай гісторыі»[2]. Яго сутнасць заключалася ў тым, што кожны інтэлектуальны феномен разумеўся як частка сістэмы, дзе ўсе элементы ўзаемазлучаныя[3]. Іншымі словамі, інтэлектуальная гісторыя займалася перш за ўсё праблемай кантэксту і імкнулася выявіць узаемаадносіны паміж ідэямі, ідэалогіямі, дыскурсамі, тропамі, тэкстамі і г.д.
Чытаць далей →

З вышыні сённяшняга дня відавочна, што для народаў былога Савецкага Саюза ўвогуле і для беларусаў у прыватнасці гады савецкай улады былі не толькі часам дасягнення ўсеагульнай адукаванасці і засваення набыткаў тэхнічнай цывілізацыі, але таксама і часам разрыву гістарычнай памяці, духоўнай сувязі з мінулымі пакаленнямі. Адна з прычын — выразная „дэперсанізацыя» гісторыі, якую інтэрпрэтавалі як сферу дзейнасці безасабовых „народных масаў», класаў і сацыяльных групаў. Стан масавай свядомасці ў значнай ступені вызначаўся ідэалагічным клішэ — сапраўдная гісторыя пачалася ў 1917 г. Дзвюма найбольш яркімі падзеямі, што трывала перакрывалі ўсе ніжэйшыя пласты, былі часткова грамадзянская вайна 1918—20 г. і асабліва вайна 1941—45 г.
Чытаць далей →

Англійскі гісторык права Рэджынальд Робэрт Бэтс (Reginald Robert Betts) (1903—1961) нарадзіўся ў Норыджы ў Вялікай Брытаніі. Пасля сканчэння студыяў у Оксфардзе выкладаў у alma mater, пазней ва універсітэтах Ліверпуля і Белфаста. У 1934 г. стаў прафесарам Саўтгэмптанскага універсітэта. Як медыявіст, Бэтс спецыялізаваўся ў сярэднявечнай гісторыі Чэхіі, але пазней зацікавіўся і сучаснай гісторыяй навастворанай Чэхаславацкай дзяржавы, зрабіўшыся адным з лепшых экспертаў у чэхаславацкіх справах. Гэта прычынілася да яго супрацоўніцтва з Бі Бі Сі пад час другой сусветнай вайны ў якасці рэдактара чэхаславацкай, а пазней цэлай еўрапейскай службы. З 1946 г. да канца жыцця Бэтс узначальваў кафедру цэнтральнаеўрапейскай гісторыі імя Масарыка ў Школе Славянскіх і Усходнееўрапейскіх Даследаванняў (Лонданскі універсітэт).
Чытаць далей →

Славуты нямецкі філосаф Макс Шэлер (1874—1928) нарадзіўся ў пратэстанцкай сям’і ў Мюнхене. Cтудыяваў медыцыну, філасофію, сацыялогію і псіхалогію ў Мюнхене і Берліне. Доктарскую дысертацыю абараніў у Енскім універсітэце ў 1897 г., дзе праз два гады і габілітаваўся. Працаваў у Ене, Мюнхене, Гёцінгене, Кёльне і ў Франкфурце-на-Майне, быў асабіста знаёмы з Эдмундам Гусэрлем, Раманам Інгардэнам, Мікалаем Бярдзяевым і інш. У 1920-х г. як адзіны з вядомых філосафаў адкрыта папярэджваў пра небяспеку як нацыянал-сацыялізму, так і марксізму. У Еўропе яго навуковая спадчына пачала перавыдавацца толькі пасля ІІ сусветнай вайны. Папа Ян Павел ІІ прысвяціў філасофіі Шэлера сваю габілітацыйную працу і шэраг артыкулаў. З 1993 г. існуе «Міжнароднае таварыства Макса Шэлера». Публікацыяй твора «Чалавек і гісторыя» наш часопіс упершыню знаёміць з Максам Шэлерам і беларускага чытача.
Чытаць далей →