Агляды

Артыкулы
Генадзь Сагановіч. Крыжаносцы і русіны: ад дактрыны да практыкі вайны з ВКЛ. C. 115-134.
Віктар Цемушаў. Тросненская бітва і паўднёва-заходняя мяжа Вялікага Княства Маскоўскага ў 1368 г. C. 135-176.
Васіль Варонін. Рака Бярэзіна як мяжа паміж „Руссю» і „Літвой». C. 177-198.
Эрык Екабсонс. Беларусы ў Латвіі ў часы савецкай і нямецка-фашысцкай акупацыі (1940-1945). C. 199-233.
Наталля Гардзіенка. Беларускія перамешчаныя асобы (DP) у Вялікай Брытаніi. C. 235-259.
Міраслаў Грох. Нацыя як прадукт сацыяльнай камунікацыі?.. C. 260-282.
Ян Рыхлік. Фармаванне «нацыянальнай гісторыі» як сутнасці нацыянальнай ідэі і нацыянальнай ідэалогіі. C. 283-299.

Гістарыяграфія
Наталля Юсава. Да гісторыі арганізацыі зтнагенетычных даследаванняў у СССР. C. 300-319.
Ёзэф Валка. Яраслаў Панэк — чэшскі гісторык на пераломе эпох. C. 320-348.

Пераклады
Джон Покак. Канцэпцыя мовы і metier d’historien: некаторыя практычныя меркаванні. C.349-374.

Новая літаратура: агляды і рэцэнзіі
Марцэлі Косман. З разваг над культурай Вялікага Княства Літоўскага. C. 375-387.
Сяргей Токць. Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна. C. 388-419.
Андрэй Ціхаміраў. Псторыя нацыяналізму без нацыяналізму. C. 420-440.
Мікуліч, Аляксей. Беларусы ў генетычнай прасторы. Антрапалогія этнасу (Аляксей Дзермашт). C. 441-449.
Флоря, Борис H. У истоков религиозного раскола славянского мира (Генадзь Сагановіч). C. 449-456.
Русина, Олена. Студії з історії Києва та Київської землі (Валеры Пазднякоў). C. 456-460.
Joannis Vislicensis Bellum Pratenum = Ян Вісліцкі. Пруская вайна (Алесь Жлутка). C. 460-466.
Evanhelije in der Übersetzung des Vasil Tjapinski um 1580. Faksimile und Kommentare (Уладзімір Сакалоўскі). C. 466-475.
Sarcevičiene, Jolita. Lietuvos didikёs proginёje literatűroje portretaj ir įvaizdžiai. (Наталля Сліж). C. 475-487.
Litwa w epoce Wazów. Praca zbiorowa pod red. W. Kriegseisena i A. Rachuby (Марцэлі Косман). C. 488-491.
Анішчанка, Яўген. Інкарпарацыя. Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай. (Цімох Акудовіч). C. 492-498.
Грицак, Ярослав. Пророк у своїй вітчизні (Захар Шыбека). C. 499-502.
Дубовік, Юры. Дзеля Рэчы Паспалітай Беларусі (Алег Гардзіенка). C. 503-508.
Луцкевіч, Антон. Выбраныя творы (Сяргей Дубавец). C. 509-511.
Вялікі, Анатоль Ф. На раздарожжы. Беларуси і палякі ў час перасялення (Юры Вашкевіч). C. 512-518.
Volksaufstände in Ruβland: Von der Zeit der Wirren bis zur „Grünen Revolution” (Уладзімір Снапкоўскі). C. 518-521.
Cesty k národnímu obrození: Běloruský a český model (Любоў Козік). C. 521-528.
Commentarii Polocenses historici. T.I (2004), 2 (2005) (Аляксандр Доўнар). C. 529-535.

Набыць на knihi.by.

Класічныя крыжовыя паходы, прызначэннем якіх было вяртанне захопленай мусульманамі Святой зямлі i абарона Хрыстовага Царства[1], яшчэ ў XII ст. у выніку дэфармавання ідэі справядлівай вайны сталі ператварацца ў наступальную барацьбу супраць няверных наогул, незалежна ад ix месцазнаходжання. Адно з першых абгрунтаванняў неабходнасці такой барацьбы супраць нехрысціян у самой Еўропе належыць клервоскаму абату Бернару (Bernard von Clairvaux), стараннямі якога быў падрыхтаваны i праведзены вядомы паход супраць палабскіх славянаў у 1147 г.[2]. У энцыкліцы папы Аўгена III (1145-1153) выправа рыцараў на Эльбу, як i іспанскі паход, былі ўпершыню патрактаваны як эквівалентныя крыжоваму паходу на Святую зямлю[3]. 3 ліста кракаўскага біскупа Мацвея да св. Бернара Клервоскага вядома, што духоўны бацька Ордэна тампліераў ужо тады цікавіўся магчымасцямі ажыццяўлення каталіцкай місіі на Русі[4]. 3 іншага боку, паўнапраўны ўдзел князёў i дружын Русі ў згаданым паходе (найверагодней валынскіх i гарадзенска-берасцейскіх)[5] сведчыў, што ў свядомасці грамадскіх эліт рас­кол на „лацінян» i „схізматыкаў» тады япгчэ не выяўляўся. Тэза пра варожасць хрысціян усходняга абраду лацінскаму хрысціянству патрабавала тэарэтычных абгрунтаванняў, зацірання розніцы паміж імі i язычнікамі. Заўважны крок у гэтым накірунку зрабіў абат Клюні Пётр Добрапрыстойны (Petrus Venerabilis von Cluny), які пасля няўдачы другога крыжовага паходу (1147-1149) кваліфікаваў вайну супраць „фальшывых», несапраўдных хрысціян як барацьбу больш важную, чым вайна з паганцамі, якія яшчэ не зведалі сапраўднай веры[6]. Аднак да самай значнай трансфармацыі ідэі крыжовай вайны дайшло ў пачатку XIII ст. у сувязі з умацаваннем папскай улады i падпарадкаваннем Канстанцінопаля крыжаносцамі (1204). Папу Інацэнту III (1198-1216), які да пачатку свайго пантыфікату быў юрыстам балоньскай школы, удалося развіць тэакратычную дактрыну папства i, ангажуючыся ў справы міжнароднай палітыкі, увасобіць яе ў практыку. Згодна з яго поглядамі, папу павінна належаць уся ўлада ў царкве, a паколькі гэтая ўлада мае духоўны характер, то яна найвышэйшая[7]. Зыходзячы з падобных пазіцый, папа Інацэнт IV (1243-1254) пайшоў далей: ён лічыў, што як намеснік Ісуса на зямлі рымскі папа валодае паўнатой улады i вышэйшым суверэнітэтам ува ўсіх сферах дзейнасці людзей. Так ужо ў першай палове XIII ст. з’явілася канцэпцыя, якая прыпісвала рымскай курыі права пратэктарату над імператарскай уладай i іншымі дзяржавамі, уключна з землямі схізматыкаў i паганцаў[8].

Шэраг юрыстаў i кананістаў падтрымлівалі гэтую тэакратычную дактрыну. Прыкладам, знаўца кананічнага пра­ва кардынал Гастэнзі (Hostiensis) (ён жа Генрых Сегузскі / Heinrich von Segusio), развіваючы ідэі св.Бернара i абата Пятра з Клюні, прапанаваў канцэпцыю крыжовага паходу, ніяк не звязанага з Ерусалімам i абаронай Святой Магілы. Калі справядлівай лічыцца вайна за Святую зямлю, — пісаў ён, дык з яшчэ большым правам такую вайну належыць весці супраць усялякіх „адшчапенцаў» за захаванне адзінства хрысціянства. Бо непаслухмяныя хрысціяне больш вінаватыя, чым паганцы: прыняўшы аднойчы веру, яны мусілі ў ёй заставацца. Значыць, паход супраць ix нават больш справядлівы, чым выправа ў Святую зямлю[9].

Вялікі тэолаг Тамаш Аквінскі (1225-1274), тлумачачы праблемы справядлівай вайны (bellum justum) у трактаце „Summa Theologiae», назваў такімі тыя войны, якія адпавядалі тром прынцыпам: былі санкцыяваныя легітымным уладаром, мелі справядлівую прычыну i вяліся з добрай мэтай[10]. Апраўдваючы такія войны, св. Тамаш выступаў супраць прымусовага хрышчэння паганцаў, калі тыя не рабіліся перашкодай пашырэнню хрысціянства[11]. Пры гэтым, аднак, дапускалася магчымасць насілля дзеля вяртання ў каталіцкую веру ерэтыкоў i тых, хто адышоў ад праўдзівай хрысціянскай веры, г.зн. схізматыкаў. З’яўляліся i яшчэ больш радыкальныя тэорыі, якія дапускалі магчымасць непасрэднага ўмяшання рымскай курыі ў жыццё паганцаў, або апраўдвалі парушэнне ўсялякіх правілаў i абавязанняў у адносінах з нявернымі[12], але найбольш уплывовымі аказаліся ідэі Інацэнта IV[13].

Дзякуючы тзакратычнай дактрьше папства згаданыя канцэпцыі сталі ідэалагічнай падставай правядзення крыжовых паходаў не супраць няверных на мусульманским Усходзе, а супраць паганцаў у Еўропе i нават супраць „фальшивых» хрысціян-ерэтыкоў i схізматыкаў. Сімптаматычна, што калі IV крыжовы паход у 1204 г. прывёў да незапланаванага падпарадкавання сталіцы Ўсходняй імперыі крыжаносцамі, папа Інацэнт III вітаў гэтую падзею, бачачы ў ёй факт умацавання ўсяго хрысціянства. 3 гэтага часу імкненне Рыма пашырыць лацінскі абрад i на ўсходнюю Царкву не ўтойвалася.

Падтрымка Інацэнтам III i яго паслядоўнікамі ўсялякай ініцыятывы місій i крыжовых паходаў на ўсходняе ўзбярэжжа Балтыкі прывяла да таго, што ў гзты рэгіён, засе­лены прыбалтыйскімі паганцамі i хрысціянамі ўсходняга абраду, сталі пераносіцца прынцыпы адносінаў хрысціянскай Еўропы да ісламскага свету, выпрацаваныя ў часы кры­жовых паходаў на Ўсход[14]. Экспансія каталіцкіх дзяржаў супраць паганцаў Прыбалтыкі не магла не прывесці да канфрантацыі з суседняй Руссю. Інтарэсы Інфлянцкага ордэна i Рыжскага біскупства сутыкнуліся тут з інтарзсамі Полацка, Пскова i Ноўгарада. Але вобраз такога ж ворага каталіцкай Еўропы, якім з’яўляліся паганцы, праваслаўным хрысціянам быў прыпісаны далека не адразу. У кожным выпадку, адносіць яго пашырэнне да XII ст., як гэга яшчэ нядаўна сцвярджалася ў некоторых працах[15], няма ніякіх падстаў[16].

Як даўно высветлена, сам пачатак каталіцкай місіі ў Усходняй Прыбалтыцы суправаджаўся дастаткова карэктным абыходжаннем з суседнімі княствамі Русі. Як толькі пасол брэменскага біскупа святар Майнард (Meinhard) y 1184 г. папрасіў дазволу полацкага князя на хрысціянізацыю ліваў у вусці Дзвіны, то атрымаў яго разам з полацкімі дарамі[17]. Пазней, нягледзячы на непрацяглыя канфлікты, i рыжскі біскуп Альберт, i полацкі князь Уладзімір імкнуліся захоўваць паміж сабой мірныя адносіны i развіваць гандаль. Асабліва характэрна, што, як засведчыла хроніка Генрыха Латыша, інфлянцкія рыцары тады яшчэ прызнавалі ў палачанах хрысціян[18].

Сама рымская курыя тады яіпчэ імкнулася да збліжэння. У 1215 г. папа Інацэнт III спрабаваў заклікаць епіскапаў Русі на IV Латэранскі сабор[19], але без поспеху. Пасля першага сутыкнення Русі з манголамі i бітвы на Калцы (1223) спробы знайсці паразуменне паміж хрысціянамі ўсходняга i заходняга абрадаў узнавіліся. Даследчыкам вядомыя дзве булы папы Ганорыя III, першая з якіх высылалася ў 1224 г. найверагодней у Ноўгарад, Пскоў, Полацк i Смаленск[20], а другая — у 1227 г. „каралям Русі»[21]. 3 тэксту другога паслання вынікае, што нейкія князі Русі ўжо выказалі згоду прыняць каталіцтва, i папа заклікаў ix трымаць мірз хрысціянамі ў Інфлянтах i Эстоніі, не перашкаджаючы пашырэнню там веры сярод паганцаў.

Упершыню „ворагамі царквы» русіны былі названы, відаць, у булах папы Грыгорыя IX у пачатку 1230-х г.[22], але гэтае азначэнне яшчэ не характарызавала паслядоўнай пазіцыі папства ў адносінах да славянскіх схізматыкаў. Наадварот, у канцы 1230-х гг. міжнародная палітычная сітуацыя вымусіла Рым актывізаваць адносіны з Руссю. Ваенны канфлікт паміж Швецыяй i Ноўгарадам Вялікім у канцы 1230-х — пачатку 1240-х г., кваліфікаваны ў савецкай гістарыяграфіі як „крыжовы паход супраць Русі»[23], у сучасных даследаваннях такім не лічыцца[24]. Экспансія Інфлянцкага ордэна i каталіцкіх дзяржаў, кіраваных рымскай курыяй, мела мэтай не сам Ноўгарад, а прывядзенне да веры паганцаў — фіна-вугорскія плямёны, што жылі на ўскрайках Ноўгарадскай зямлі.

Увага папскай курыі да Ўсходняй Еўропы i актыўнасць яе кантактаў з Руссю ўзраслі ў сувязі з мангольскім нашэсцем. Плануючы стварэнне антымангольскай кааліцыі[25], папа Інацэнт IV імкнуўся ўключыць у яе i княствы праваслаўнай Русі, якія, да таго ж, спадзяваўся схіліць да рэлігійнай канверсіі. Першым адносіны з папскай курыяй усталяваў галіцка-валынскі князь Даніла, які шукаў на Захадзе дапамогі супраць татараў. Ужо ў 1246 г. ён дэклараваў згоду на аб’яднанне з лацінскай царквой, дзякуючы чаму Альберт Зуербеер, прызначаны ў тым жа годзе папскім легатам на Русь, атрымаў даручэнне абвясціць там акт уніі[26]. Пра курс апостальскай сталіцы на збліжэнне з Руссю сведчылі i папскія пасланні Данілу Галіцкаму ды Аляксандру Неўскаму ў 1248 г.[27]. У 1253 г. у Драгічыне князь Даніла Галіцкі прыняў ад папскага легата каралеўскую карону[28]. Аднак i спадзевы Рыма на гэты саюз, i чаканні галіцкага князя не апраўдаліся.

Адразу пасля таго як праект уніі быў пахаваны, у другой палове 1250-х гг. з’явіліся папскія пасланні, у якіх русіны трактаваліся ўжо зусім не зычліва, а як „схізматыкі», што ўяўляюць небяспеку для хрысціян. Папа Аляксандр IV, які ў 1256 г. рыхтаваў крыжовы паход супраць прыбалтыйскіх паганцаў, на наступны год у булах да Казіміра Куяўскага, a таксама кракаўскага i лукаўскага епіскапаў зноў заклікаў да выправы супраць ix, толькі ў якасці аб’екта паходу назваў ужо не толькі яцвягаў i літоўцаў, але i схізматыкаў-русінаў[29]. З’яўленне гэтых пасланняў даследчыкі звязваюць з разрывам перамоў наконт уніі паміж Рымам i Нікеяй, а таксама ca скаргамі палякаў на спусташэнні з боку паганцаў i схізматыкаў[30].

Наступны выпадак стаўлення да Русі як да аб’екта крыжовага паходу хутчэй за ўсё быў звязаны з чарговым узрастаннем мангольской пагрозы для Цэнтральна-Ўсходняй Еўропы. Так, папа Аляксандр IV, даведаўшыся пра агрэсіўныя планы хана Берке, у студзені 1258 г. санкцыянаваў падрыхтоўку паходу (які, праўда, не ажыццявіўся) „супраць татараў, a таксама ix памагатых i саюзнікаў»[31]. Пад апошнімі можна разумець залежныя ад Арды княствы Паўднёвай i Ўсходняй Русі[32]. Не выпадкова той жа папа ў буле ад 25 студзеня 1260 г., сцвярджаючы правы Тэўтонскага ордэна на землі Русі, гаварыў як пра падораныя ордэнскай дзяржаве землі, так i пра тыя, якія будуць адабраныя ў „нечасцівых татар»[33]. 3 іншага боку, плануючы прэвентыўны ўдар па мангольскай ардзе, у 1259 г. апостальская сталіца рэкамендавала Нямецкаму ордэну кааперавацца з суседзямі, пад якімі разумеліся i русіны[34]. Гэта значыць, у стаўленні да хрысціян усходняга абраду пазіцыя Рыма яшчэ не была адназначнай i шмат у чым вызначалася міжнароднай сітуацыяй.

Найбольш выразны прыклад успрымання русінаў як ворагаў каталіцкай царквы ўтрымлівае була папы Урба­на IV ад 4 чэрвеня 1264 г., накіраваная чэшскаму каралю Пржэмыслу II Оттакару, кандыдату на імператарскую карону. Паведамляючы, што „рускія схізматыкі і літоўцы», а таксама „іншыя няверныя» ў саюзе з татарамі нападаюць на Польшчу, папа заклікаў чэшскага караля абараніць ад ix палякаў, абяцаючы навечна перадаць занятыя землі русінаў і літоўцаў[35]. Да арганізацыі паходу супраць не толькі прусаў i літоўцаў, але i схізматыкаў-русінаў як народаў, што пагражаюць нямецкім i багемскім хрысціянам, у 1273 г. заклікаў папу аламоўцкі біскуп Бруна[36], алегэты заклік, як i шэраг папярэдніх, не выклікаў чаканай рэакцыі папы.

Такім чынам, хоць шмат фактаў сведчыць, што з другой паловы XIII ст. папская курыя раўняла праваслаўных з паганцам!, Русь усё ж не стала аб’ектам санкцыяванай Рымам i спланаванай вайсковай кампаніі, якую можна было б назваць крыжовым паходам. У Прыбалтыцы канфрантацыя паміж Русею, з аднаго боку, i каталіцкім светам у іпастасі Інфлянцкага ордэна і біскупстваў, з другога, прынамсі да сярэдзіны XIII ст. яшчэ не мела характеру канфесійнага супрацьстаяння[37]. Спецыяльныя даследаванні пераконваюць, што ў гэтым напружаным рэгіёне міжканфесійнае раздзяленне было не настолькі істотным, а мясцовыя інтарэсы аслаблялі глабальную канфрантацыю i спрыялі кааперацыі паміж лацінікамі i схізматыкамі[38].

Вызначаную Рымам дактрыну трактавання няверных ажыццяўляў на практыцы Нямецкі ордэн, або „Ордэн шпіталя найсвяцейшай дзевы Марыі ў Ерусаліме», які з 1234 па 1283 г. ажыццявіў гвалтоўнае хрышчэнне прусаў. Сгвораны ў 1198-1199 гг., пад час класічных крыжовых паходаў у Палестыну, ён i ў XIII-XIV ст. захоўваў ix дух, застаючыся ў вачах лацінскай Еўропы ўвасабленнем ідэі крыжовай вайны. Мэтай i адзіным апраўданнем яго існавання па-ранейшаму была ўзброеная барацьба з паганствам (Hedenkampf), прывядзенне няверных да Хрыстовай веры i абарона Царквы. Але калі ідэалагічная падаплёка i практи­ка вайны Нямецкага ордэна супраць паганцаў у Інфлянтах, a потым i супраць Літвы, стала прадметам многіх грунтоўных штудый[39], дык праблема стаўлення манаска-рыцарскай дзяржавы да праваслаўных хрысціян, якіх — згодна з яе ідэалогіяй — таксама належыла ахрысціць, застаецца маладаследаванай[40].

Адзін з падставовых прынцыпаў узаемаадносінаў каталіцкіх дзяржаў з „ворагамі Хрыста» прадугледжваў абмежаванне гандлю. Забарона блізкіх сувязяў з нявернымі i продажу ім тавараў, якія маглі б пашкодзіць ваеннай бяспецы, была ўведзена яшчэ пастановамі III Латэранскага сабора (1179), а каноны IV Латэранскага сабора (1215) паўтарылі ix, пагражаючы экскамунікацыяй за продаж няверным любых тавараў ваеннага прызначэння[41]. На I Ліёнскім саборы 1245 г. гэтыя палажэнні былі яшчэ больш развіты і ўмацаваны[42]. Што датычыць Усходняй Прыбалтыкі, то гісторыкам вядомы выпадкі, калі рымская курыя ў 1220-я гг. забараняла каталіцкім біскупствам гандаль з „варварамі». Напрыклад, у 1229 г. папа запатрабаваў ад рыжскага біскупа перапыніць гандаль з русінамі[43]. Але цяжка сказаць, наколькі гэтыя інструкцыі выконваліся. Як пераконваюць крыніцы, сам Ордэн не быў зацікаўлены ў гандлёвай блакадзе суседзяў. Пазней, у 1268 г. у адным з пасланняў з канцылярыі Інфлянцкага ордэна ўтрымліваўся заклік да купцоў Любе­ка спыніць гандаль з „ворагамі веры, з русінамі з Ноўгарада»[44]. З’яўленне гэтага дакумента магло быць звязана з маштабным ваенным канфліктам Ноўгарада Вялікага з Інфлянтамі ў 1268-1270 г., пад час якога адбылася i буйная бітва пад Ракаворам[45].

На практыцы ў адносінах з суседзямі Нямецкі ордэн кіраваўся ўласнымі інтарэсамі. Калі карысць ад гандлю штурхала рыцарскую дзяржаву ісці на кааперацыю з „нявернымі» ў эканамічнай сферы, Ордэн не адмаўляўся ад яе. У спецыяльным даследаванні ўжо адзначалася, што паганскія народы ўзбярэжжа Балтыкі былі для Ордэна адначасова i ворагамі, i эканамічнымі партнёрамі[46]. Toe caмае можна сказаць i адносна схізматыкаў (хоць у 1350-я гг. гандаль Рыгі з Руссю жорстка асуджаўся папамі Клемен­там VI ды Інацэнтам VI)[47]. Эканамічныя сувязі Інфлянтаў з Ноўгарадам Вялікім былі настолькі важнымі для ix, што не дазвалялі весці працяглую вайну[48]. Дакладна так, а можа яшчэ i ў большай ступені ўзаемавыгадны гандаль на Дзвіне ў XIII ст. стрымліваў ваенныя канфлікты паміж Рыгай i Полацкам[49], дзе, як i ў Ноўгарадзе, з’явілася ганзейская факторыя[50]. Сам Полацк тады, як i Пскоў[51], арыентаваўся на мірныя адносіны з Ордэнам[52].

У крыніцах XIII ст. вельмі мала сведчанняў аб адносінах рыцараў да Полацкай зямлі, якая непасрэдна межавала з валоданнямі Інфлянцкага ордэна. Характэрна, аднак, што пры адсутнасці любых сведчанняў аб сур’ёзных ваенных канфліктах захавалася інфармацыя пра часы ix збліжэння i дастаткова цеснай кааперацыі. Псторыкам вядомы мірны дагавор, заключаны 28 снежня 1264 г. паміж Полацкам i Віцебскам, з аднаго боку, i Рыгай ды Інфлянцкім ордэ­нам, з другога[53]. У гэтым дакуменце, які пацвярджае факт даравання Ордэну зямлі нейкім полацкім князем Канстанцінам[54], палачане i віцябляне абяцаюць „…не въступатися на тую землю, што князь Костянтинъ дал шестерю съ своею братьею», a магістр i браты-рыцары за гэта павінны „…отступити с всею правдою» ад Полацкай зямлі. Набыццё Ордэнам ЗЯМЛІ ад Канстанціна полацкага пацвердзіла і була папы Урбана IV ад 20 жніўня 1264 г.[55]. Як дабрадзей нямецкіх рыцараў полацкі князь Канстанцін згадваўся ў дакументах Нямецкага ордэна яшчэ ў XIV ст.[56].

У крыніцах пачатку XIV ст. утрымліваецца цікавая інфармацыя пра часы нядоўгатрывалага, але напэўна самага цеснага збліжэння Полацка з Рыгай i Інфлянцкім ордэнам. У прыватнасці, у ix гаворыцца, што „Полацкае каралеўства» (Regnum Polochense) было перададзена рыжскаму арцыбіскупству, у Полацку існавала лацінская кафедра i распаўсюджвалася каталіцкая вера, але рыцары Ордэна замоцна прыгняталі палачан i ў выніку страцілі Полацк на карысць паганых літоўцаў[57]. Усё гэта магло адбыцца ў другой палове XIII ст. Што да больш дакладнага вызначэння часу i абставінаў згаданых падзей, то пры выяўленым на сёння корпусе крыніц гэта пакуль не ўяўляецца магчымым.

Пачаўшы ў 1283 г. вайну з паганай Літвой, Тэўтонскі ордэн на практыцы ваяваў i з праваслаўнымі хрысціянамі — русінамі ВКЛ. Ордэнскія храністы адрознівалі русінаў ад няхрышчаных літоўцаў[58], але адносілі ix да няверных — як паганцаў i ерэтыкоў, з якімі належала весці вайну. Праводзячы ў XIV ст. сістэматычныя рэйды на тэрыторыю ВКЛ, Ордэн спасылаўся на прывілей рымскага папы, які дазволіў яму прывесці да хрысціянства як Літву, так i Русь[59]. Гэты асаблівы прывілей, быццам выдадзены папам тэўтонскім рыцарам на сілавую хрысціянізацыю „русінаў i паганцаў»(Russin und heydin), згадваўся i праз стагоддзе ў ордэнскай храністыцы[60].

У рэальным жыцці, аднак, у адносінах з русінамі Ордэн неаднаразова адступаў ад дактрыны крыжовай вайны ды, як i Рыжскае біскупства, дазваляў сабе збліжэнне i нават каапераванне са схізматыкамі. 3 многіх прыкладаў „супрацы» ордэнскай улады з „нявернымі», адным з першых сярод якіх можна лічыць антыпрускі саюз тэўтонаў з Данілам Галіцкім (1254)[61], дастаткова прывесці некалькі. У канцы 1323 г. вендэнскі комтур Раймар Ганэ (Reimar Hane) разам з некалькімі іншымі саноўнікамі ад імя Інфлянцкага ордэна заключыў з Ноўгарадам Вялікім перамір’е, якое прадугледжвала супольную барацьбу з Літвой i Псковам[62]. Планавалася, у прыватнасці, што яны разам выступяць супраць Пскова, каб разарваць яго саюз з ВКЛ i ваенным шляхам прымусіць пскавічоў падпарадкавацца Ноўгараду Вялікаму. Ноўгарадцы адразу ж арыштавалі ладдзі рыжан, што на­несла істотную шкоду эканамічным інтарэсам Рыгі — гандлёвага канкурэнта Ордэна ў Балтыйскім рэгіёне. Такім шляхам Ордэн, закліканы абараняць хрысціян, апынуўся ў саюзе са „схізматыкамі», скіраваным супраць лацінскіх хрысціян. I сапраўды, як падкрэслівалася ў гістарыяграфіі, інфлянцка-ноўгарадскі альянс рэальна пашкодзіў больш каталіцкім саюзнікам Гедыміна[63], чым самой Літве.

Прэцэдэнты прыкрытага кааперавання з нявернымі падавала i сама рымская курыя. Пасля таго як польскі карольУладыслаў Лакетак заключыў з Гедымінам перамір’е (1325), замацаванае шлюбам яго сына Казіміра з дачкою вялікага князя літоўскага Альдонай[64], a Ордэн пайшоў на збліжэнне з Галіцка-Валынскай Русею, у 1326 г. — пад час перамір’я Ордэна з ВКЛ — дзякуючы фактычнай санкцыі папы Яна XXII адбыўся вядомы супольны паход кантынгентаў Лакетка i Гедыміна на Брандэнбургію. 3 боку ВКЛ у ім удзельнічаў аддзел з 1200 вершнікаў на чале з гарадзенскім старастам Давыдам, пад харугвай якога былі i русіны. Гэтая падзея выклікала ў Еўропе хвалю абурэнняў у адрас як Польшчы, так i рымскага папы[65]. У хроніках гаварылася, што гэта „па радзе i з дазволу папы»[66] Лакетак прывёў войска паганцаў на пусташэнне хрысціянскай зямлі, a тэўтонскім рыцарам па ўказанні таго ж Яна XXII давялося прапусціць яго[67], i да т.п. Гэты прыклад паказвае, што i сама рымская курыя, якая вызначала прынцыпы стаўлення да паганцаў i ўсіх няверных як да ворагаў, пры аказіі магла выкарыстоўваць ix у сваіх вузкіх інтарэсах.

Прагматызм ордэнскай дыпламатыі ў адносінах да схізматыкаў асабліва выразна ілюструецца першым дагаворам аб перамір’і на 10 гадоў, заключаным у Троках у 1379 г. паміж вялікім магістрам Ордэна Вінрыхам фон Кніпродэ (Winrich von Kniprode), з аднаго боку, i Кейстутам з Ягайлам, з другога[68]. Прапанова літоўскіх князёў ахапіць перамір’ем усё ВКЛ не магла быць прынята нямецкімі рыцарамі, таму што гэта супярэчыла б дактрыне крыжовай вайны, якая патрабавала весці з нявернымі пастаяннуювайну. У выніку перамір’е стала саступкай Ордэна Літве i ахапіла толькі землі з галоўным чынам праваслаўным насельніцтвам — русінамі: раёны Ваўкавыска, Суража, Драгічына, Мельніка, Бельска, Берасця, Камянца i Горадні, г. зн. вотчыну Кейстута[69]. Уключыўшы ў абсяг дзеяння дагавора землі ВКЛ, населения русінамі, Ордэн гэтым разам выступіў фактычна ў ролі пратэктара „схізматыкаў» (Ruthenos scismaticos).

Пасля Крэўскай уніі 1385 г. i хрышчэння Літвы, якое пазбавіла Нямецкі ордэн легітымацыі на далейшае існаванне ў Прусіі i Інфлянтах, дыпламатыя рыцарскай дзяржавы ўхапілася за больш актыўную прапаганду сваёй місіі абароны хрысціянства ад няверных — i ад паганцаў, якімі па-ранейшаму лічыліся літоўцы, i ад русінаў-схізматыкаў[70]. Пэўныя падставы для гэтага заставаліся: большасць падданых пад уладай князя-каталіка Вітаўта спавядала праваслаўе, якое не прызнавала прымату Рыма. Факт прыналежнасці праваслаўных да ВКЛ выкарыстоўваўся Мальбаркам як для абвінавачванняў у фальшывасці хрысціянізацыі самой Літвы, так i для дыскрэдытацыі Польскага Каралеўства: маўляў, мець такога саюзніка — справа прынамсі непрыстойная для прававерных хрысціян. Падтрымка „паганай Літвы i схізматыцкай Русі» як шкодная i небяспечная для Ордэна i ўсяго хрысціянства фігуравала ў якасці найбольш частага абвінавачвання з боку вялікага магістра ў адрас поль­скага караля ў 1400-1403 г.[71]. Віленская унія 1401 г., што ўмацавала дзяржаўную повязь ВКЛ з Польскім Каралеўствам, характарызавалася як небяспечная ўжо таму, што ахапляла i „ерэтыкоў» — жамойтаў i русінаў[72]. Гэтаксама ў скаргах Ордэна на рыжскага арцыбіскупа i дэрпцкага біскупа, кіраваных у рымскую курыю ў 1392-1395 г., у віну ім ставілася сувязь з „русінамі-схізматыкамі i нявернымі літоўцамі»[73].

У той жа час ордэнскае кіраўніцва само ўваходзіла ў самыя цесныя адносіны са схізматыкамі ВКЛ. Калі пасля заключэння Крэўскай уніі полацкі князь Андрэй Альгердавіч перадаў Полацкую зямлю ў вечнае валоданне інфлянцкаму магістру[74], Ордэн узяў яго пад сваю апеку i абарону[75]. У выніку ў 1386 г. ордэнскі кантынгент падтрымаў ваенны выступ „схізматыкаў» князя Андрэя Полацкага i смаленскага князя Святаслава супраць Ягайлы ў Беларусі[76]. Пазней, у 1402 г., падтрымліваючы князя Свідрыгайлу, які выступіў супраць Вітаўта, Ордэн зрабіў стаўку на мяцеж у праваслаўным Смаленску[77]. Пазіцыя Мальбарка змянілася толькі пасля ультиматума з Рыма[78]. Такія дзеянні не маглі не нашкодзіць рэпутацыі Ордэна, i менавіта пра ix гаварыў Ягайла ў сваім маніфесце[79], высланым перад пачаткам Вялікай вайны з Ордэнам (1409-1411) усім манархам i князям лацінскай Еўропы з мэтай падарваць ix давер да рыцарскай дзяржавы.

У дыпламатычным супрацьстаянні з Ягайлам i Вітаўтам перад генеральным сутыкненнем Нямецкі ордэн таксама выкарыстоўваў факт прысутнасці Русі ў ix дзяржаве як важны аргумент кампраментацыі непрыяцеля ў вачах каталіцкай Еўропы. 3 Мальбарка да еўрапейскіх манархаў i да рымскага папы разыходзіліся пасланні, у якіх польскі кароль абвінавачваўся ў аб’яднанні з русінамі i нават з маскоўскім князем[80]. Вялікі магістр сцвярджаў, што калі польскі ка­роль падтрымлівае паганцаў у Літве i дапамагае схізматыкам-русінам (scismatici Rutheni), то вайна рыцараў супраць Ягайлы i Вітаўта цалкам справядлівая i законная. Падобным чынам сам Жыгімонт Люксембургскі матываваў заключэнне ў Будзе саюза з Нямецкім ордэнам супраць Польшчы 20 снежня 1409 г.: маўляў, ён падтрымае Ордэн таму, што кароль польскі заклікаў сабе ў падмогу „няверных», сярод якіх не толькі няверныя літоўцы i татары, але i русіны (,,…іп-fideles Lithuanos, Ruthenos, Thartaros vel alios quoscunque scismaticos…»)[81].

Пасля Грунвальдскай бітвы як ордэнская дыпламатыя, так i пратэктар Ордэна кароль Жыгімонт Люксембургскі выкарыстоўвалі ў прапагандзе яшчэ больш радыкальныя лозунгі часоў барацьбы з паганскімі плямёнамі. У ix маніфестах i пасланнях да еўрапейскіх манархаў сцвярджалася, у прыватнасці, што на грунвальдскім полі рыцары Хрыста былі разбітыя несапраўднымі хрысціянамі — ворагамі крыжа i веры, да якіх залічваліся i русіны[82]. I пасля Торуньскага міру 1411 г. праваслаўныя русіны фігуравалі ў адной сувязі з варожымі для Ордэна „нехрысцямі i паганцамі», што дапамагаюць палякам i літоўцам (Rewssen, Tatern und andern uncristen und heidenischen)[83].

Нарэшце, у 1430-х г., пасля двух стагоддзяў узброенай барацьбы супраць няверных у Прыбалтыцы, Нямецкі ордэн змяніў форму выканання сваей місіі і паспрабаваў прывесці схізматыкаў ВКЛ да рымскага абраду шляхам уніі[84]. Ордэнскія дыпламаты зачасцілі ў Полацк i Віцебск — самае гняздо праваслаўя, прадстаўляючы інтарэсы русінаў з лагера Свідрыгайлы ў Базелі i Рыме[85]. Аднак, падтрымаўшы Свідрыгайлу ў грамадзянскай вайне, якая раскалола ВКЛ i ў якую ўключылася Польскае Каралеўства, Ордэн фактычна выступіў за праваслаўную Русь Літоўскую, чым у чарговы раз асудзіў сябе на жорсткую крытыку з боку каталікоў[86] i ў выніку канчаткова прайграў.

Такім чынам, закліканы абараняць лацінскую царкву i няспынна ваяваць з „ворагамі Хрыста», Нямецкі ордэн на практыцы часта выкарыстоўваў аргумент веры для дасягнення ўласных палітычных мэтаў. Працягваючы вайну з русінамі ВКЛ як з ворагамі Хрыстовай веры, ордэнскае кіраўніцтва неаднаразова трактавала праваслаўную Русь дастаткова інструментарна, у адпаведнасці з канкрэтнымі інтарэсамі сваёй палітыкі, а не дактрыны святой вайны з нявернымі.

[3] Гл.: Beumann H. Kreuzzugsgedanke und Ostpolitik im hochen Mittelal­ter // Heidenmission und Krezzugsgedanke in der deutschen Ostpolitik des Mittelalters. Hrsg. von H. Beumann. Darmstadt 1963. S. 143-145; Гл. таксама: Mayer H. E. Geschichte der Kreuzzöge. Stuttgart, 1965. S. 263. Кампетэнгны агляд гістарыяграфіі гэтага паходу гл. у: Gładysz M. Za­pomniani krzyïowcy. Polska wobec ruchu krucjatowego w ХІІ-ХІII w. Warszawa, 2002. S. 70-91. Гл. таксама: Kahl H. — D. Zum Ergebnis des Wendenkreuzzugs von 1147 // Heidenmission und Kreuzzugsgedanke in der deutschen Ostpolitik des Mittelalters. S. 279-285. History in Dispute. Vol. 10: The Crusades 1095-1291. Ed. by M. T. Abate. St. James Press, 2003. R 270. Christiansen E. The Northern Crusades. London, 1997. P. 50-59.
[4] Kürbis В. Cystersi w kulturze polskiego średniowiecza // Historia i kultu­ra cystersów w dawnej Polsce i ich europejskie związki. Red. J.Strzelczyk. Poznań 1987. S.324-326; Щавелева Н.И. Послание епископа краковско­го Матвея Бернарду Клервоскому об „обращении» русских // Древ­нейшие государства на территории СССР. Материалы и исследования 1975 г. Москва, 1976. С. 113-121.
[5] Gładysz M. Zapomniani krzyżowcy. S. 92; Сагановіч Г. Русь у палітыцы крыжовых паходаў ХII-ХIII cт. // Украïна в Центрально-Східній Еропі. Киïв, 2003. С. 72.
[6] Hehl E.-D. Was ist eigentlich ein Kreuzzug? // Historische Zeitschrift.Bd. 259 (1994). Hf. 2. S. 324.
[7] Hageneder H. Das päpstlicher Recht der Fürstenabsetzung (1150-1250) //Archivum Historiae Pontificiae. Vol.l (1963). S. 53-95; Housley N. TheLater Crusades, 1274-1580. From Lyons to Alcazaг. Oxford UniversityPress 1992. P. 237.
[8] Potkowski E. Papiestwo a państwa europiejskie (XIII-XV w.) // Katolicyzm średniowieczny. Red. Józef Kelleг. Warszawa 1977. S.44-45f.
[9] Hehl E.-D. Was ist eigentlich ein Kreuzzug? S.325; Riley-Smith J. Kreuz­züge // Lexikon des Mittelalters. Bd.V. 1991.S.1508.
[10] Hertz A. Die thomasische Lehre vom bellum justum als ethischer Kompro­miβ // Die Wahrnehmung und Darstellung von Kriegen im Mittelalter undin der Frühen Neuzet. Hg. von H.Branneг. Wiesbaden, 2000. S. 27-29.
[11] Падрабязней гл.: Beestermуller G. Thomas von Aquin und der gerechterKrieg im theologischen Kontext der Summa Theologiae. Köln, 1990.
[12] Grabski A. F. Polska w opiniach Europy Zachodnie] XIV-XV w. Warsza­wa 1968. S.153.
[13] Riley-Smith J. The Crusades. A History. 2th ed. Yale University Press2005. P.183.
[14] Winowski L. Stosunek średniowiecznej Europy do obcych-inowierców// Prawo kanoniczne. Г.IV. Warszawa 1961. S.651.
[15] Winter E. Russland und das Papstum. Bd.l. Von der Christianisierung biszu den Anfängen der Aufklärung. Berlin 1960. S.61f.; Peltz W. Krzyżowcyw Europie północno-wschodniej // Rycerstwo Europy Środkowo-Wschódnie] wobec idei krucjat. Zelona Góra 2002. S.125.
[16] Падрабязней пра гэта гл. у: Флоря Б. Н. У истоков религиозногораскола славянского мира (XIII в.). С.-Петербург, 2004.
[17] Генрих Латвийский. Хроника Ливонии. Введение, перевод икомментарии С.А.Аннинского. Москва — Ленинград, 1938. С. 59. Гл.таксама: Сагановіч Г. Полацк i нямецкая калонія на Дзвіне (паводлехронікі Генрыха Латыша) // Беларускі Гістарычны Агляд. Т. 5 (1998).Сш.1. С. 3-26.
[18] Генрих Латвийский. Хроника Ливонии. С. 102, 114, 115. Пар.: Сагановіч Г. Русіны ў вачах заходніх хрысціян XIII-XIV ст. // Псторыя iархеалогія Полацка і Полацкай зямлі. Полацк, 2003. С. 230.
[19] Флоря Б. Н. У истоков религиозного раскола славянского мира (XIII в.).С.-Петербург, 2004. С. 86-88.
[20] Liv-, Est- und Curländisches Urkundenbuch (далей — LUB). Hrsg.v. F.G.v.Bunge. Bd. 1. Riga. № 66; Матузова В. И., Назарова Е. Л.Крестоносцы и Русь. Конец XII — 1270 г. Тексты, перевод, комментарии.Москва, 2002. С. 216-217; Donner G. A. Kardinal Wilhelm von Sabina,Bischof von Modena 1222-1234. Helsingfors 1929. S. 103.
[21] LUB. Bd.l. №95; Матузова В. И., Назарова Е. Л. Крестоносцы и Русь.С. 219-220.
[22] LUB. Bd. 1. №121, 128; Vetera monumenta Poloniae et Lfflmaniae. Ed.Augustino Theineг. T. 1 (1217-1409). Romae 1860. Nг. 46.
[23] У традыцыі савецкай гістарыяграфіі канфлікты Швецыі з Ноўгарадамназывайся „крыжовымі паходамі на Русь», a перамогі АляксандраНеўскага ў 1240 i 1242 г. абвяшчаліся ix крахам. Гл.: Пашуто В. Т.О политике папской курии на Руси (XIII в.) // Вопросы истории.1949. № 5. С. 52-76; Idem. Внешняя политика Древней Руси. Москва -Ленинград, 1968. С. 227-259, 290-301. У польскай гістарыяграфііпадобны падыход гл. у: Peltz W. Krzyżowcy w Europie północno-wschodniej // Rycerstwo Europy Środkowo-Wschуdniej wobec idei krucjat. Zelona Góra 2002. S. 123-129.
[24] Шаскольский И. П. Борьба Руси против крестоносной агрессии наберегах Балтики в XII-XIII вв. Ленинград, 1978. С. 147-153; Флоря Б. Н.У истоков религиозного раскола славянского мира. С. 148-149.
[25] Umiński J. Niebezpieczeństwo tatarskie w połowie XIII w. a papież In­nocenty IV // Rozprawy historyczne Towarzystwa Naukowego Warsza­wskiego. T.I. Z.4 (9). Warszawa 1921-22. S.42f.
[26] Preussisches Urkundenbuch (далей — PUB). Bd.l. H.2. Hrsg. v. A.Seraphim.Königsberg 1909. № 185. Гл. таксама: Большакова С. Папские посланиягалицкому князю как исторический источник // Древнейшиегосударства на территории СССР. Материалы и исследования, 1975.Москва, 1976. С. 122-129.
[27] Матузова В.И., Назарова Е.Л. Крестоносцы и Русь. Конец XII в. -1270 г. Тексты, перевод, комментарий. Москва, 2002. С. 262-270.
[28] Ипатьевская летопись / ПСРЛ. Т. 2. Москва, 1998. С. 826-827; ІсаевічЯ. Галицько-Волинська держава. Львів, 1999. С. 21.
[29] PUB. Bd.l. H. 2. Königsberg 1909. Nг. 1, 3, 7.
[30] Флоря Б.Н. У истоков религиозного раскола славянского мира (XIII в.).С. 179-180.
[31] PUB. Bd. 1. H. 2. Königsberg 1909. Nг. 59.
[32] Такую здагадку ўжо выказвалі даследчыкі. Гл.: Gładysz M. Zapomni­ani krzyżowcy. Polska wobec ruchu krucjatowego w ХІІ-ХІП w. Warsza­wa 2002. S. 303.
[33] LUB. Bd. 1. №345. S. 440-441.
[34] См.: Samowsky J. The Teutonic Order confronts Mongols and Turks //The Military Orders. Fighting for the Faith and Caring for the Sick. Ed.by M.Barbeг. Varium 1994. S. 256.
[35] Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae. Ed. A.Theineг. T.I (1217-1409).Romae 1860. Nг. 222. S. 166-167; PUB. Bd.l. H. 2. Nг. 222. S. 166-167.
[36] Regesta Diplomatica nee non epistolaria Bohemiae et Moraviae. P.II. V.3.Pragae 1883. Nг. 845; Jakštas J. Das Baltikum in der Kreuzzugsbewegung des XIV Jh. Die Nachrichten Philipps de Mezieres über die baltischen Ge­biete // Commentationes Balticae. Bd.WVII (1959). Hf. 3. S. 5.
[37] Летным аргументам на карысць гэтага можна лічыць удзел кантынгенту пскавічоў (ці ноўгарадцаў?) у паходзе інфлянцкіх рыцараў на Літву ў 1236 г. Як сцвярджае ноўгарадскі летапіс, „плесковици от себе послаша (рыцарам — Г.С.) помощь мужь 200″. Гл.: Новгородская первая летопись старшего и младшего изводов. Ред. А. Носов. Москва -Ленинград, 1950. С. 285; Livlāndische Reimchronik. Hrsg. von Leo Meyeг. Padeborn 1876. №1889; Dubonis A. Du šimtai pskoviečių Saulės mūšyje (1236) (Dėl naugardo I metraščio žinutės) // Lituanistica. Vilnius 1990. Nг.l. P. 13-23
[38] Selart A. Confessional Conflict and Political Cooperation: Livonia and Rus­sia in the 13^th Century // Crusade and Conversion on the Baltic Frontier,1150-1500. Ed. by A.V. Murray. Ashgate 2001. P.150; Хёш Э. Восточнаяполитика Немецкого ордена в XIII в. // Князь Александр Невскийи его эпоха. Исследования и материалы. Под ред. Ю. Бегунова иА. Кирпичникова. С.-Петербург, 1995. С. 69, 70, 72.
[39] 3 вялізнай гістарыяграфіі пытання вылучу асноўныя сучасныя працыкласічнага характеру: Christiansen E. The Northern Crusades. London1997; Boockmann H. Der Deutsche Orden. Zwölf Kapitel aus seiner Ge­schichte. München, 1994. S. 151-180; Gudavičius E. Kryžiaus karai Pabal­tijyje ir Lietuva XIII amž. Vilnius 1989; Rowell S. C. Lithuania ascending:A pagan empire within east-central Europe: 1295-1345. Cambridge 1994;Ekdahl S. Die Christianisierung Litauens als Dilemma des Deutschen Or­dens // Lietuvos krikščionėjimas Vidurio Europos kontekste. Vilnius,2005. P. 189-205.
[40] Напрыклад, разглядаючы вайну ca схізматыкамі, Э.Хрысціянсанабмежаваўся Ноўгарадскай зямлёй. Гл.: Christiansen E. The Northern Crusades. P.132-137.
[41] Mažeika Г. Of cabbages and knights: trade and trade treaties with theinfidel on the nothern frontier, 1200-1390 // Journal of Medieval His­tory. V.20 (1994). P.66
[42] Падобныя прынцыпы ўтрымліваліся i ў пастановах многіх сінодаўу наступныя гады. Згодна з пастановамі сінода ў Прэсбургу (1309),каталікам указвалася не толькі ніякім чынам не дапамагаць няверным,але i забаранялася выдаваць сваячак замуж за „ерэтыкоў, схізматыкаў,русінаў, балгар, літоўцаў» (Гл.: Grabski A. F. Polska w opiniach EuropyZachodniej XIV-XV w. Warszawa 1968. S. 152).
[43] Шаскольский И. П. Борьба Руси против крестоносной агрессии наберегах Балтики. С. 149-150.
[44] LUB. Bd.l. №408. См.: Флоря Б.Н. У истоков религиозного расколаславянского мира. С. 185-186.
[45] Новгородская первая летопись. С. 85-87f.
[46] Mažeika Г. Of cabbages and knights: trade and trade treaties with the in­fidel on the nothern frontieг. E 65, 70-76.
[47] Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae. Ed. A. Theineг. T. 1.Nг.700, 765.
[48] Christiansen E. The Northern Crusades. London 1997. P. 136.
[49] Goetz L.K. Deutsch-Russische Handelsgeschichte des Mittelalters. Lübeck1922. S. 447-472; Dircks В. Russisch-livländische Beziehungen in derzweiten Hälfte des 13. Jhs. // Jahrbuch des baltischen Deutschtums.Bd.33 (1986). S. 25-34.
[50] Гильдебранд Г. Немецкая контора в Полоцке // Сборник материалови статей по истории Прибалтийского края. Т.2. Рига, 1879. С. 44-80.
[51] Белецкий С. В., Сатырева Д. Н. Псков и Орден в первой трети XIII в. //Князь Александр Невский и его эпоха. Исследования и материалы.Под ред. Ю. К. Бегунова и А. Н. Кирпичникова. С.-Петербург, 1995.С. 81-85.
[52] Гл.: Hellmann M. Das Lettenland im Mittelalteг. Münster — Köln, 1954.S. 155-190; Сагановіч Г. Полацк i нямецкая калонія на Дзвіне (паводлехронікі Генрыха Латыша) // БГА. Т.5 (1998). Сш. 1. С 3-26.
[53] Russische-Livländische Urkunden. Hrsg. v. С. Е. Napiersky. S-Petersburg1868. №25. S. 13; LUB. Bd.6. № 3036; Полоцкие грамоты XIII — начала XVI вв. Сост. А. Н. Хорошкевич. Вып. 1. Москва, 1977. №1. С. 35-36.
[54] Пра загадкавага полацкага князя гл.: Selart A. Fürst Konstantin von Polock und die Geschichte Livlands im dritten Viertel des 13. Jhs. // For­schungen zur baltischen Geschichte. Bd.l. Tartu 2006. S.29-44. Пар. па-беларуску: Сэларт A. Полацкі князь Канстанцін i гісторыя Інфлянтаў у трэцяй чвэрці XIII ст. // БГА. Т.ХІ (2004). С 3-25.
[55] LUB. Bd.l. Nг.380. S. 484.
[56] Die Statuten des Deutschen Ordens nach den ältesten Handschriften. Hg.v. M.Perlbach. Halle 1890. S. 132.
[57] LUB. Bd.2. Riga 1854. Nг.63O. S. 50; PUB. Bd. H/1. Nг.13; Seraphim A. DasZeugenverhцr des Franciscuc de Moliano (1312). Quellen zur Geschichtedes Deutschen Ordens. Königsberg 1912. S. 200, 202f.; Жлугка A. Ліст папыКлімента V 1310 г. аб становішчы ў Лівоніі i ў суседніх краінах у другойпалове XIII — пачатку XIV ст. // Беларускі археаграфічны штогоднік.Вып.7. Мінск, 2006. С 162. Гл. таксама: Długosz J. Roczniki czyli Kronika sławnego królewstwa Polskiego. Ks.9. Warszawa 1975. S. 96.
[58] Саганович Г. «Русь» в прусских хрониках XIV-XV вв. // Славяне иих соседи. Вып.ГХ. Средние века — Раннее новое время. Славяне инемцы. Москва, 1999. С. 100-105.
[59] Магчыма, мелася на ўвазе пасланне папы Аляксандра IV магістру ібратам Ордэна ў 1260 г. (гл. спас. 33).
[60] Кантынуатар хронікі Посільге пад 1407 г. паведамляе, што Ордэнатрымаў ад папы прывілей „Littowin czu betwingen czu dem geloubindie Russin und heydin die den landen gelegin werin czu twingen». Гл.: Scriptores rerum Prassicaram (далей — SRP). Bd.III. Hrsg. von E.Strehlke. Leipzig 1863. S.288. Пар.: Die Berichte der Generalprokuratoren des Deutschen Ordens an der Kurie. Bd.2. Peter von Wormditt (1403-1419). Bearb. von H.Koeppen. Göttingen 1960. №31. S. 90.
[61] Гл.: Матузова В., Назарова Е. Крестоносцы и Русь. С. 364-368.
[62] LUB. Bd.2. №618; Грамоты Великого Новгорода и Пскова. Изд.С. Н. Валк. Москва — Ленинград, 1949. №37. С. 65-67.
[63] Prochaska A. Stosunki Krzyżaków z Giedymiem i Łokietkiem // Kwar­talnik Historyczny. Г.X (1896J.S.28 — 30; Rowell S. C Lithuania ascend­ing: A pagan empire within east-central Europe: 1295-1345. Cambridge1994. P. 238.
[64] Zajączkowski S. Przymierze polsko-litewskie 1325 г. // Kwartalnik Histo­ryczny. XL (1926). S. 567-617.
[65] Grabski A. F. Polska w opiniach Europy Zachodniej XIV-XV w. Warszawa1968. S. 156-165; Rowell S. C. Lithuania ascending: A pagan empire withineast-central Europe: 1295-1345. Cambridge 1994. P. 235.
[66] Henrici de Hervordia Liber de rebus memorabilibus. Ed. A.Potthast. Gottingae 1859. S. 211.
[67] Працяг хронікі Посільге, гл.: SRP. Bd.3. S. 307-308.
[68] Codex diplomaticus Lithuaniae (далей — CDL). Ed. E.Raczyński. Vratislaviae 1845. S. 53-55; Codex diplomaticus Prussicus (далей — CDP). Bd.3.№134; Codex epistolaris Vitoldi Magni Ducis Lithuaniae 1376-1430 (далей — CEV). Wyd. AProchaska. Cracoviae 1882. №1.
[69] CDL. S. 53-55. Пар.: Prochaska A. Upadek Kiejstuta // Kwartalnik History­czny. Г.XXIII (1909). S.494f.; Kučinskas A. Kęstutis. Lietuvių tautos gynėjas.Vilnius 1988. P 149.
[70] Militzer K. Aspekte aus den Beziehungen des Deutschen Ordens zum pol­nischen Adel // Etos rycerski w Europie Środkowej i Wschodniej. Zelona Góra 1997. S. 83.
[71] CDP. Bd.5. Königsberg 1857. Nг. 122, 135; Grabski A. F. Polska w opiniach Europy Zachodniej XIV-XV w. S. 221-223.
[72] CDP. Bd.6. Königsberg 1861. Nг.113. ІнаКанстанцкім саборыўвінуЯгайлуордэнскае прадстаўніцгва ставіла тое, што яго саюзнікі — жамойты iрусіны (Somefi et Rutheni). Гл.: Boockmann H. Johannes Falkenberg, derDeutsche Orden und die pohlische Politik. Göttingen 1975. S. 324.
[73] Die Berichte der Generalprokuratoren des Deutschen Ordens an der Ku­rie. Bd.l. Die Geschichte der Generalprokuratoren von den Anfängen bis1403. Beaib. von K.Forstreuteг. Göttingen 1961. №210, 240, 24lf.
[74] CDP. Bd.4. №33; LUB. Bd.3. №1226, 1227.
[75] LUB. Bd.3. №1226, 1227.
[76] SRP. Bd.3. S.145;. Długosz J. Roczniki czyli Kronika sławnego królewstwa Polskiego. Ks.10. Warszawa 1981. S.206
[77] Lewicki A. Powstanie Świdrygiełły. Kraków 1915. S.53-55.
[78] Goyski M. Wzajemne stosunki Polski, Litwy i Zakonu w latach 1399-1404.Studium historyczne. Kraków 1906. S.52.
[79] Гл.: CEV. №426. S.194-195f.
[80] CEV. Appendix. №4; SRP. Bd.3. S.244.
[81] Lites ас Res Gestae inter Polonos Ordinemque Craciferorum. Ed. I.Zakrzewski. Т.П. Poznan 1892. №53; Пар.: Nowak Z. Polityka północna Zyg­munta Luksemburskiego do г. 1411. Toruń 1964. S. 96-97.
[82] Grabski A. F. Polska w opiniach Europy Zachodniej XJV-XV w. S. 238-239.
[83] Гл. пасланне вялікага магістра ордэнскаму пракуратару ад 28 чэрвеня1414 г.: Die Berichte der Generalprokuratoren des Deutschen Ordens ander Kurie. Bd.2. Peter von Wormditt (1403-1419). Bearb. von H.Koeppen.Göttingen, 1960.
[84] Forstreuter K. Der Deutsche Orden und die Kirchenunion während des Basler Konzils // Annuarium Historiae Conciliorum. Jg.l (1969). S. 121f.
[85] Dombrowski L. Die Beziehungen des Deutschen Ordens zum BaselerKonzil. Berlin, 1913. S. 102 ff.
[86] Тыповы для польскай гістарыяграфіі прыклад агульнага асуджэнняНямецкага ордэна за збліжэнне са Свідрыгайлам бачым у А.Лявіцкага,які не прамінаў падкрэсліць, што ў вышку падступнай палітыкі нямецкіярыцары ў саюзе са „схізматыкамі» ваявалі супраць хрысціянскагаманарха Ягайлы. Гл.: Lewicki A. Powstanie Świdrygiełły. Kraków 1915. S.85f.

Наверх

У 1368 г. адбыўся першы сур’ёзны канфлікт паміж двума цэнтрамі збірання рускіх зямель — Вялікімі Княствамі Літоўскім i Маскоўскім. Ужо дагэтуль літоўска-маскоўскія інтарэсы скрыжоўваліся ў смаленскіх землях (з 1335 г. адбывалася барацьба за Ржэву[1], a ў 1341 г. Альгерд здзейсніў няўдалы паход на Мажайск[2]), але да поўнамаштабнай вайны справы не даходзілі, мабыць, таму, што нават агульнай мяжы дзвюх дзяржаў пакуль не існавала[3].

Актыўная палітыка маскоўскага вялікага князя Дзмітрыя Іванавіча выклікала не толькі падтрымку з боку вялікай колькасці рускіх князёў i шырокі народны патрыятычны рух, але i незадаволенасць пэўных цэнтраў Паўночна-Ўсходняй Русі пашырэннем маскоўскай улады і, адпаведна, стратай сваёй самастойнасці. Па словах цвярскога летапісца, масквічы „князи Русьскыи начата приводити въ свою волю, а который почалъ не повиноватися ихъ воле, на тыхъ почали посягати злобою»[4].

Пэўныя інтарэсы ў маскоўскага вялікага князя былі i ў дачыненні да Вялікага Княства Цвярскога, якое ў сярэдзіне XIV ст. зазнавала чарговы этап княжацкіх міжусобіц. Умяшальніцтва ў цвярскія справы, падавалася б, павінна было скончыцца пасля смерці аднаго з прэтэндэнтаў на ўладу ў Вялікім Княстве Цвярскім князя Васіля Міхайлавіча Кашынскага (24 ліпеня 1368 г.) i ўсталяванні на цвярскім престоле князя Міхаіла Аляксандравіча, аднак такі ход падзей не задаволіў Маскву. Летам 1368 г. „князь велики Дмитреи Иванових[ь] събравъ воя многы и посылалъ рать на князя великаго Михаила Александровича Тферьскаго, князь же Михаило бежа въ Литву къ князю Олгерду, зятю своему, и тамо многы оукоры изнесе и жалобы изложи, прося помощи собе и оборони, дабы сътворилъ месть его въскоре, паче же вабячи и завучи его ити ратию къ Москве»[5]. Такім чынам неўзабаве Вялікае Княст­ва Літоўскае апынулася ў стане вайны з Вялікім Княствам Маскоўскім.

Альгерд, чыя жонка Ўльяна была сястрой цвярско­га князя Міхаіла[6], хутка i рашуча адрэагаваў на просьбы сваяка. Ужо восенню сабралі вялікае войска, у складзе якога знаходзіліся, акрамя самога Альгерда, ягоны брат Кейстут, сын Кейстута Вітаўт („тогда бо еще младъ и неславенъ»), сыны Альгерда, шмат літоўскіх князёў, а таксама раці вялікага князя цвярскога i ca Смаленска[7]. Марш­рут Альгердавага войска да маскоўскіх межаў застаўся невядомым, што было растлумачана летапісцам асобым звычаем вялікага князя літоўскага. Ён таму „и превзыде княжешемъ и богатьствомъ паче многихъ», што ніхто не ведаў ні ягоных планаў, ні на што збіралася шматлікае войска, ні куды яно ішло, усё гэта ён рабіў употай, i ў вы­шку „многи земли поималъ и многи грады и страны попленилъ»[8].

Даволі станоўчыя адносіны маскоўскага летапісца да кіраўніка суседняй, часам варожай, дзяржавы можна растлумачыць наступнай непаваротлівасцю маскоўскіх уладаў, якія не здолелі арганізаваць абарону сваіх межаў, хутка сабраць войскі і, нарэшце, атрымалі паразу ад вялікага князя літоўскага i зведалі аблогу сваёй сталіцы. Тым самым апраўдваліся наступствы дзеянняў Альгерда, які амаль бесперашкодна прайшоўся па ўладаннях Вялікага Княства Маскоўскага да самага ягонага цэнтра i такім жа чынам вярнуўся ў свае межы з вялікім палонам i здабычай. „Преже сего таково зло не бывало Москве отъ Литвы»[9], — рэзюмаваў летапісец. Між іншым, у цвярскім летапісанні разважанняў пра паводзіны Альгерда няма, a ў канцы ўсяго апавядання пра літоўскі паход 1368 г. мы не бачым спачування разрабаваным маскоўскім уладанням: Альгерд „отъиде въ своаси, учинивъ лихо за лихо»[10]…

Аб прасоўванні літоўска-смаленска-цвярскога войска на маскоўскую тэрыторыю вялікі князь Дзмітрый Іванавіч даведаўся толькі тады, калі яно пачало ваяваць парубежныя месцы[11]. Тут трэба заўважыць (для будучых высноў), што ў Маскве ведалі, адкуль ідзе пагроза, i пасылалі ў заставу старажавы полк менавіта ў небяспечным напрамку.

Збор войскаў — марудная справа, i пакуль па ўсім княстве беглі ганцы з граматамі з загадам „съвокупляти воя», насустрач Альгерду выступілі тыя, хто знаходзіўся ў Маскве („обретошас[я] тогда въ граде»)[12]. Пад ваяводствам Дзмітрыя Мініна (ад вялікага князя) i Акінфа Фёдаравіча Шубы (ад маскоўскага ўдзельнага князя Ўладзіміра Андрэевіча Серпухаўскога) у паход выйшлі маскоўская, каломенская i дзмітраўская раці.

У гэты час Альгерд дасягнуў воласці Холхла[13], дзе забіў „на встрече» князя Сямёна Дзмітрыевіча Старадубскага-Крапіву, a потым у Абаленску пакараў смерцю князя Канстанціна Юр’евіча. I вось ад ракі Протва (на ей знаходзіўся цэнтр Абаленскага княства) войска Альгерда перайшло да ракі Троены (варыянт — Тростны)[14], дзе адбылася сустрэча з маскоўскай заставай. У выніку бітвы Альгерд „ту изби сторожевыи плъкъ князя великаго, заставу Московьскую и князи и воеводы и бояры своя поби. Се же сдеяся тогды въ осенине въ Филипово говение, месяца ноября въ 21 день, на Введение святыя Богородица во вторникъ»[15].

3 упэўненасцю ў адсутнасці перашкодаў Альгерд рушыў да Масквы, дзе ў аблозе ўжо сядзелі вялікі князь маскоўскі, ягоны стрыечны брат Уладзімір Андрэевіч, мітрапаліт Аляксей i мноства баяраў i простых людзей. Масква была падрыхтавана: загадзя быў спалены пасад вакол горада, а новыя каменныя сцены, пабудаваныя за год да з’яўлення пад імі Альгерда[16], гарантавалі адносную бяспеку. Тры дні прастаяў вялікі князь літоўскі каля Ма­сквы, нічога зрабіць не здолеў i вымушаны быў вярнуцца ў свае межы.

Тым не менш, пэўны рэзананс паход Альгерда атрымаў. Вялікі князь цвярскі Міхаіл Аляксандравіч зноў усталяваўся на сваім пасадзе, Дзмітрый Маскоўскі адступіўся на яго карысць ад часткі цвярской тэрыторыі (удзел памерлага князя Сямёна Канстанцінавіча з горадам Гарадцом), якую ўтрымлівала за сабою Масква з зімы 1368 г.[17] Палонны цвярскі ўдзельны князь Ерамей Канстанцінавіч быў адпушчаны ў Цвер. Акрамя таго, Альгерд, магчыма, зноў стаў уладальнікам Ржэўскай зямлі, якая дагэтуль у тым жа 1368 г. у чарговы раз была захоплена Масквой[18].

Вось так скончылася так званая „першая літоўшчына»[19], падзея вядомая, якая неаднаразова трапляла на старонкі спецыяльных даследаванняў, навукова-папулярных кніг i знайшла адбітак на гістарычных картах. Але апошні момант — менавіта гістарычна-геаграфічныя акалічнасці паходу Альгерда на Маскву 1368 г. — застаюцца нявысветленымі. Дагэгуль не вызначаны: 1) маршрут руху войскаў на чале з Альгердам, 2) месцы баявых дзеянняў і, галоўнае, 3) дзе знаходзілася тая рака Троена, каля якой адбылася бітва. Асобнай праблемай паўстае неабходнасць лакалізацыі лініі маскоўскай мяжы, ад якой пачынаў ваяваць Альгерд маскоўскія „порубежнаа места». Адначасова можна праверыць магчымасць існавання на той час літоўска-маскоўскай мяжы ў рэгіёне прытокаў вярхоўя Акі рэк Угры i Протвы.

Такім чынам, дадзены артыкул прысвечаны высвятленню пытанняў цалкам гістарычна-геаграфічнага кшталту: рэканструкцыі палітычных межаў паміж двума дзяржаўнымі ўтварэннямі, лакалізацыі адміністрацыйна-палітычных адзінак старажытнасці i месцаў гістарычных падзей.

Перш за ўсё трэба даць агульнае ўяўленне пра геапалітычную сітуацыю ў рэгіёне, які падзяляў тэрыторыі Вялікіх Княстваў Літоўскага i Маскоўскага, а пасля перайсці да вызначэння маскоўскага памежжа на момант 1368 г.

Да сярэдзіны XIV ст. канчаткова вызначыліся два цэнтры збірання рускіх зямель, але сам працэс аб’яднання апошніх быў далёкім ад завяршэння. Тэрыторыі Вялікіх Княстваў Літоўскага i Маскоўскага ў той час раздзялялі масівы зямель, якія належалі калісьці Смаленскаму, Чарнігаўскаму i Разанскаму княствам. У XIV ст. Смаленскае i Чарнігаўскае (Бранскае)[20] княствы былі раздроблены на шэраг удзелаў. I вось гэтыя ўдзелы паступова прыбіралі да рук больш моцныя суседзі. У самым пачатку XIV ст. (1303 г.) да Масквы быў далучаны Мажайскі ўдзел Смаленскага княства[21]. Вялікая частка Таропецкага княства каля 1320 г. адышла да ВКЛ[22]. Чарнігаўскае княства, якое спазнала мэтанакіраваны пагром з боку Залатой арды[23], яшчэ да сярэдзіны XIV ст. таксама пачало схіляцца пад літоўскую ўладу[24]. Ад яго ў гэты час канчаткова адАЗяліліся верхняокскія княствы Карачаўскае, Навасільскае i Тарускае[25]. У такіх маленькіх дзяржаў амаль не было магчымасці дру­га трымаць сваю самастойнасць.

У сярэдзіне XIV ст. тэрытарыяльныя інтарэсы Вялікіх Княстваў Літоўскага i Маскоўскага перасякліся ў раёне вярхоўя ракі Волгі, у Ржэўскай зямлі. Узнікла адкрытая канфрантацыя дзвюх дзяржаў. Уяўляецца слушнай здагадка аб тым, што Ржэва з’яўлялася часткай былога Таропецкага княства i нават зрабілася сталіцай паменшанага ў памерах княства пасля далучэння да ВКЛ Таропца[26]. Калі так, то прэтэнзіі літоўскіх вялікіх князёў на Ржэву цалкам зразумелыя. Летам 1356 г. „Сижьскаго сынъ Иванъ сяде съ Литвою во Ржеве»[27]. Такім чынам адзін з удзельных ржэўскіх князёў (Сіжка — адна з валасцей Ржеўскай зямлі), які ўжо быў пазбаўлены сваіх уладанняў (яго самога не называюць Сіжскім князем, a толькі сынам Сіжскага князя), быў пасаджаны ў Ржэву з літоўскай дапамогай. Пэўная легітымнасць дадзенага захопу была захавана. Аднак летам 1358 г. войскі Волака Ламскага (або Цвяры) i Мажайска адбілі раней захопленую літвой Ржэву[28].

3 сярэдзіны XIV ст. літоўскія ўладанні паступова набліжаліся да маскоўскіх. Прыкладна ў 1357 г. да ВКЛ быў далучаны Бранск. У гэты год летам „бысть въ Брянске мятежь отъ лихихъ людей, и замятия велія и опустеніе гра­да, и потомъ [праз некаторы час. — В. Т.] нача обладати Брянскомъ князь велики Лйтовскій»[29].

У 1359 г. „Смольняне воевали Белоую»[30], значыць, да гэтага часу горад Белая апынуўся ў складзе ВКЛ, прычым, як бачым з летапіснай вытрымкі, адваяваць Смаленскаму княству свае былыя ўладанні не ўдалося. У адказ у тым жа годзе вялікі князь літоўскі Альгерд напаў на Смаленск, захапіў Мсціслаў („а Литвоу свою въ немь посадилъ»), а потым зімой паслаў сына Андрэя на Ржэву i зноў адваяваў яе[31]. Відаць, літоўскі гаспадар імкнуўся грунтоўна замацавацца ў такім стратэгічна важным пункце, як Ржэва, таму ў 1360 г. сам прыязджаў „Ржевы смотрйт[ь]»[32].

На гэты раз ВКЛ сапраўды даволі працяглы час утрымлівала вярхоўі Волгі i нават пачало развіваць экспансію да­лей з гэтага рэгіёну. У 1368 г. Андрэй Альгердавіч Полацкі, відавочна, з Ржэвы напаў на суседнія цвярскія воласці Хорвач i Родню[33]. Адразу пасля гэтага адбыўся паход маскоўскага ўдзельнага князя Ўладзіміра Андрэевіча Серпухаўскога на Ржэву i захоп яе[34]. Адным з магчымых вынікаў паходу Альгерда на Маскву было чарговае вяртанне Ржэ­вы ў склад ВКЛ. Толькі праз 8 гадоў князь Уладзімір Серпухаўскі спрабаваў адваяваць Ржэву, але няўдала[35]. Да кароткага перыяду праўлення ў ВКЛ Кейстута (1381-1382 гг.) горад цвёрда ўтрымліваўся пад літоўскай уладай[36].

У адрозненне ад ВКЛ, тэрыторыя якога павялічвалася на ўсходзе вялікімі масівамі зямель, Вялікае Княства Маскоўскае задавальнялася на захадзе значна меншымі кавалкамі. У сярэдзіне XIV ст. маскоўскія князі набылі пэўныя ўладанні са складу Вялікага Княства Разанскага i Вярхоўскіх княстваў.

Да канца 40-х — пачатку 50-х гг. XIV ст., калі меркаваць па дагаворы вялікага князя Сямёна Іванавіча са сваімі братамі Іванам i Андрэем[37], Масква набыла воласць Забярэгу[38]. Як высвятляецца з духоўнай граматы князя Сямёна, Забярэга была куплена „оу Семена оу Новосильского»[39]. Гэта была рэштка ўладанняў чарнігаўскіх князёў, якая захавалася ў атачэнні мажайскіх, вяземскіх i разанскіх зямель. Знаходзілася Забярэга, мяркуючы па назве, за ракой Бярэгай, прытокам верхняй Протвы, па левым яе баку[40]. Ю. В. Гацье звязаў воласць з Зарубежскім станам Мажайскага павету, які з’явіўся пазней[41].

Забярэга склала толькі невялікі кавалак заходняй маскоўскай граніцы. А далей на паўднёвы ўсход мяжа гублялася сярод неасвоеных амаль пустых „мест Рязаньских», якія былі далучаны да Масквы ў 50-я гг. XIV ст., a дагэтуль, паводле назвы, належалі Разані[42].

„А что ся мне достали места Рязаньская на сей сторо­не Оки, и с тыхъ местъ дал есмь князю Володимеру, в Лопастны места, Новый городокъ на оусть Поротли, а иная места Рязаньская отменьная сыномъ моимъ, князю Дмитрью и князю Ивану, поделятся наполы, безъ обиды»[43]. Таку сваёй духоўнай грамаце вялікі князь маскоўскі Іван Іванавіч распавядаў пра абмен землямі паміж Маскоўскім i Разанскім княствамі. Відавочна, гэты абмен быў ажыццёўлены паміж вясной 1353 г. (смерць князя Сямёна Гордага i заняцце маскоўскага пасаду князем Іванам Крас­ным)[44] i каля 1356 г. (час складання тэстаменту гэтым кня­зем)[45].

3 духоўнай граматы Івана Краснага мы не даведваемся пра падрабязнасці абмену i не бачым пераліку канкрэтных тэрыторый, якія былі атрыманы як Масквой, так i Разанню. Маскоўска-разанская даканчальная грамата 1381 г.[46] — першы з дагавораў Масквы з Разанню, які захаваўся да нашых дзён, — у пэўнай ступені праясняе сітуацыю. Як высвятляецца, да Масквы адышлі землі, што знаходзіліся на левым (маскоўскім) баку Акі, у ліку якіх былі „почен Новый городок, Лужа, Верея, Боровескъ», а таксама „и иная места Рязанская»[47]. Разань жа атрымала землі на правым (разанскім) баку Акі, тое „что доселе потягло къ Москве»[48].

Такім чынам, Масква набыла вялікую па плошчы тэрыторыю ўздоўж ракі Протвы i яе прытокаў. Але ў выніку абмену разанскія князі перадавалі Маскве далека не ўсе землі вакол Протвы. Частка ўладанняў у гэтым раёне або наогул не належала Разані, або ўжо дагэтуль была маскоўскай.

Так, у дагаворы канца 40-х — пачатку 50-х гг. XIV ст. згадваецца княгіня Ганна, „цётка» князя Сямёна Іванавіча. Яна „блаславіла» валасцямі Заячкавым, Цешавым i іншы-мі (якія не чытаюцца з-за дэфектаў граматы) князя Сямёна[49]. У сваёй духоўнай грамаце апошні называе япічэ i Гардашэвічы[50]. Як высвятліў У. А. Кучкін, „цётка» Ганна была дачкой князя Данілы Аляксандравіча, выдадзенай замуж: за нейкага разанскага князя[51]. Менавіта праз княгіню Ганну князь Сямён Горды i здабыў частку атрыманых ёю разанскіх уладанняў.

Што тычыцца зноў „разанскіх месцаў», то да 1356 г. быў згаданы толькі адзін ix цэнтр — „Новый городокъ на оусть Поротли»[52]. Да 1381 г. набываюць значэнне яшчэ 3 цэнтры — Лужа, Вярэя i Баровеск[53]. Месцазнаходжанне ўсіх пунктаў вядома. Новы Гарадок (Гарадзец)[54], Бароўск, Вярэя размяшчаліся на рацэ Протве, Лужа знаходзілася ля ракі Лужы, правага прытоку Протвы[55].

Паступова граматы маскоўскіх князёў пералічваюць усё большую колькасць валасцей, слабодак i сёлаў, якія ўзнікаюць ці ўпершыню згадваюцца на нядаўна далучанай тэрыторыі. Так, ужо тэстамент вялікага князя Івана Краснага называв „село на Репне в Боровьсце»[56].

У дагаворы вялікага князя Дзмітрыя Іванавіча з серпухаўскім князем Уладзімірам Андрэевічам 1371 г.[57] з’яўляюцца воласці: Вышагорад (на Протве)[58], Рудзь з Крапіўнаю (уздоўж рэк Рудзь i Крапівенка)[59], Сушаў (у раёне ракі Сушкі)[60], Гардашэвічы (ля ракі Лужы каля Малаяраслаўца)[61] i Грэмічы (раён на Протве на поўдзень ад Вярэі)[62].

I вось нарэшце ў духоўнай грамаце Дзмітрыя Данскога з’явіліся новыя воласці, якія можна аднесці да тэрыторыі „разанскіх месцаў»: Халхол, Коржань (па рацэ Коржанцы)[63] i Мойшын Холм (месцазнаходжанне не вядома). Дзве астатнія воласці былі „приданы» да Мажайска, а першая пазначана як „ад’яздная»[64]. Такім чынам, мы сустракаемся з той тэрытарыяльнай адзінкай, упамінанне якой звязана з падзеямі 1368 г. Трэба зазначыць, што дадзеная воласць атаясамляецца даследчыкамі з пагостам Халхол (Халахолна), які вядомы з граматы разанскага вялікага князя Алега Іванавіча ігумену Ольгава манастыра Арсенію (складзенакаля снежня 1370 г.)[65] Між іншым, у саму грамату 1370 г. унесена спасылка на дакумент XIII ст.[66] Менавіта там i neралічаны пагосты Пясочна, Халахолна, Заячыны, Вепрыя, Заячкоў[67]. Па адпаведнасці назваў большасць пагостаў можна ўбачыць у „разанскіх месцах», якія набыла Масква ў сярэдзіне XIV ст. Пазней гэта воласці i станы Малаяраславецкага i Бароўскага паветаў[68]. Але, усё ж такі, не варта быць упэўненым у заўважанай адпаведнасці. Напрыклад, назва разанскага пагоста Халахолна робіць магчымай яго лакалізацыю ў іншым рэгіёне, уздоўж р. Халахольні, левага прытока Плавы, якая ўпадае з правага боку ў Упу.

Пакуль пакінем Халхол убаку, таму што высвятленне яго месцазнаходжання — асобная праблема, вырашэнне якой з’яўляецца адной з задач дадзенага артыкула.

Пералічаныя пункты мелі дачыненне да больш-менш асвоенага ядра „разанскіх месцаў», дзе пад час далучэння да Масквы існавалі такія цэнтры, як Бароўск, Лужа, Новы Гарадок i інш. Перыферыя былой разанскай тэрыторыі заставалася пустэчай. Верагодна, паміж разанскімі, смаленскімі землям! i ўладаннямі вярхоўскіх князёў не існавала пунктаў сутыкнення.

Уладанні князёў Абаленскіх на рацэ Протве i смаленскіх на рэках Шані, Медынцы i Воры ў сярэдзіне XIV ст., магчыма, яшчэ не сустракаліся з маскоўскай тэрыторыяй. Актыўная дзейнасць маскоўскіх князёў на паўднёва-заходняй ускраіне Маскоўскага княства прывяла да таго, што паступова пад ix уладу перайшлі як некаторыя смаленскія ўладанні (Медынь), так i рэшткі былых чарнігаўскіхзямель (Калуга i Рошча, Таруса, Алексін i т.д.). Мясцовыя землеўладальнікі з роду чарнігаўскіх князёў паступілі на службу да вялікага князя маскоўскага (князі Абаленскія, частка Тарускіх i інш.).

Такім чынам, умоўная маскоўская мяжа праходзіла ад воласці Забярэгі на паўднёвы захад, паралельна рацэ Лужы, тэрыторыя вакол якой толькі пачынала асвойвацца маскоўскімі князямі. 3 левага боку заставаліся землі, якія належалі Медыні — частцы Вялікага Княства Смаленскага, верагодна, яго Вяземскага ўдзела[69]. У 1371 г. (або, па меркаванні Ў. А. Кучкіна — у 1368)[70] Медынь была далучана да Масквы. Яе „вытягал боярин … Федоръ Аньдреевич [Свибло] на обчем рете… оу смолнян»[71].

Сама медынская тэрыторыя была для таго часу, відавочна, даволі сціплай. Гэта ў канцы XV ст. згадваюцца 8 медынскіх валасцей[72], частка якіх была толькі што адарвана ад ВКЛ, а для XIV ст. Медынь з’яўлялася толькі цэнтрам воласці. Медынскія землі распасціраліся да ракі Шані (левага прытока Ўгры) i не дасягалі Ўгры, на левабярэжжа якой выходзілі смаленскія воласці[73]. Межы воласці на паўночным усходзе губляліся недзе ў лясах і, магчыма, не дасягалі ракі Лужы. Маскоўская мяжа на момант 1368 г., такім чынам, працягвала свой рух далей на паўднёвы усход уздоўж Лужы i неўзабаве сустракалася з уладаннямі вярхоўскіх князёў. Тут, у раёне прытока Ўгры Сухадрэва i прытокаў Акі Протвы i Тарусы знаходзіліся землі Навасільскага (у тым выпадку, калі яму належалі Калуга i Рошча)[74] i Тарускага (Таруска-Абаленскага) княстваў.

Тарускія князі паступова распрадавалі свае ўладанні[75]. Іх набылі i смаленскі князь Фёдар Святаславіч („Уезд Мстиславль» i інш. — перайшлі потым да Масквы i да 1381 г. абменены з Разанню)[76], i мітрапаліт Пётр (Алексін — каля 1390 г. абменены маскоўскім вялікім князем Васілём I на слабаду Караш у Растоўскім княстве)[77], i нават маскоўскі баярын Аляксандр Перасвет (Перасветава купля)[78]. Урэшце, у 1393 г. вялікі князь Васіль I купіў у Ардзе ў Тахтамыша ярлык на Тарускае княства i тым самым набыў вярхоўную ўладу над тарускімі князямі, якія, аднак, працягвалі валодаць сваімі землямі[79]. Частка тарускіх князёў пасля гэтага перайшла на службу да вялікага князя літоўскага Вітаўта, які выдзеліў ім значныя ўладанні са складу карачаўскіх, казельскіх i бялёўскіх зямель[80]. Па назве цэнтра гэтых уладанняў — Мезецк (Мезочаск, Мяшчоўск) — адна з галінаў тарускіх князёў атрымала прозвішча Мезецкіх.

3 іншых тарускіх князёў Абаленскія, на момант 1368 г., былі саюзнікамі Масквы. Нездарма Альгерд накіраваў свае войскі на Абаленск, дзе i быў забіты старэйшы тарускі князь Канстанцін Юр’евіч Абаленскі[81]. Існуе меркаванне, што наогул г. Абаленск на той час з’яўляўся сталіцай Тарускага княства[82]. Таму выправа Альгерда можа расцэньвацца як акцыя супраць усяго княства, якое арыентавалася на саюз з Масквой.

Уладары астатніх дробных удзелаў Тарускага княства (Канінскі, Мышагскі, Валконскі)[83], верагодна, вялі тую са­мую палітыку, што i князі Абаленскія[84]. Супольнасць дзеянняў тарускіх князёў замацоўвала асаблівая сістэма, адпаведна з якой усе прадстаўнікі роду мелі некаторыя ўладанні (дольніцы) у сталіцы княства. Сістэма гэтая, між іншым, не парушылася i пасля ўсталявання маскоўскай улады[85]. Аднак пазней частка тарускіх князёў (Валконскія) ад’ехала на перыферыю, непасрэдна ў свае вотчыны, потым страціла дольніцы ў Тарусе i недзе ў сярэдзіне XV ст. стала васаламі вялікага князя літоўскага[86].

Неабходна спыніцца на агульным аглядзе тэрыторыі уся­го Тарускага княства (якім яно паўстае ў 1368 г.) i больш падрабязным апісанні яго Абаленскага ўдзела.

Уладанні тарускіх князёў у XIV ст. распасціраліся на абодва бакі Акі i бралі ў свой склад прытокі апошняй Мышэгу, Тарусу, частку Протвы (левыя), Крушму, Вашану, сярэдняе цячэнне Ўпы i іншыя (правыя). Сталіца княства знаходзілася пры вусці ракі Тарусы. Цяпер гэта цэнтр раёна Калужскай вобласці Расіі. Да Тарусы належалі такія населе­ния пункты, як Мышэга (на аднайменнай рацэ недалёка ад яе вусця), Канін (сучасная вёска Спас-Коніна Алексінскага раёна Тульскай вобласці Расіі)[87], Балкона (Цімафееўскае гарадзішча на аднайменнай рацэ пры ўпадзенні яе ў раку Ўпу)[88] — усе цэнтры ўдзелаў. Амаль у цэнтры княства, ля ракі Акі, з прыкладна 1308-1326 гг. знаходзілася тэрыторыя, якая належала мітраполіі. Пазней на ей узнік горад Алексін. Усходняя частка княства была адрэзана на карысць князя Фёдара Святаславіча. У 1368 г. ёю ўжо, напэўна, валодала Разань.

Абаленск стаяў ад асноўнага масіву Тарускага княст­ва неяк убаку. Сгаражытны цэнтр удзельнага княства знаходзіўся на правым беразе ракі Протвы на паўночны захад ад Тарусы. Цяпер гэта сяло Абаленскае[89], а сам горад не трэба блытаць з сучасным Абаленскам у Жукоўскім раёне Калужскай вобласці Расіі. (Апошні ўзнік толькі ў 1975 г. у якасці навуковага цэнтра па даследаванні мікрабіялогіі.)

Тэрыторыя Абаленскага ўдзела ўразалася ў знаёмыя нам „разанскія месцы» — на момант 1368 г. гэта былі ўжо маскоўскія ўладанні. Дадзеных пра зямельныя ўладанні князёў Абаленскіх у актавых крыніцах вельмі няшмат. Вядома, што, страціўшы княжацкія правы, Абаленскія князі даволі доўга ўтрымлівалі ў сваіх руках зямельныя ўладанні (на працягу XV-XVI i нават у XVII ст.)[90]. Але даведацца пра ix склад даволі цяжка. Некаторую інфармацыю пра вотчыну Абаленскіх князёў даюць ix спрэчкі з уладамі Троіца-Сергіева манастыра, зафіксаваныя ў актах[91]. Генеалагічныя дадзеныя ў суадносінах з геаграфічнай наменклатурай навакольных з Абаленскам мясцін таксама карысныя пры вывучэнні тэрыторыі старажытнага Абаленскага княства. Так, напрыклад, у пісцовых кнігах Абаленскага павету 20-х гг. XVII ст. згадваецца сяло Спаскае Загор’е, якое на­лежала князям Лыкавым i Кашыным. Ix агульным продкам быў князь Уладзімір Іванавіч Абаленскі, які жыў у сярэдзіне XV ст. Робіцца выснова, пгго сяло Спаскае Загор’е — частка старажытнай вотчыны Абаленскіх[92]. Другі прыклад. Сярод Абаленскіх князёў вядомы Аляксандр Андрэевіч Тросценскі, унук загінулага ў 1368 г. Канстанціна Абаленскага[93]. Яго прозвішча, безумоўна, паходзіць ад сяла Тросце (Тростье), якое існуе дагэтуль i знаходзіцца на поўнач ад Протвы, на яе прытоку Аложы.

Такім чынам, у агульных рысах тэрыторыя Абаленскага княства займала прастору ўздоўж абодвух бакоў Протвы, крышку не дасягала вусця апошняй на ўсходзе (тут ніжняе цячэнне Протвы кантраляваў маскоўскі Новы Гарадок) i сустракалася з супрацьлеглага боку з ніжнім цячэннем Лужы (на Протве каля вусця Лужы знаходзілася сяло Спаскае Загор’е). 3 поўначы i з поўдня абаленскія землі (для канца XV-XVI ст. — Абаленскі павет або Абаленскі стан розных паветаў)[94] абмяжоўвалі воласці Перадоль i Почап, якія з другой паловы XV ст. належалі Троіца-Сергіеву манастыру.

Зыходзячы з дадзеных аб геаграфіі Абаленскага княст­ва трэба было б пазначыць яшчэ адзін адрэзак маскоўскай мяжы 1368 г. як лінію, якая ішла да вусця Лужы, потым пакідала ўбаку частку зямель левабярэжжа Протвы (інакш уладанні Абаленскага княства) i замыкалася на вусці Протвы. Далей маскоўская мяжа рухалася дакладна ўздоўж Акі. Такая яе працягласць была ўсталявана разанска-маскоўскай дамовай, складзенай паміж 1353-1356 гг. Маскоўскіх уладанняў на правабярэжжы Акі ўжо не было. А вось з правабярэжжам Протвы варта было б разабрацца. Там знаходзілася сяло (ці нават воласць) Почап, прыналежнасць якога на XIV ст. пакуль не высветлена.

3 захаду да Тарускага княства ў цэлым i з поўдня ад яго Абаленскага ўдзелу прымыкалі тэрыторыі валасцей (?) Калугі i Рошчы. Мы даведваемся аб ix маскоўскай прыналежнасці з духоўнай граматы Дзмітрыя Данскога 1389 г. Маскоўскі вялікі князь перадаваў „Колугу и Рощу» свайму сыну Андрэю[95]. Калі з’явіліся гэтыя ўладанні ў складзе Вялікага Княства Маскоўската — дакладна невядома. Але пэўныя здатадкі даследчыкамі выказваліся.

У 1371 г. Альгерд накіраваў канстанцінопальскаму патрыярху Філафею ліст, у якім скардзіўся на дзеянні маскоўскага вялікага князя. Апошні дзевяць разоў нападаў на самога Альгерда i дрэнна абышоўся з ягонымі сваякамі. Так, насуперак клятвенным абяцанням, быў захоплены цвярскі князь Міхаіл (швагер Альгер­да); ніжагародскі князь Барыс (зяць Альгерда) быў сам захоплены, а княства ў яго забралі, навасільскі князь Іван таксама пацярпеў: ягоных маці i жонку (дачку Альгерда) узялі ў палон, а княства паваявалі[96]. Нарэшце „противъ своего крестного целования» ў літоўскага вялікага князя былі ўзяты наступныя гарады: Ржэва, Сішка, Гудзін, Асечан, Гарышана, Расна, Лукі Вялікія, Клічань, Уселук, Волга, Казлова, Ліпіца, Цёсаў, Хлепень, Фамін гарадок, Беразуеск, Калуга, Мцэнеск[97]. Ад Ржэвы да Волгі — гэта ўсё гарады, якія належалі да Ржэўскай зямлі (нават i Лукі Вялікія — цэнтр адной з ржэўскіх валасцей, яго не трэба блытаць з вядомымі Вялікімі Лукамі)[98]. Казлова (Казлоў) — адзін з цэнтраў Вяземскага княства[99]. Ліпіца i Цёсаў пакуль не лакалізаваны. Хлепень, Фамін Гарадок i Беразуеск з’яўляліся рэзідэнцыямі дробных князёў так званага Фамінска-Баразуйскага княства[100].

Захоп пералічаных гарадоў, безумоўна, варта суаднесці з паходам маскоўскай i волацкай (Волака Ламскага) рацей на „Смоленьскую волость» зімой 1369 г.[101]. А вось утрыманне Калугі i Мцэнска можна звязаць з карным паходам маскоўскага войска ў напрамку Бранска. Летам 1370 г. „князь велики Дмитрей Ивановичь събравъ воиньства много и посылалъ рать къ граду Бряньску»[102]. Да самога Бранска Дзмітрый Маскоўскі, відаць, не дайшоў, i больш пацярпела Навасільскае княства[103]. Менавіта да яго, з гэтай прычыны, гісторыкі i адносяць як Мцэнск, так i Калугу[104]. Адпаведна, часам далучэння Калугі, a таксама i Рошчы да Масквы лічыцца 1370 г.

Намаляваная схема выглядае даволі праўдападобнай. Толькі адзін маленькі недахоп робіць яе недасканалай. Фра­за ў лісце Альгерда аб парушэнні маскоўскім уладаром „крестного целования»[105], пасля якога i адбыліся захопы гарадоў, была напісана не выпадкова. Дык вось, упершыню дагавор аб вечным міры, які, безумоўна, быў замацаваны працэдурай цалавання крыжа, Альгерд з Дмітрыем Маскоўскім заключылі толькі ў снежні 1370 г., г.зн. пасля вышэй апісаных падзей. Такім чынам, звязваць утрыманне Масквой Калугі з паходам у напрамку Бранска праз Навасільскае княства, магчыма, i нельга. Тады застаецца невядомым, каму спрадвечна належала Калуга i чаму на яе прэтэндаваў Альгерд.

У свой час М.К. Любаўскі прыводзіў аргументы былой прыналежнасці нават Мцэнска не Навасільскаму, а Карачаўскаму княству[106] (а першае сцвярджэнне сёння не выклікае сумненняў). A што тычыцца Калугі, дык прыведзены цалкам ускосны довад з’яўляецца адзіным, каб вызначыць яе месца сярод княстваў вярхоўяў Акі. Тым не менш, іншых дадзеных даследчыкі не маюць.

Трэба заўважыць, што Альгерд у сваім лісце да патрыярха пазначыў менавіта горад Калугу[107], Дзмітрый жа Данскі ў сваім тэстаменце згадваў воласці Калугу i Рошчу. Дык вось, тэрыторыі апошніх, верагодна, ахоплівалі прастору вакол рэчак Калужкі (левы прыток Акі) i Рошчы (левы прыток Та­русы) . Абедзве воласці выцягваліся з поўначы на поўдзень прыкладна ад вядомага ўжо нам Почапа да Акі. Магчыма, тэрыторыя воласці Калуга падыходзіла да вусця Ўгры, якая ўпадае злева ў Аку. Заходняй мяжой валасцей можна дапусціць раку Сухадрэў (левы прыток Угры), а з усходу яны сустракаліся з землямі Тарускага княства.

Такім чынам, за некаторым выключэннем (яшчэ не вызначана ўладальніцкая прыналежнасць Почапа) мы можам рэканструяваць маскоўскую мяжу напярэдадні паходу Альгерда i зрабіць выснову наконт той тэрыторыі, якая лічылася парубежнай i магла быць абрабавана ў першую чаргу ў пачатку баявых дзеянняў 1368 г. Можна з упэўненасцю казаць пра няўстойлівы характар памежнай лініі, яе адсутнасць як такой на даволі вялікай адлегласці. Мяжа толькі пачынала фармавацца, яе ўмоўным пазначэннем на паўднёвым захадзе Маскоўскага княства з’яўлялася паласа неасвоенай лясной зоны, якая працягнулася з правага боку ад ракі Лужы да самога яе вусця. Далей на нейкай адлегласці мяжа ішла ўздоўж Протвы[108], потым адрывалася ад яе на левы бок (на поўнач), каб вярнуцца да вусця Протвы, дзе знаходзіўся маскоўскі Новы Гарадок. Нападзенне Альгерда зведалі, без сумнення, землі ў гэтым рэгіёне — так званыя„разанскія месцы», зусім нядаўна далучаныя да Масквы. Да ix адносілася i воласць Халхла, праз якую літоўскае войска крочыла да Абаленска і, нарэшце, дасягнула ракі Троены, дзе разбіла маскоўскі полк.

Заўважым, што акрамя няпэўных прэтэнзіяў Альгерда на Калугу аніякіх іншых тэрытарыяльных супярэчнасцяў паміж Масквой i Вільняй у гэтым рэгіёне пакуль не існавала, як не існавала i агульнай мяжы паміж дзвюма дзяржавамі.

У цэлым, на момант 1368 г. быў толькі адзін невялічкі рэгіён, у якім сутыкаліся тэрытарыяльныя інтарэсы Маск­вы i Вільні — Ржэўская зямля. Аднак, трэба зазначыць, што i астатнія буферныя княствы ўжо не выконвалі значнай самастойнай ролі на міжнароднай арэне i ўсё больш уцягваліся ў сферы уплыву двух галоўных прэтэндэнтаў на панаванне. I ўжо з сярэдзіны XIV ст. адбывалася канкурэнтная барацьба Масквы i Вільні за перавагу ў Смаленскім i Бранскім княствах.

Пэўная залежнасць Смаленска ад Вільні (склалася яшчэ пры Гедыміне)[109] была парушана ў 1352 г., калі маскоўскі князь Сямён Іванавіч здзейсніў вялікі паход на Смаленскае княства. Літоўскія паслы сустрэлі маскоўскае войска яшчэ да смаленскіх межаў (у Вышагорадзе на Паратве) i хутка заключылі дамову[110], адпаведна з якой Маскве давалася свабода дзеянняў у адносінах да Смаленска[111]. Смаленск таксама не пайшоў на канфрантацыю. Да ракі Ўгры прыбылі смаленскія паслы, а потым у Смаленску маскоўскія паслы „миръ взяша»[112]. Такім чынам літоўскае панаванне ў Сма­ленску змянілася маскоўскім[113]. Разам ca Смаленскам маскоўскі ўплыў распаўсюдзіўся i на Бранск, у якім з канца XIII ст. правілі прадстаўнікі смаленскай лініі князёў[114].

3 1356 г. зноў пачалося актыўнае літоўскае наступ­ление на Смаленскае i Бранскае княствы. Смаленск пазбавіўся часткі сваіх уладанняў (Белая, Мсціслаў, Ржэва), a Бранск наогул быў далучаны да ВКЛ. У гэты час новы маскоўскі князь Дзмітрый Іванавіч страціў ярлык на ўладзімірскае вялікае княжанне (перададзены ханам Наўрузам ніжагародскаму князю Дзмітрыю Канстанцінавічу) i нічога не мог зрабіць з распаўсюджваннем улады ВКЛ. Смаленск быў вымушаны прызнаць новы парадак рэчаў, але той ці іншы раз праяўляў непаслушэнства[115]. У 1365 г. „Смолняномъ бысть розмирие съ Лит­вою, многаа Литовскаа места повоевали»[116], а пасля гэтага Альгерд „осень всю стоялъ оу Смоленска ратию и много зла сътворивъ и волю свою возма поиде въсвояси»[117]. Як бачым, даволі цяжка было пацвердзіць залежнасць Смаленска ад ВКЛ.

Далучэнне Бранска не гарантавала поўнага кантролю ўладамі ВКЛ чарнігаўскіх зямель. Па-першае, Вярхоўскія княствы толькі на кароткі момант трапілі пад уплыў ВКЛ. Пад час паходу 1370 г. Дзмітрыя Маскоўскага ў бок Бранска залежны ад Альгерда князь Іван Навасільскі быў замешчаны на пасадзе па-прамаскоўску арыентаваным ягоным братам Раманам[118]. Па-другое, у самім Бранскім княстве існавалі прыхільнікі маскоўскай улады. Князь Раман Міхайлавіч, які быў пасаджаны на бранскі стол з літоўскай рукі (каля 1360 г.)[119], у хуткім часе быў пазбаўлены ўлады i вымушаны збегчы спачатку ў Коршаў (на рацэ Сасне), а потым, ад літоўскага войска, i далей — у Маскву[120]. У 1363 г. Бранск быў перададзены непасрэдна літоўскаму князю — сыну Альгерда Дзмітрыю[121].

Характэрнай з’явай таго часу была арыентацыя дробных княстваў, якія межавалі з Ардой, на антыардынскія сілы[122]. Бітва пры Сіняй Вадзе 1362 г. мела вялікі рэзананс i, y пэўнай ступені, садзейнічала паспяховаму распаўсюджванню ўлады вялікага князя літоўскага не толькі на поўдзень, але i на ўсход[123]. У 70-я гг. XIV ст. палітыку канфрантацыі з Ардой стала праводзіць Масква. Таму не выпадкова шэраг княстваў у вярхоўях Акі, а таксама i тэрытарыяльныя фармаванні на ўскраінах ВКЛ сталі схіляцца ў яе бок.

Тым не менш, на момант 1368 г. на тэрыторыях паміж Вялікімі Княствамі Літоўскім i Маскоўскім безумоўна дамінаваў літоўскі бок. Таму паход Альгерда мог адбывацца ў даволі спрыяльных умовах i ісці праз землі, правіцелі якіх станоўча адносіліся да літоўскага вялікага князя.

Набліжэнне літоўска-смаленска-цвярскога войска да маскоўскіх паўднёва-заходніх межаў магло адбывацца па трох напрамках: 1) праз тэрыторыю Смаленшчыны i ўла-данні так званых вярхоўскіх князёў (карачаўскіх i навасільскіх), магчыма, уздоўж ракі Ўгры; 2) ад Бранска, які належаў ВКЛ і, таксама, праз Вярхоўскія княствы; 3) непасрэдна праз тэрыторыю Смаленскага княства, з Вязьмы на раён Медыні i далей на маскоўскія ўладанні вакол ракі Протвы i яе прытока Лужы. Наяўнасць у Альгердавым войску смаленскай раці рабіла магчымым бесперашкоднае і, галоўнае, таемнае прасоўванне па тэрыторыі Вялікага Княства Сма­ленскага. Але не трэба забывацца, што таксама i навасільскі князь быў саюзнікам Альгерда.

Некаторыя дадзеныя ствараюць упэўненасць, што канчатковы збор i падрыхтоўка да баявых дзеянняў саюзнага войска ажыццяўляліся каля горада Любуцка.

Наступнае нападзенне Альгерда на Маскву (лістапад — снежань 1370 г.) у дапамогу зноў вымушанаму збегчы ў ВКЛ цвярскому князю Міхаілу праходзіла ў іншым рэгіёне (у напрамку Волак Ламскі — Масква)[124]. Такім чынам, у свой другі паход („другая літоўшчына») Альгерд пайшоў на Маскву з поўначы. У той жа час у Маскве праціўніка, верагодна, зноў чакалі з поўдня. Аб гэтым, напрыклад, сведчыць размяшчэнне моцнага маскоўскага войска на чале з князем Уладзімірам Андрэевічам у Перамышле (на рацэ Мочы), на поўдзень ад Масквы („князь Володимеръ Андреевичь събрався съ силою и стоаше въ Перемышле, ополчився»). На дапамогу Маскве ў Перамышль падышоў таксама пронскі князь Уладзімір Дзмітрыевіч з усёй разанскай раццю. Наяўнасць пагрозы вымусіла Альгерда пайсці на заключэнне мірнага пагаднення. Аднак, адпаведна легендзе, якая ўзнікла ў межах ВКЛ, гэта сам Дзмітрый Маскоўскі паспяшаўся выехаць з-за маскоўскіх муроў насустрач Альгерду, прынёс яму дары i замірыўся. У знак перамогі вялікі князь літоўскі „копие свое к городу приклонил». Мірныя адносіны былі замацаваны шлюбам дачкі Альгерда Алены з князем Уладзімірам Андрэевічам[125].

I вось у 1372 г. войскі на чале з Альгердам зноў з’явіліся на поўдні ад маскоўскіх уладанняў. Па словах летапісца, „того же лета, месяца июля въ 12 день, князь великий Михайло поиде съ Твери ратию, и совокупися со Олгердомъ подъ Люботьскомъ; а съ Москвы прииде противь князь ве­ликий Дмитрей»[126]. І на гэты раз справа скончылася новым мірным пагадненнем.

Як бачым, маскоўскія ўлады адрэагавалі даволі хутка, i пакуль войскі ВКЛ i Вялікага Княства Цвярскога збіраліся каля Любуцка, да горада ўжо паспелі падысці маскоўскія сілы. Апошнія нават разбілі вартаўнічы атрад Альгерда („Москвичи изгониша сторожевый ихъ полкъ Олгирдовъи побита»)[127], i толькі шырокі яр спыніў пачатак вялікай бітвы.

У 1396 г. пад час вайны з Вітаўтам Любуцк браў у аблогу Алег Разанскі, але вялікі князь маскоўскі Васіль I „посла к нему и отведе его от Любутьска»[128]. Пасля гэтага адбыўся вялікі паход Вітаўта на Разань.

Летам 1402 г. сын Алега Разанскага Радаслаў ішоў паходам да Бранска, а каля Любуцка сустрэла яго група літоўскіх князёў, разбіла яго войскі, а самога ўзяла ў палон[129].

Як бачым, у другой палове XIV — пачатку XV ст. Лю­буцк быў своеасаблівым месцам збору войскаў i пачатку ваенных дзеянняў. Здаецца, што такую ролю ён стаў адыгрываць невыпадкова. Існуе меркаванне, што Любуцк з наваколлем з’яўляўся часткай Бранскага княства, эксклавам у атачэнні Навасільскага i Тарускага княстваў. Любуцкімі землямі быццам працягвалі валодаць князь Раман Міхайлавіч пасля выгнання яго з Бранска i некаторы час ягоныя нашчадкі[130]. Аднак калі прыняць гіпотэзу аб уваходжанні Любуцка ў склад Бранскага княства, пагадзіцца з яго адарванасцю ад асноўнага масіву княства пасля далучэння да ВКЛ нельга. Пастаяннае выкарыстанне Любуцка ў ваенных дзеяннях уладамі ВКЛ робіць верагоднай выснову наконт ягонай адпаведнай прыналежнасці[131]. Такім чынам, магчыма, яшчэ з другой паловы 50-х гг. XIV ст. на Ацэ, зусім побач з маскоўскімі ўладаннямі, хоць i не ў кантакце з імі, паўстала літоўскае ўладанне[132].

Варта яшчэ зазначыць, пгго Любуцк знаходзіўся на пра­вым беразе Акі пры вусці ракі Любуткі. Цяпер ён вядомы як гарадзіпгаа каля вёскі Троіцкай (Любуцкае гарадзішча) у Ферзікаўскім раёне Калужскай вобласці Расіі[133]. У свой час гэта быў сапраўды горад са сваім пасадам[134], баярствам[135] i сістэмай залежных валасцей[136].

Такім чынам, можна меркаваць, што ў паходзе 1368 г. Альгердава войска засяродзілася каля Любуцка, а потым рушыла праз Аку на тэрыторыю Вялікага Княства Маскоўскага (праўда, неабходна было яшчэ перасячы тарускія ўладанні).

3 пазначаных вышэй варыянтаў маршруту паходу Альгерда 1368 г. два першыя павінны былі мець прамежкавым пунктам Любуцк. Больш праўдападобны той варыянт, што пазначаны бліжэй да ракі Ўгры і, адпаведна, Смаленскага княства. Падаецца больш складаным i немэтазгодным весці войскі аж да Бранска, а потым пераадольваць вялікую адлегласць да Любуцка. Але выкарыстанне базы на Ацэ ў падзеях 1368 г. — толькі здагадка, i яшчэ адзін прапанаваны шлях непасрэдна праз глухія раёны Смаленскага княства па-ранейшаму заслугоўвае ўвагі.

Як бы там ні было, войска на чале з Альгердам уступіла ў маскоўскія межы i пачало ваяваць наваколле. Даставалася новым маскоўскім уладанням з ліку так званых „разанскіх месцаў». Так, адна з ix валасцей — Халхла — апынулася на шляху Альгерда. Выпадкова ў ёй знаходзіўся маскоўскі службовы князь Сямён Дзмітрыевіч Старадубскі-Крапіва[137]. Апошні, магчыма выконваў абавязак аховы маскоўскага памежжа, але, безумоўна, прыход вялікага варожага войска быў для яго нечаканым. Князь Сямён „на стрече» быў забіты Альгердам[138], што сведчыць пра імгненнае нападзенне на старадубскага князя, які не паспеў аказаць супраціву.

Месцазнаходжанне воласці Халхла дагэтуль свядома намі не вызначалася. Даследчыкі размяшчалі яе вакол рэчкі Халхол, якая нібыта злева ўпадае ў Протву непадалёку ад маскоўскага Новага Гарадка[139]. Але, на самай справе, з левага боку Протвы такой рэчкі не знаходзіцца. Аўтар дадзенага артыкула адмовіўся ад пошуку няўлоўнага геаграфічнага арыенціра i больш уважліва прасачыў даступныя крыніцы.

Прагляд матэрыялаў XVII ст. па сумежных з Протвай раёнах прывёў да выяўлення Халкоўскага стану „в Ерославецком уезде Малого»[140]. Да яго належала пустка Казанава, якую, безумоўна, сёння на карце знайсці немагчыма. Халхоўскі стан існаваў i ў XVIII ст.[141] i, што мае большае значэнне, адшукаўся ў XVI ст.[142] Больш за тое, высветлілася, што знаёмае ўжо нам сяло Почап належала менавіта да гэтага стану (воласці)!

Як Почап, так i называны звычайна разам з ім Перадол, a таксама i яшчэ адно сяло (воласць) — Ілемна — складалі масіў уладанняў Троіцкага манастыра на паўднёвым захадзе Вялікага Княства Маскоўскага (у Вярэйскім i Малаяраславецкім паветах).

Манастырская вотчына фармавалася ў другой палове XV ст. Каля 1466-1467 гг. ад вялікага князя Івана III была атрымана воласць Ілемна (уздоўж рэк Руці (правы прыток Протвы) i Бычка (прыток Руці))[143]. На поўначы тэрыторыя воласці ўпіралася ў лясы (Сасноўскі i інш.)[144], на захадзе, верагодна, мяжой ёй служыла рака Лужа, на поўдні i ўсходзе яна сустракалася, адпаведна, з валасцямі Бубол (пазней Бабольскі стан, па рацэ Бабольскай)[145] i Рудзь (па рацэ Руць)[146]. Цэнтрам воласці было сяло Троіцкае (Ілемны).

Яшчэ раней (у 1458/59 г.) Троіцкі манастыр стаў уладальнікам дзвюх валасцей Малаяраславецкага павету[147]. Почап i Перадол былі дадзены троіцкім старцам княгіняй Анастасіяй, дачкой маскоўскага вялікага князя Васіля Дзмітрыевіча, якая атрымала пэўныя зямельныя ўладанні ў прыданае, калі ў 1417 г. выходзіла замуж за кіеўскага князя Алельку Ўладзіміравіча[148]. I. А. Галубцоў, складальнік каментарыяў да актаў сацыяльна-эканамічнай гісторыі Паўночна-Ўсходняй Русі, зазначыў, што i Почап, i Перадол знаходзіліся там, дзе цяпер існуе сяло Перадол[149]. Аднак, на самай справе, абедзве воласці былі раздзелены вотчынамі князёў Абаленскіх. Між іншым, гэтае суседства выклікала пэўныя супярэчнасці паміж землеўладальнікамі, што адбілася ў актавых матэрыялах, якія дайшлі да нашага часу.

Як бачым, нягледзячы на наяўнасць некаторых геаграфічных дадзеных, спробаў дакладнай лакалізацыі воласці Халхол дагэтуль зроблена не было. Пастаяннай спасылкі на неіснуючую з левага боку Протвы рэчку Халахоленку ці няпэўнага змяшчэння воласці побач з Перадолам недастаткова.

Цікава, што сяло Почап (наўрад ці цэнтр воласці, але значная яго частка) існавала яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. i магло быць знойдзена даследчыкамі разам з усімі сваімі вёскамі. Яно знаходзілася на рацэ Ічы (правы прыток Протвы), а яго вёскі — у асноўным на захад ад сяла. Якое ж было здзіўленне аўтара дадзенага артыкула, калі побач з сялом Почап нечакана знайшлася рэчка Халахоўка — правы пры­ток ракі Протвы!

У канцы XV ст. Почап i Перадол зрабіліся аб’ектамі пільнай увагі манастырскіх уладаў, велікакняжацкай i ўдзельнай маскоўскай адміністрацыі. Вярэйска-белазёрскі князь Міхаіл Андрэевіч недзе ў 1484-1485 г. арганізаваў межаванне сваіх Рэпенскай i Ўгоцкай зямель ад манастырскай Перадольскай зямлі. Дзякуючы гэтаму мы даведваемся пра тэрыторыю воласці Перадол, якая абапіралася на Протву з паўночнага захаду, a з іншага боку заходзіла за раку Дырачную (Дзірачну), на якой стаяў цэнтр уладання[150].

Спрэчкі з абаленскімі князямі выяўляюць працягласць воласці Почап. Манастырскія ўладанні знаходзіліся ў вельмі шчыльным кантакце з вотчынамі Абаленскіх (Алтухоўскай i Шабанаўскай землямі, Хознікоўскім сяльцом)[151] з правага боку ракі Ічы. Нават калі дадаць да Почапа тыя вёскі, што вядомыя ў дачыненні да яго ў XVIII ст., складваецца ўражанне, што сама воласць была вельмі маленькая. На жаль, не ўдалося знайсці сяло Ражкова, якое з боку тарускага рубяжа аддзяляла гэтае ўладанне князя Васіля Іванавіча Шамячыча ад Почапскай зямлі[152].

Першыя дадзеныя наконт уваходжання сяла Почап у Халхол адносяцца да 1537 г. Магчыма, дагэтуль сяло з’яўлялася цэнтрам асобнай воласці i толькі пасля было далучана да суседняй тэрытарыяльнай адзінкі. Таксама маленькай была воласць Перадол. I вось у XVI ст. мы бачым яе ў складзе Ўгоцкай воласці. Між іншым, у гэтым другім выпадку нам дакладна вядома, што апошняя існавала асобна ад Перадола. Такім чынам, такая ж гісторыя, відаць, адбылася i з Почапам. Тым не менш, падаецца дзіўным, што землі, якія па-ранейшаму заставаліся ўладаннямі Троіцкага манастыра, паўсталі часткамі ў адміністрацыйных адзінках суседзяў. Аднак гэта былі ўжо не воласці, а станы, а апошнія цалкам адрозніваліся ад старажытных фармаванняў, якімі былі першыя. Населения пункты стану (дакладней, сукупнасць яго населеных мясцовасцяў i пустак) не былі аб’яднаны агульнай арганізацыяй, належалі розным уладальнікам на розным праве i складалі адзінае цэлае толькі ў тэрытарыяльным сэнсе. Па болыыасці станы былі раней валасцямі, але ix абшчыннае ўладкаванне паступова распалася ў выніку зямельных раздач служылым людзям i духоўным установам. Аб’ядноўвала станы толькі адно — падатковая арганізацыя[153]. Такім чынам, абшчынны падзел на воласці быў заменены адміністрацыйным на станы[154]. Такая ўнутраная змена адбывалася нават тады, калі ў назве тэрытарыяльнай адзінкі захоўвалася слова воласць. У нашым выпадку актуальна, відаць, іншая сітуацыя, калі адміністрацыйны падзел падпарадкаваў сабе абшчынны. Гэта значыць, у склад стану ўвайшла група валасцей[155].

Варта заўважыць, што ўладанні Троіца-Сергіева манастыра не ўяўлялі сабой адзінага комплексу зямель, усе яны былі раскіданы ў раёне Протвы i яе прытока Лужы. Дзякуючы сваёй велічыні воласць Ілемна цалкам пераўтварылася ў стан, іншыя ж манастырскія воласці Перадол i Почап былі аб’яднаны з суседнімі тэрытарыяльнымі адзінкамі. Вельмі маленькай уяўляецца воласць Почап. Яна ўвайшла ў склад воласці (стану) Халхол.

Такім чынам, мы вымушаны рабіць крок назад i адмаўляцца ад прыналежнасці Почапа да тэрыторыі старажытнай воласці Халхол. Але вызначэнне тэрыторыі Почапа дакладна маркіруе месца Халхола, робіць больш пераканальнай выснову аб яе лакалізацыі менавіта з правага боку ракі Протвы.

У выніку трэба канстатаваць, што тэрыторыя старажытнай воласці Халхол змяшчалася на ўсход ад сяла Почапа на рацэ Ічы i брала ў свае межы лясную прастору паміж рэкамі Протвай i Тарусай. Аднак месца вакол саміх гэтых рэк воласць уступала вотчынам князёў Абаленскіх з поўначы i тарускім землям з поўдня. Магчыма, толькі пры вусці ракі Халахоўкі тэрыторыя воласці дасягала Протвы i злучалася там з маскоўскімі ўладаннямі. Крышку ўбаку, на правым жа беразе Протвы, знаходзіўся маскоўскі Новы Гарадок (гарадзішча каля сяла Спас-Гарадзец, якое сёння неіснуе)[156]. Такім чынам, заняўшы вусце Протвы, Масква ўжо з сярэдзіны XIV ст. кантралявала ўсю плынь гэтай ракі.

Больш за тое, воласць Халхол фактычна адразала ўладанні князёў Абаленскіх ад асноўнага масіву Тарускага княства (вядома, у выпадку, калі Калуга i Рошча не належалі Тарусе). Пасля далучэння да Масквы Калугі Абаленскае княства ўжо дакладна апынулася ў атачэнні маскоўскіх зямель.

У сувязі з вызначэннем месцазнаходжання воласці Хал­хол неабходна скарэктаваць пазначаную вышэй паўднёва-заходнюю маскоўскую мяжу. Яна займала некаторую адлегласць не толькі паралельна Протве на левым баку (поўначы) ад яе, але i рабіла ў самым ніжнім яе цячэнні рэзкі паварот на правы бок. 3 правага боку ад вусця Протвы маскоўская мяжа набывала стабільны характар, вызначаючыся далей на вялікай адлегласці натуральнай лініяй Акі.

Непасрэдна на пазначаны выступ у глыбіню Тарускага княства — тэрыторыю воласці Халхол — амаль адразу ж трапіў ca сваім войскам Альгерд, калі пачаў ваяваць маскоўскія парубежныя месцы. Адгэтуль недалёка было ісці да Абаленска (15-20 км). А вось ад апошняга, відаць, недалёка было i да ракі Троены, дзе адбылася знакамітая бітва.

Наконт таго, дзе ж войска Альгерда сустрэла вартаўнічы маскоўскі полк, існуе тры меркаванні. Найбольш распаўсюджаны погляд, адпаведна з якім месца бітвы адносіцца да рэчкі Тросценкі (Тростни), якая ўпадае ў Тросценскае возера (Тросцянае, Тростна)[157]. Вакол возера пашыралася тэрыторыя воласці Тростны[158], вядомай з самай першай граматы вялікіх князёў маскоўскіх — духоўнай Івана Каліты (каля 1339 г.)[159]. У агульным уяўленні гэта быў рэгіён паміж маскоўскімі гарадамі Рузай i Звянігарадам, з левага боку ад ракі Масквы. Ад яго было недалёка да наўгародска-маскоўскага сумеснага ўладання Волака Ламскага або цвярскога Кліна. Трошкі на поўнач ад ракі Тросценкі якраз i праходзіла дарога з Масквы (Волацкая)[160].

Такім чынам, калі б Масква чакала нападзення з боку Цвяры або Смаленска (дарога ад Волака Ламскага ішла да цвярскога Зубцова i спрэчнай паміж Масквой i Вільняй Ржэвы, а далей — у Наўгародскую зямлю або Смаленскае княства) — месца для вартаўнічага палка ў раёне Тросценкі было б ідэальным[161]. Але якраз у актуальнасці абароны заходняга ад Масквы напрамку існуюць пэўныя сумненні. У Маскве даведаліся аб прыходзе Альгерда толькі тады, калі ён ужо пачаў спусташаць яе парубежныя месцы. Пра гэта канкрэтна сведчаць усе летапісы. Напрыклад, найбольш пазбаўлены тэндэнцыйнасці цвярскі летапісец перадаваў падзеі такім чынам: „И то слышавъ князь великий Дмитрей Олгирда приближающася къ собе, разосла грамоты по градомъ, и повеле въскоре силамъ многымъ бытии къ собе; и ничтоже успеша събрати силы, занеже въскоре. И отпусти князь великий заставу противу Олгирда»[162]. I навошта тады было пасылаць войска не насустрач ворагу, a ў супрацьлеглы ад яго бок? I япгчэ адно пытанне. Навош­та спатрэбілася Альгерду шукаць сустрэчы з маскоўскай заставай, якая знаходзілася так далека, што ніяк не магла замінаць яму ісці бесперашкодна аж да Масквы?

Калі ўсё ж такі пагадзіцца з, умоўна кажучы, рузска-звянігародскай лакалізацыяй месца Тросненскай бітвы, то трэба прызнаць, што нападзенне Альгерда загадзя чакалася маскоўскімі ўладамі і менавіта з цвярскіх, або суседніх смаленскіх зямель. Каб абараніць гэты напрамак, у раён ракі Тросні i быў пасланы вартаўнічы полк. Аднак гэтае абстрактнае дапушчэнне не вытрымлівае аніякай крытыкі.

Можна таксама дапусціць варыянт нападзення з двух бакоў — цвярскога войска з паўночнага захаду i літоўскіх сіл з паўднёвага захаду. Калі думаць так, то пры з’яўленні на маскоўскім памежжы цвярскіх атрадаў супраць ix быў адпраўлены з Масквы ў спешцы сабраны полк. Пры прыбліжэнні ж Альгерда на яго дзеянні адказаць не было чым. Між іншым, такую схему нібыта падтрымлівае і тэкст цвяр­скога летапісу. У ім, пасля паведамлення пра збор Альгер­да i выхад яго супраць Масквы з усімі літоўскімі князямі, была зроблена нечаканая заява: „Князь великий Миха(й)ло Александровичь Тверскый прииде къ рубежу Московско­му»[163]. Пасля гэтага згадвалася пра перапалох у Маскве, а потым цвярскі летапісец выправіўся і ўжо распавядаў пра чуткі пра набліжэнне Альгерда i выхад маскоўскай заста­вы менавіта супраць літоўскага вялікага князя. Аднак варта заўважыць, што праз тэкст цвярскога летапісу праступае магчымасць скажэння падзей, якая, на жаль, не можа быць падтрымана вядомымі крыніцамі. Толькі зусім няпэўнаможна далусціць, што на дапамогу нешматлікаму цвярскому войску падаспелі літоўскія сілы, якія i разбілі маскоўскі полк далека на поўначы ад месца з’яўлення Альгерда. Але гэта ўяўляецца амаль немагчымым.

Як бачым, першая найбольш распаўсюджаная версія месца Тросненскай бітвы[164] ніяк не ўпісваецца ў рэальнасць падзей 1368 г. Але існуюць i іншыя погляды на геаграфію першага значнага ваеннага сутыкнення Масквы i Вільні.

У самым вярхоўі ракі Нары ў так званыя Нарскія пру­ды з левага боку ўпадае маленькая рэчка Трасна[165]. Падабенства назвы Троена — Трасна не магло не звярнуць на сябе ўвагу даследчыкаў. Так i здарылася. Другая, Нарекая, лакалізацыя месца Тросненскай бітвы набыла значэнне i нават трапіла на старонкі энцыклапедый[166].

Рэчка Трасна знаходзіцца зусім побач з Масквой-ракой i, што немалаважна, — з дарогай з Масквы да Мажайска i далей на Вязьму — Смаленск. „Книга Большому чертежу», складзеная ў 1627 г. па матэрыялах больш ранняга часу, так апісвае наваколле: „А река Нара вытекла по Можайской дороги от озера, близко от реки от Москвы. На реке на Наре, от Москвы 70 верст, село Баибирино, а на то село с Москвы в Колугу дорога Оболенская»[167].

Такім чынам, выстаўленая на Мажайскую дарогу маскоўская застава магла прыкрыць заходні напрамак (з боку Вязьмы — Смаленска) i, у некаторай ступені, назіраць за пагрозай з паўднёвага захаду (з боку Абаленска). Аднак туттаксама незразумела, навошта было накіроўваць войскі на Мажайскую дарогу, на захад Вялікага Княства Маскоўскага ў той момант, калі было вядома, што Альгерд знаходзіцца ў раёне Абаленскага княства? Такі ўчынак меў бы сэнс, калі б прамой дарогі на Маскву ў 1368 г. не было i, каб трапіць туды, неабходна было спачатку дасягнуць Мажайскай дарогі, напрыклад, уздоўж ракі Нары. Але дадзеныя больш позніх крыніц („Книга Большому чертежу» XVII ст.) i карт XIX — пачатку XX ст. сведчаць пра існаванне прамой дарогі ад Абаленска да Масквы, якая, між іншым, праходзіла недалёка ад маскоўскага Перамышля, дзе, як мы ведаем, збіраліся маскоўскія войскі ў 1370 г.

Дапушчэнне існавання Абаленскай дарогі ўжо ў XIV ст., якую нібыта прыкрывала маскоўскае войска ў 1370 г. з разлікам на чарговы прыход Альгерда з паўднёвага захаду, прымушае з большай увагай прасачыць яе працягласць ад Абаленска да Масквы. Доўга шукаць не трэба. На адрэзку паміж Абаленскам i Таруціным (на рацэ Нары) зауважаем ужо знаёмае нам сяло Тросце (Тростье) на рацэ Аложы[168]. Аніякіх намёкаў на раку Тросну (Тростну) у раёне сяла Тросце няма, калі б толькі не ўбачыць яе ў безыменных ручаях з левага ці правага боку ад Аложы. Наяўнасць у апошняй прытока Сухой Аложы робіць малаверагодным змену назвы ракі ў больш позні ад падзей 1368 г. час. Аднак само сяло Тросце магло існаваць у XIV ст.[169], хоць гэта i не пацверджана пакуль археалагічнымі дадзенымі[170].

Як бачым, абаленская лакалізацыя месца Тросненскай бітвы мае вельмі гіпатэтьгчны характер. Але з усіх наяўных пунктаў гледжання яна найбольш лагічная. Пры яе прыняцці падзеі 1368 г. маглі развівацца наступным чынам. У Маскве даведаліся аб прыходзе Альгерда i імгненна паслалі насустрач яму вартаўнічы полк. Пакуль літоўска-смаленска-цвярское войска з прыпынкамі для грабяжу праходзіла шлях ад маскоўскіх межаў праз Халхол i Абаленск да дарогі на Маскву, маскоўская застава па прамой дарозе паспела падысці да межаў Абаленскага княства. Тут, магчыма, i адбылася бітва, пасля якой ужо нішто не замінала Альгерду накіравацца да Масквы[171].

Трэба заўважыць, што з Абаленска да Тросця Альгердаваму войску трэба было ісці толькі 11 (калі напрамкі) — 15 км, а не каля 70 км да Трасны i не, тым болыы, каля 110 км да возера Тросценскага. Хуткасць падзей, якая праступае ў тэксце летапісаў, дае нейкую перавагу для менавіта абаленскай лакалізацыі месца бітвы. Тым не менш, усе пункты гледжання маюць свае плюсы i мінусы i спыняцца на адным з ix пакуль нельга.

Вось да такіх высноў можна прыйсці пры вывучэнні гістарычна-геаграфічных акалічнасцяў падзей 1368 г. Мы ўбачылі, які прастор для разважанняў даюць толькі тры тапонімы, што паўстаюць з крыніц. I на самай справе: за ўпамінаннем воласці Халхол азначалася праблема фармавання паўднёва-заходняга маскоўскага памежжа, за згадкай Абаленска — праблема вызначэння стану i лесу буфер­ных княстваў паміж Літоўскай і Маскоўскай дзяржавамі, нарэшце, за заўвагай аб рацэ Тросне — праблема пошуку месца найбольш значнага літоўска-маскоўскага ваеннага сутыкнення XIV ст. Да гэтага далучыліся асобныя пытанні: якім маршрутам ішоў Альгерд да маскоўскіх парубежных месцаў, ці існавалі пункты сутыкнення паміж літоўскімі i маскоўскімі ўладаннямі? Такі шэраг складанасцяў i адначасова магчымасцяў адкрыўся для даследавання. I калі некаторыя пазначаныя праблемы знайшлі сваё рашэнне (напрыклад, выяўленне маскоўскай мяжы), іншыя засталіся толькі на стадыі гіпатэтычных дапушчэнняў (маршрут паходу Альгерда, месца Тросненскай бітвы).

На жаль, каштоўныя адзінкавыя дадзеныя крыніц даследчыкі скарысталі вельмі няўважліва. Халхла з кнігі ў кнігу называлася не на сваім месцы, рака Троена (Тростна) шукалася занадта далека ад раёна ваенных дзеянняў, назіранні за маскоўскім памежжам не рабіліся, агульны маршрут Альгердавага войска не выяўляўся…

Яшчэ рана казаць, што пастаўленыя праблемы знайшлі ў дадзенай працы канчатковае рашэнне, але пэўныя зрухі ёсць. Застаецца спадзявацца, што яшчэ застаўся прастор для далейшага даследавання, удасканалення зробленых высноў і, нарэшце, цвёрдага вызначэння галоўнага зместу падзей 1368 г.: дзе ж адбылася Тросненская бітва 1368 г.

[1] Тады маскоўскі князь Іван Каліта з наўгародскім войскам „пожжегородки Литовьскыи Осеченъ и Рясну и иных городковъ много»(Новгородская первая летопись старшего и младшего изводов. Москва,2000. С. 347). Асечан i Расна адносіліся да Ржэўскай зямлі (Кучкин В. А. К изучению процесса централизации в Восточной Европе(Ржева и ее волости в XIV-XV вв.) // История СССР. 1984. № 6.С. 152; Темушев В. Н. Начало складывания московско-литовской границы. Борьба за Ржевскую землю // Российские и славянскиеисследования: Сб. науч. статей. Вып. 1. Мінск, 2004. С. 74-75.
[2] Полное собрание русских летописей (далей ПСРЛ). Т. 10. Москва,2000. С. 213. Мажайск з 1303 г. знаходзіўся ў складзе маскоўскіх уладанняў.
[3] Темушев В. Н. Западная граница Великого княжества Московского к 1380 г. // Куликовская битва в истории России: Сб. статей. Тула, 2006. С. 84, 100-101.
[4] Русские летописи (далей РЛ). Т. 6. Рязань, 2000. С. 79.
[5] Тамсама. С. 82.
[6] ПСРЛТ. 10. С. 221.
[7] ПСРЛ. Т. 11. Москва, 2000. С. 10.
[8] Тамсама. С 11.
[9] Тамсама.
[10] РЛ. Т. 6. С. 426-427.
[11] РЛ. Т. 6. С. 426; РЛ. Т. 8. Рязань, 2000. С. 252; ПСРЛ. Т. 11. С. И.
[12] РЛ. Т. 6. С. 82.
[13] Летапісныя варыянты назвы гэтай воласці наступныя: „Хвольхла» (Рагожскі летапісец), „Холхмъ» (Сімяонаўскі летапіс), „Холъхла» (Маскоўскі летапісны звод канца XV ст.), „Холхла» i „Холохла» (Ніканаўскілетапіс) (РЛ. Т. 6. С 82; РЛ. Т. 8. С 252; ПСРЛ. Т. 11. C. U).
[14] Варыянт назвы ракі, ля якой адбылася бітва, у форме „Троена» ўжываецца толькі ў Ніканаўскім летапісе і, мабыць, недзе яшчэ (ПСРЛ.Т. 11. С. 11). У большасці ж выпадкаў сустракаецца варыянт „Тростна» (РЛ. Т. 6. С 82; РЛ. Т. 8. С. 252; Приселков M. Д. Троицкая ле­топись (Реконструкция текста). С.-Петербург, 2002. С. 388). Паколькі ў беларускай мове адбылося спрашчэнне шмат якіх груп зычных[здьн-здн-зн; стьн-стн-сн i інш.), то на месцы этымалагічнага ста услове Тростна маем сн — Троена. Адпаведна i бітва па-беларуску будзеназывацца Тросненская (рус. Тростненская).
[15] РЛ. Т. 6. С. 82-83. У некаторых летапісах даецца памылковая дата —21 снежня (РЛ. Т. 7. Рязань, 2000. С. 155; РЛ. Т. 8. С. 252).
[16] „Того же лета [1367 г.] князь велики Дмитрей Ивановичь заложи градъМоскву камень, и начата делати безпрестани» (ПСРЛ. Т. 11. С. 8).
[17] рл. т. 6. c. ei.
[18] Клюг Э. Княжество Тверское (1247-1485 гг.). Тверь, 1994. С. 197. Памеркаванні У. А. Кучкіна, гэта адбылося да лета 1372 г. (Кучкин В. А.К изучению процесса централизации в Восточной Европе. С. 152; Куч­кин В. А. Русские княжества и земли перед Куликовской битвой //Куликовская битва: Сборник статей. Москва, 1980. С. 76, 91-93).
[19] РЛ. Т. 6. С. 82.
[20] Бранскі князь адначасова лічыўся чарнігаўскім князем, i ў цэлымБранскае княства з’явілася пераемнікам Чарнігаўскага (Горский А. А.Брянское княжество в политической жизни Восточной Европы (ко­нец XIII — начало XV в.) // Средневековая Русь. Вып. 1. Москва, 1996.С. 76, 77). У першай палове — сярэдзіне 90-х гг. XIII ст. Бранскам завалодалі князі ca смаленскай дынастыі (Тамсама. С. 77, 97).
[21] У 1303 г. князь Юрый Маскоўскі „с братьею своею ходил к Можайску,и Можаеск взял», пры гэтым мажайскага князя Святаслава Глебавіча„ял и привел к собе на Москву» (ПСРЛ. Т. 18. Москва, 1913. С. 86).Далучэнне да Масквы Мажайска ў 1303 г. — традыцыйнае меркаванне, якога прытрымліваліся С. М. Салаўёў (Соловьев С. М. Сочинения:В 18 кн. Кн. П. Т. 3-4. История России с древнейших времен. Москва,1993. С. 226), А. Е.Праснякоў (Пресняков А. Е. Образование Велико­русского государства. Москва, 1997. С. 97), Л. В.Чарапнін (ЧерепнинЛ. В. Образование Русского централизованного государства в XIV-XV веках. Москва, 1960. С. 459) i інш. Аднак А. А. Горскі лічыць, штоМажайск стаў маскоўскім ужо ў канцы XIII ст. (Горский А. А. Мос­ковские „примыслы» конца XIII — XV в. вне Северо-Восточной Руси //Средневековая Русь. Вып. 5. Москва, 2004. С. 134-138).
[22] Любавский М. К. Областное деление и местное управление Литов­ско-Русского государства ко времени издания первого литовскогостатута. Москва, 1892. С. 31.
[23] Шеков А. В. Верховские княжества (Краткий очерк политическойистории. XIII — середина XVI в.) // Труды Тульской археологическойэкспедиции. Вып. 1. Тула, 1993. С. 31-33.
[24] Горский А. А. Брянское княжество в политической жизни ВосточнойЕвропы. С. 82, 98 i інш.
[25] Шеков А. В. Верховские княжества. С. 33.
[26] Кузьмин А. В. Торопецкая знать в XIII в. Из истории Смоленской зем­ли // Russia mediaevalis. Т. X, 1. München, 2000. P. 75.
[27] ПСРЛ. Т. 10. С. 228.
[28] У Ніканаўскім летапісе: „Того же лета [1358 г. — В. Ц.] Тверская рать да Можайская взяша Ржеву, а Литву изгнаша» (ПСРЛ. Т. 10. С. 230).У Рагожскім летапісцы: „Того же лета [1358 г. — В. Ц.] Волотьская рать да Можаиская взяли Ржевоу, а Литвоу выслали вонь» (РЛ. Т. 6.С. 68).
[29] ПСРЛ. Т. 10. С. 228.
[30] РЛ. Т. 6. С 68.
[31] Тамсама.
[32] Тамсама. С 69.
[33] Тамсама. С. 81.
[34] Тамсама.
[35] Тамсама. С. 100.
[36] Кучкин В. А. К изучению процесса централизации в Восточной Ев­ропе. С. 152.
[37] Пра датаванне граматы гл.: Зимин A.A. О хронологии духовных идоговорных грамот великих и удельных князей XIV-XV вв. // Про­блемы источниковедения. Москва, 1958. Вып. VI. С. 280, 322. Павод­ле А. А. Горскага — паміж 1340 i 1348 гг. (Горский А. А. Московские„примыслы» конца XIII — XV в. вне Северо-Восточной Руси. С. 150).
[38] Духовные и договорные грамоты великих и удельных князей XIV-XVI вв. Москва; Ленинград, 1950. № 2. С. 12. (Далей ДДГ).
[39] ДАТ. № 3. С. 14.
[40] Любавский М. К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства. С. 56, 58; Голубовский П. В. История Смолен­ской земли до начала XV ст. Киев, 1895. С. 70.
[41] Готье Ю.В. Замосковный край в XVII веке. Опыт исследованияпо истории экономического быта Московской Руси. Москва, 1906.С. 554.
[42] ДДГ. № 4. С. 15, 18; Горский А. А. Московские „примыслы» концаXIII — XV в. вне Северо-Восточной Руси. С. 150; Темушев В. Н. Приоб­ретения московских князей в середине XIV в. „Иная места Рязань­ская» // Славянский мир и славянские культуры в Европе и мире:место и значимость в развитии цивилизаций и культур (история, уро­ки, опыт, современность). Материалы международной научно-теоре­тической конференции. Ч. 1. Витебск, 2002. С. 18-21.
[43] ДАТ. № 4. С. 15.
[44] ПСРЛ. Т. 7. М., 2001. С. 217; Т. 18. С. 97; РЛ. Т. 6. С. 65; РЛ. Т. 8. С. 244;Кучкин В. А. К датировке завещания Симеона Гордого // Древнейшие государства на территории СССР 1987 год. Москва, 1989.
[45] Зимин A.A. О хронологии духовных и договорных грамот великих иудельных князей XIV-XV вв. С. 281, 322.
[46] Пра датаванне граматы гл.: Зимин A.A. О хронологии духовных и до­говорных грамот великих и удельных князей XIV-XV вв. С. 286, 322; Кучкин В. А. Договорные грамоты московских князей XIV века. Внеш­неполитические договоры. Москва, 2003. С. 245-249.
[47] АДГ. № 10. С. 29.
[48] Тамсама.
[49] ДДГ. № 2. С. 12. У. А. Кучкін, аднаўляючы склад уладанняў княгіні Ганны, называе воласці Заячкаў, Гардашэвічы, Вышгарад, Грэмічы, Рудзь,Крапіўну i Сушаў (Кучкин В. А. Княгиня Анна — тетка Симеона Гордого // Исследования по источниковедению истории России (до1917 г.). Москва, 1993. С. 7-9).
[50] ДАТ. № 3. С. 13.
[51] Кучкин В. А. Княгиня Анна — тетка Симеона Гордого. С. 7-9. Паводле меркавання А. А. Горскага гэты разанскі князь — Аляксандр Міхайлавіч Пронскі (Горский А. А. Москва и Орда. Москва, 2000. С. 71;Горский А А. Московские „примыслы» конца XIII — XV в. вне Северо-Восточной Руси. С. 129).
[52] АДГ. № 4. С. 15.
[53] ДАТ. № 10. С. 29.
[54] Новы Гарадок быў аддадзены Іванам Красным князю Уладзіміру Андрэевічу (ДДГ. № 4. С. 15). У серпухаўскіх князёў горад заставаўся да канца існавання ix удзельнага княства. Яго месцазнаходжанне звязваецца з гарадзішчам Спас-Гарадзец недалёка ад вусця Протвы (Археологическая карта России. Калужская область. Москва, 2006.С. 128-129).
[55] Лужа, напзўна, справядліва лічыцца старой назвай г. Малаяраслаўца.Гл.: Тихомиров М. Н. „Список русских городов дальних и ближних» //Исторические записки. Москва, 1952. Т. 40. С. 250; Юшко А. А. Мос­ковская земля IX-XIV веков. С. 138; Митрошенкова Л. В. К историиформирования Малоярославецкого уезда // Историческая география России: новые подходы. Сборник статей. Москва, 2004. С. 75-77.
[56] ДДГ. № 4. С. 15. Сяло на Рэпне ў Бароўску атаясамлівацца з сялом Рэпеньскім, якое знаходзілася на тэрыторыі сучаснага г. Обнінска (Митрошенкова Л. В. Цыт. праца. С. 82).
[57] ДДГ. № 7. С. 23. Пра датаванне грамагы гл.: Зимин A.A. О хроноло­гии духовных и договорных грамот великих и удельных князей XIV-XV вв. С. 285, 322.
[58] Дебольский В. Н. Духовные и договорные грамоты московских князей как историко-географический источник // Записки императорско­го русского археологического общества. Т. XII. Вып. П. Новая серия. Кн. 5. С.-Петербург, 1901. С. 161.
[59] Готье Ю.В. Цыт. праца. С. 554; Любавский М. К. Образование основ­ной государственной территории великорусской народности (засе­ление и объединение Центра). Ленинград, 1929. С. 57-58; Голубовский П. В. Цыт. праца. С. 70.
[60] Митрошенкова Л. В. Цыт. праца. С. 79.
[61] Тамсама. С. 78-79.
[62] Веселовский СБ. Исследования по истории класса служилых земле­владельцев. Москва, 1969. С. 221.
[63] Голубовский П. В. Цыт. праца. С. 70; Любавский М.К. Образование основной государственной территории великорусской народности.С. 58.
[64] АДГ. № 12. С. 34.
[65] Акты социально-экономической истории Северо-Восточной Руси кон­ца XIV — начала XVI в. (Далей АСЭИ). Т.З. Москва, 1964. № 322.С. 351; Сборник Московского архива министерства юстиции. Т. 1.Ч. 1. Москва, 1913. С. 9.
[66] Датуецца часам паміж 1219-1237 г. (Романов Б. А. Изыскания о рус­ском сельском поселении эпохи феодализма // Вопросы экономики и классовых отношений в Русском государстве XII-XVII вв. Москва;Ленинград, 1960. С. 350-352).
[67] АСЭИ. Т. 3. № 322. С. 351.
[68] Цветаев Д. В. Великий князь Олег Рязанский и его жалованная грамо­та Ольгову монастырю // Сборник Московского архива министерст­ва юстиции. С. 22.
[69] Горский A.A. Московские „примыслы» конца XIII-XV в. вне Северо-Восточной Руси. С. 146.
[70] Кучкин В. А. Последнее завещание Дмитрия Донского // Средневе­ковая Русь. Москва, 2001. Вып. 3. С. 143.
[71] ДДГ. № 12. С. 34.
[72] Сборник Императорского Русского Исторического Общества. Т. 35.С.-Петербург, 1882. С. 119.
[73] Темушев В. Н. Западная граница Великого княжества Московского к 1380 г. С. 95.
[74] Так лічылі У.А. Кучкін, а за ім A.A. Горскі (Кучкин В.А. Русские кня­жества и земли перед Куликовской битвой. С. 50-51. Прим. 135; Горекий A.A. Московские „примыслы» конца XIII — XV в. вне Северо-Вос­точной Руси. С. 150). М. К. Любаўскі сцвярджаў, што Калуга i Рошча належалі тарускім князям. Апошнія і прадалі свае ўладанні Дзмітрыю Данскому (Любавский М. К. Образование основной государственной территории великорусской народности. С. 76).
[75] Любавский М. К. Образование основной государственной территории великорусской народности. С. 76; Горский A.A. Московские „при­мыслы» конца XIII — XV в. вне Северо-Восточной Руси. С. 153-154;Темушев В.Н. Западная граница Великого княжества Московского к 1380 г. С. 95-96.
[76] АДГ. № 10. С. 29.
[77] Веселовский С.Б. Феодальное землевладение в Северо-Восточной Руси. Т. 1. Москва; Ленинград, 1947. С. 376-377.
[78] ДАТ. №. 16. С. 43; Кузьмин А. В. Андрей Ослябя, Александр Пересвети их потомки в конце XIV — первой половине XVI века // Н. И. Тро­ицкий и современные исследования историко-культурного наследия Центральной России. Т. П. Тула, 2002. С. 20-21.
[79] ПСРЛ. Т. 4. Ч. 1. Вып. 2. Ленинград, 1925. С. 373; Т. 5. С.-Петер­бург, 1851. С. 245; Фетищев С.А. К вопросу о присоединении Му­ромы, Мещеры, Тарусы и Козельска к Московскому княжеству в 90-е гг. XIV в. // Российское государство в XIV—XVII вв. Сборник статей, посвященный 75-летию со дня рождения Ю.Г. Алексеева.С.-Петербург, 2002. С. 35-36, 38; Ён жа. Московская Русь после Дмит­рия Донского: 1389-1395 гг. Москва, 2003. С. 117.
[80] Любавский М.К. Областное деление и местное управление Литов­ско-Русского государства. С. 47-56.; Шеков A.B. Верховские кня­жества. С. 37.
[81] Горский A.A. Московские „примыслы» конца XIII — XV в. вне Северо-Восточной Руси. С. 154.
[82] Тамсама.
[83] Вылучыліся ca складу Тарускага княства ўжо ў канцы XIII — пачаткуXIV ст. (Шеков A.B. Верховские княжества. С. 56).
[84] У маскоўска-разанскіх дагаворах першай паловы XV ст. тарускія князі выступаюць як „один человекъ» з вялікім князем маскоўскім (АДГ.№ 19. С. 53; № 33. С. 85; № 47. С. 144).
[85] Шеков A.B. Верховские княжества. С. 63.
[86] Тамсама. С. 63-64.
[87] Тамсама. С 63.
[88] Тамсама. С 52-53.
[89] Археологическая карта России. Калужская область. С. 129-130.
[90] Кобрин В. Б. Власть и собственность в средневековой России. Моск­ва, 1985. С. 59; Ён жа. Землевладельческие права княжат в XV — пер­вой трети XVI в. и процесс централизации Руси // История СССР.№ 4. 1981. С. 42.
[91] АСЭИ. Т. I. Москва, 1952. № 504. С. 382-383, 627, № 607. С. 505, 632,№ 608. С. 515, № 609. С. 518, № 610. С. 519, № 681. С. 543; Шумаков С.А. Сотницы, грамоты и записи. Вып. III. Москва, 1904. С. 29—31.
[92] Кобрин В. Б. Власть и собственность в средневековой России.С. 25.
[93] Кобрин В. Б. Материалы генеалогии княжеско-боярской аристократии XV-XVI вв. Москва, 1995. С. 96.
[94] Кобрин В. Б. Власть и собственность в средневековой России. С. 27.
[95] ДАТ. № 12. С 34.
[96] Русская историческая библиотека. Т. 6. С.-Петербург, 1908. № 24.Стб. 136.
[97] Тамсама. С. 138.
[98] Янин В. Л. Новгород и Литва: пограничные ситуации XIII-XV веков. Москва, 1998. С. 64-65.
[99] Тамсама. С. 69.
[100] Тамсама. С. 66; Горский A.A. Московские „примыслы» концаXIII — XV в. вне Северо-Восточной Руси. С. 140.
[101] РЛ. Т. 6. С. 4.
[102] ПСРЛ. Т. 11. С. 12.
[103] Шеков А. В. Верховские княжества. С. 35.
[104] В. Л. Янін прыводзіць здагадку, адпаведна з якой у лісце Альгерда згадваюцца не Мцэнск i Калуга, a смаленскія воласці Міцэнкі i Калуговічы (Янин В. Л. Цыт. праца. С. 69).
[105] Русская историческая библиотека. Т. 6. № 24. Стб. 136.
[106] Любавский М.К. Областное деление и местное управление Литов­ско-Русского государства. С. 52-53.
[107] Большасць пералічаных у лісце „гарадоў» на самай справе былі толькі валаснымі цэнтрамі.
[108] У левы бок Протвы ўпіраліся воласці Перадол і Ўгота. Пра ix гл. далей.
[109] Флоря Б. Н. Борьба московских князей за смоленские и черниговскиеземли во второй половине XIV в. // Проблемы исторической геогра­фии России. Вып. 1. Формирование государственной территории Рос­сии. Москва, 1982. С. 61, 64.
[110] РЛ. Т. 6. С. 63.
[111] Флоря Б. Н. Цыт. праца. С. 62.
[112] РЛ. Т. 6. С. 63.
[113] Флоря Б. Н. Цыт. праца. С. 62, 64.
[114] Тамсама. С. 64-65.
[115] Тамсама. С. 69-70.
[116] РЛ. Т. 6. С. 75.
[117] Тамсама. С. 76.
[118] Шеков A.B. Верховские княжества. С. 35.
[119] Флоря Б.Н. Цьгг. праца. С. 69-70; Горский A.A. Брянское княжество в политической жизни Восточной Европы. С. 89, 98.
[120] Рэканструкцыя падзей, звязаных з дзейнасцю князя Рамана Бранскага, належыць A.A. Горскаму (Горский A.A. Брянское княжество вполитической жизни Восточной Европы. С. 90-91).
[121] Горский A.A. Брянское княжество в политической жизни Восточной Европы. С. 91. „Дмитрии Брянский» згадваецца ў літоўска-маскоўскай перамірнай грамаце 1372 г. (ДДГ. №. 6. С. 22).
[122] Шеков А. В. Верховские княжества. С. 39.
[123] Шабульдо Ф.М. Земли юго-западной Руси в составе Великого кня­жества Литовского. Киев, 1987. С. 70.
[124] ПСРЛ. Т. 11. С. 14; РЛ. Т. 8. С. 253-254; РЛ. Т. 6. С. 86, 427.
[125] ПСРЛ. Т. 11. С. 15, 17.
[126] РЛ. Т. 6. С. 429.
[127] ПСРЛ. Т. И. С 19.
[128] РЛ. Т. 8. С 309.
[129] Тамсама. 8. С 315.
[130] Кузьмин А. В. Верховские княжества // Большая Российская Энцик­лопедия. Москва, 2006. Т. 5. С. 197.
[131] М.К. Любаўскі лічыў, што Любуцк быў першапачаткова разанскім уладаннем (Любавский М.К. Областное деление и местное управле­ние Литовско-Русского государства. С. 51-52).
[132] Кароткі час у канцы XIV — пачатку XV ст. Любуцкам магла валодаць Масква (Горский A.A. Московские „примыслы» конца XIII — XV в. вне Северо-Восточной Руси. С. 150-152).
[133] Археологическая карта России. Калужская область. С. 232-233; Болдин И. В. Археологическое исследование городища летописного Любутска (по материалам раскопок 2000 г.) // Дмитрий Донской и эпо­ха возрождения Руси. События, памятники, традиции. Тула, 2001.С. 24-29.
[134] Археологическая карта России. Калужская область. С. 233-234.
[135] У 1408 г. сярод літоўскай знаді, якая перайшла служыць да маскоўскага вялікага князя, былі і любуцкія баяры (РЛ. Т. 8. С. 323).
[136] У канцы XV ст. у крыніцах згадваюцца любуцкія воласці ў множным ліку (Сборник Императорского Русского Исторического Общества. Т. 35. С. 37).
[137] Ён быў сынам старадубскага князя Дзмітрыя Фёдаравіча (памёр летам 1355 г.), уладара маленькага Старадубскага княства ў сярэднім цячэнні р. Клязьмы. Пасля Дзмітрыя ў Старадубе правіў яго малодшы брат Іван, a ў 1363 г. гэты апошні быў сагнаны з пасаду маскоўскім вой­скам i замешчаны яшчэ адным ix братам — Андрэем, прыхільнікам маскоўскай палітыкі (Кучкин В.А. Формирование государственной территории Северо-Восточной Руси в X-XIV вв. Москва, 1984. С. 263).Лічыцца, што з гэтага часу Старадубскае княства было пазбаўлена самастойнасці i пасля ўвайшло ў склад Вялікага Княства Маскоўскага(Любавский M. К. Образование основной государственной террито­рии великорусской народности. С. 66; Кобрин В. Б. Землевладельчес­кие права княжат в XV — первой трети XVI в. и процесс централи­зации Руси. С. 40).
[138] РЛ. Т. 6. С. 82, 426; РЛ. Т. 8. С. 252.
[139] Голубовский П. В. Цыт. праца. С. 70; Любавский М.К. Образование основной государственной территории великорусской народности.С. 58; Романов Б. А. Изыскания о русском сельском поселении эпохи феодализма // Вопросы экономики и классовых отношений в Русском государстве XII-XVII вв. Москва; Ленинград, 1960. С. 353.
[140] Боровский уезд в XVII в. (Материалы дозора 1613 г.). Москва, 1992. С. 74.
[141] У даравальнай грамаце імператрыцы Елізаветы Пятроўны Троіца-Сергіевай лаўры на ўсе прыпісныя манастыры i вотчыны ад 11 чэрвеня 1752 г. згадваюцца „в Ярославецком Уезде Малаго, в Холховском стану село Почеп» i „в Угоцкой волости село Передол» з пералікам усіх вёсак, якія да ix належалі (Горский А. В. Историческое описание Свято-Троицкия Сергиевы лавры. Москва, 1890. С. 152). Болынасць вёсак сяла Почап лакалізуецца на ваенна-тапаграфічнай карце Калуж­ской губерні 1850 г. (Военно-топографическая карта. Кулужская гу­берния. 1850. 3 версты в дюйме. Ряд 13, Лист 14). На сучаснай карце мы не ўбачым нават самога сяла, а з вёсак адшукваюцца толькі дзве, адна з ix нежылая (Атлас Калужской области. Масштаб 1 : 100 000. Москва, 2002. С. 36).
[142] Сёлы Троіца-Сергіева манастыра Перадол („в Уготе село Передоль») и Почап („въ Хохле село Почапъ») у 1537 г. былі прыпісаны да Малога Яраслаўца для адбывання зялійнай павіннасці (Дьяконов M. Акты,относящиеся к истории тяглого населения в Московском государстве.Вып. П. Грамоты и записи. Юрьев, 1897. № 19. С. 8).
[143] АСЭИ. Т. I. № 257. С. 185-187, № 342. С. 250. Заўв. на с. 616, № 366.С. 268, № 378. С. 275; Шумаков С.А. Сотницы (1537-1597 гг.), грамоты и записи (1561-1696 гг.). Вып. 1. Москва, 1902. № V. С. 52-55, № XLVI.С. 173-178; Готье Ю.В. Цыт. праца. Москва, 1906. С. 554.
[144] Холмогоровы В. и Г. Исторические материалы о церквах и селах XVI-XVIII вв. Вып. 11. Москва, 1911. С. 93.
[145] АСЭИ. Т. I. № 257. С. 185-187.
[146] Тамсама. № 378. С. 275.
[147] Тамсама. № 279. С 200.
[148] Тамсама. Камент. на с. 613.
[149] Тамсама.
[150] Тамсама. № 504. С 382-384, № 608. С. 515.
[151] Тамсама. № 607. С. 505, № 609. С. 518, № 610. С. 519.
[152] Тамсама. № 659. С. 584.
[153] Готье Ю.В. Цыт. праца. С 96-97.
[154] Лаппо-Данилевский А. Организация прямого обложения в Москов­ском государстве со времен смуты до эпохи преобразований. С.-Пе­тербург, 1890. С. 83; Лаппо И. И. Тверской уезд в XVI веке. Его на­селение и виды земельного владения (Этюд по истории провинции Московского государства). Москва, 1893. С. 16.
[155] Лаппо-Данилевский А. Цыт. праца. С. 85.
[156] Археологическая карта России. Калужская область. С. 128-129; Ти­хомиров М. Н. „Список русских городов дальних и ближних» // Ис­торические записки. Москва, 1952. Т. 40. С. 250. Л. В. Мітрашэнкава ў спецыяльным даследаванні, прысвечаным гісторыі фармавання Малаяраславецкага павету, няпэўна заўважыла, што Новы Гарадок знаходзіўся на ўсход ад Халахольны. Але нават простай арыентацыі (правы ці левы бок р. Протвы) наконт воласці i горада гісторык не адзначыла (Митрошенкова Л. В. Цыт. праца. С. 79). Калі ж ўлічваць, што Новы Гарадок часам таксама размяшчаўся даследчыкамі на левым баку р. Протвы, то можна здагадацца i пра адпаведную недакладнасць лакалізацыі Л. В. Мітрашэнкавай воласці Халхол (гл., напрыклад: История Москвы с древнейших времен до наших дней: В 3 т. Т. 1: XII-XVIII ве­ка. Москва, 1997. Карта У. А. Кучкіна на с. 50).
[157] Карамзин H. M. История государства Российского: В 12 т. Т. V. Моск­ва, 1993. С. 15, 228; Соловьев СМ. Сочинения. Кн. П. Т. 3-4. Исто­рия России с древнейших времен. С. 381; Тихомиров M. H. Древняя Москва. XII-XV вв.; Средневековая Россия на международных путях. XIV-XV вв. Москва, 1992. С. 86.
[158] Писцовые книги Московского государства. Ч. I. Отделение П. С.-Петербург, 1877. С. 695-709; ДАГ. № 95. С. 384; Акты феодального землевладения и хозяйства XIV-XVI вв. Ч. 1. Москва, 1951. № 16. С. 36-37, № 105. С. 100; Дебольский В.Н. Цыт. праца. С. 150-151; Любавский М.К. Образование основной государственной территории ве­ликорусской народности. С. 34; Готье Ю.В. Цыт. праца. С. 562; Веселовский СБ. Феодальное землевладение в Северо-Восточной Руси. С. 358.
[159] ДДГ. № 1. С. 7, 9.
[160] Тихомиров М.Н. Средневековая Москва в XIV-XV веках. Москва,1957. С. 137, 138, 142; Ён жа. Древняя Москва. XII-XV вв.; Средневе­ковая Россия на международных путях. XIV-XV вв. С. 41.
[161] Дарога на Смаленск праз Мажайск i Вязьму (Мажайская дарога) набыла значэнне толькі ў XVI ст., таму абараняць яе было немэтазгодна (Тихомиров М.Н. Древняя Москва. XII-XV вв.; Средневековая Россия на международных путях. XIV-XV вв. С. 246).
[162] РЛ. Т. 6. С 426.
[163] Тамсама. С 426.
[164] Упэўненасць у рузска-звянігародскай лакалізацыі Тросненскай бітвы такая значная, што суправаджаецца нават легендай пра пахаванне воінаў, якія загінулі каля Тросценскага возера, на беразе р. Перавалочня (прыток Азёрны) у сяле Анніна.
[165] Атлас Московской области. Масштаб 1:100 000. Москва, 2001. С. 71-72.
[166] Белы А. Тросненская бітва 1368 // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі:У 6 т. Т. 6. Кн. 1. Мінск, 2001. С. 520-521; Ён жа. Тросненская бітва1368 // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. 2. Мінск,2006. С. 668.
[167] Книга Большому чертежу. Мосва; Ленинград, 1950. С 56. Падрабязнае апісанне Мажайскай дарогі з упамінаннем р. Нары гл.: Миллер Г. Ф.Сочинения по истории России. Избранное. Москва, 1996. С. 271.
[168] Месцазнаходжанне самой дарогі гл.: Большой всемирный настоль­ный атлас Маркса. С.-Петербург, 1910. № 20. Л. 6. Размяшчэнне сялаТросце (Тростье) каля дарогі ад Абаленска да Таруціна гл.: Военното­пографическая карта. Кулужская губерния. 1850. 3 версты в дюйме.Ряд 12. Лист 14.
[169] Родапачынальнік князёў Тросценскіх — Аляксандр Андрэевіч (унук Канстанціна Абаленскага, забітага Альгердам) жыў недзе ў сярэдзінеXV ст. (Кобрин В. Б. Материалы генеалогии княжеско-боярской арис­тократии XV-XVI вв. С. 96).
[170] У Жукоўскім раёне Калужскай вобласці Расіі на р. Аложы не адзначана ніводнага археалагічнага помніка (Археологическая карта Рос­сии. Калужская область. С. 126).
[171] Пра тое, што бітва на р. Тросне адбылася ў межах Абаленскага княст­ва, пісаў С. Б. Весялоўскі (Веселовский СБ. Подмосковье в древности. Три очерка. Москва, 2002. С. 18).

Наверх

(да гісторыі геаграфічных уяўленняў ва Ўсходняй Еўропе)

Сярод праблем гістарычнай геаграфіі Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага i іншых зямель (далей — ВКЛ) пытанне аб геаграфічных межах дзвюх найбуйнейшых яго складовых частак — Літвы i Русі — займае, бадай, найважнейшае месца. На праблеме адмыслова спыняліся такія прызнаныя спецыялісты ў галіне гісторыі ВКЛ, як М. Любаўскі[1], А. Халецкі[2], Е. Ахманьскі[3], В. Насевіч i M. Спірыдонаў[4]. Важнасць пытання не абмяжоўваецца адным толькі геаграфічным аспектам. Яго вырашэнне звязана таксама з гісторыяй міжнародных адносінаў i знешняй палітыкай (асабліва што датычыцца змагання ВКЛ з Масквой за „рускія землі»), канфесійнай, этнічнай гісторыяй, гісторыяй права. У сувязі з гэтым азначанае пытанне так ці інакш закраналі многія даследчыкі. Артыкул не ставіць сваёй мэтай разгляд i вырашэнне ўсёй гэтай складанай і, трэба прызнаць, заблытанай праблемы. Ён прысвечаны толькі аднаму са шматлікіх яе аспектаў. У шэрагу гістарычных крыніц у якасці мяжы паміж Руссю i Літвой выступав рака Бярэзіна (правы прыток Дняпра[5]). Да апошняга часу гэты факт спецыяльна не разглядаўся i, адпаведна, здавальняльнага тлумачэння не атрымаў. Неабходнай умовай вырашэння праблемы з’яўляецца як мага больш поўны збор i сістэматызацыя фактычнага матэрыялу. Таму ад самага пачатку — ad fontes.

Перш за ўсё трэба зазначыць, што Бярэзіна, досыць буйная рака, даволі часта фігуруе ў разнастайных гістарычных крыніцах як арыенцір пры апісанні рознага кшталту падзей i здарэнняў, межаў i г.д. Аднак мы будзем улічваць толькі тыя факты, дзе рака выразна i бясспрэчна выступае ў якасці мяжы паміж тэрыторыямі пад назвай „Русь» i „Літва».

Самая ранняя з шэрагу гэтых крыніц — хроніка Яна Длугаша. У геаграфічнай яе частцы, так званай Хараграфіі, пры апісанні Дняпра i яго прытокаў наўпрост адзначана: „рака Бярэзіна аддзяляе Літву ад зямель Русі» („fluvius Brzezina Lithwaniam a tenis Russie dividit»)[6]. У аўтографе хронікі цытаваны фрагмент дапісаны на палях почыркам, сучасным почырку Длугаша[7].

Праўда, згодна з меркаваннем Е. Ахманьскага, у дадзеным выпадку Длугаш мог мець на ўвазе не дняпроўскую, а нёманскую Бярэзіну, прыняўшы адну аднайменную раку за другую. Ён звярнуў увагу на тое, што, пералічваючы прытокі Дняпра, храніст згадаў i апісаў Бярэзіну двойчы, прычым па-рознаму, i гэта можа быць ацэнена як доказ яго недастатковай дасведчанасці[8]. Прыведзеная Е. Ахманьскім аргументация не выглядае, аднак, такой пераканаўчай[9].

Даследаванні паказалі, што Хараграфія спачатку пісалася як асобны твор i толькі недзе на апошнім этапе была далучана Длугашам да яго манументальнай хронікі[10]. Яна перапісана рукой аднаго перапісчыка i на паперы, якая адрозніваецца ад паперы асноўнай часткі хронікі[11]. Устаўка пра Бярэзіну, зробленая ў адзін час ca стварэннем аўтографа твора, напісана не непасрэдна Длугашам, а адным з капіістаў яго хронікі. Такіх выпадкаў у аўтографе нямала[12], таму цяжка меркаваць, загадаў зрабіць гэтую дапіску сам Длугаш (у аўтографе, дарэчы, сустракаюцца i яго ўласнаручныя прыпіскі) ці гэта была ініцыятыва некага іншага. Аднак, згодна з назіраннямі В. Сэмковіч-Зарэмбінай, прыпіскі на палях хронікі рабіліся ў прамежку паміж 1470 i 1478 г.[13] У любым выпалку, падаецца малаверагодным, каб ix уносілі пасля смерці Длугаша (1480). Дадзеная частка Хараграфіі не была канчаткова дапісана і адрэдагавана. Яна ўтрымлівае нямала пропускаў слоў i цэлых выразаў; некаторыя звесткі i фразы не ўзгоднены паміж сабой i стылістычна, i сэнсава. Тыя асобныя хібы, на якія слушназвярнуў увагу Е. Ахманьскі, могуць быць вытлумачаны не столькі блытанымі геаграфічнымі ўяўленнямі Длугаша, колькі незавершанасцю яго працы[14].

Паводле меркавання Ст. Александровіча, Ян Длугаш мог атрымліваць геаграфічныя звесткі пра ВКЛ ад дзвюх груп інфарматараў. Гэта былі, па-першае, выхадцы з тамтэйшых зямель, якія служылі пры каралеўскім двары i вучыліся ў кракаўскім універсітэце, а па-другое — палякі, якія падоўгу жылі ў спадчынным уладанні Ягелонаў[15].

Другая вядомая нам згадка пра Бярэзіну храналагічна вельмі блізкая да першай. Пад 1481/1482 (6990) годам, распавядаючы пра вядомую змову ўдзельных князёў супраць Казіміра Ягелончыка, рускі летапісец занатаваў: „бысть мятежь въ Литовской земле: восхотеша вотчичи, Олшанскои, да Оленковичь, да князь Федоръ Белскои по Березыню реку отсести на великого князя Литовской земли…»[16]. Як вынікае з крыніцы, князі хацелі адарваць ад ВКЛ („Літоўскай зямлі» летапісу) усе яго „рускія землі» і далучыць ix да ўладанняў Івана III. Звестка пра Бярэзіну трапіла да рускага летапісца, хутчэй за ўсё, з атачэння князя Фёдара Бельскага — адзінага са змоўшчыкаў, якому ўдалося выратавацца ўцёкамі ў Маскву.

3 прыведзеных фактаў відаць, што ўяўленне пра Бярэзіну як пра мяжу паміж „Руссю» i „Літвой» у другой палове XV ст. было распаўсюджана ў ВКЛ, адкуль пра яго i даведаліся ў суседніх Польшчы i Маскоўскай Русі. Адметна таксама, што ўжо адна з самых першых згадак пра Бярэзіну як пра мяжу аказалася шчыльна звязанай з узаемаадносінамі паміж ВКЛ i яго ўсходняй суседкай. Акурат у гэты час (на мяжы 70-80-х гг. XV ст.) вялікі князь маскоўскі Іван III адкрыта выказаў прэтэнзіі на ўсю Русь i прыняў адпаведны тытул — „государь всея Руси». Хоцьспецыялісты i разыходзяцца ў дакладным датаванні гэтай надзвычай важнай палітычнай заявы маскоўскага манарха, але не прынцыпова. С. Каштанаў лічыць яе непасрэдным вынікам падпарадкавання Ноўгарада[17], падобна У. Кучкін адносіць пачатак выкарыстання Іванам III новага тытула ў актах, датычных Паўночнай Русі, да 1479 г., а ва ўсіх астатніх — да 1485 г.[18], A. Зімін — да чэрвеня 1485 г.[19], В. Пэльц — да ліпеня 1482 г.[20] Як бы там ні было, але ў сваім лісце, пасланым з Рыгі 11 сакавіка 1478 г., інфлянцкія немцы даносілі вялікаму магістру Тэўтонскага ордэна, што Іван III прад’явіў Казіміру Ягелончыку прэтэнзіі на „землі: Полацкую, Смаленскую, Віцебскую i ўсе іншыя рускія землі, якія належаць да Вялікага Княства Літоўскага» („lannde Ploszkow, Smalentszke, Vitenbecke etc. unnd alle andere Reussche lande, dy under dem groszforstenthum zcu Littouwen seyn gesessen»)[21]. Дата паслання не пакідае сумненняў у тым, што абвяшчэнне вялікім князем маскоўскім гэтых прэтэнзій было звязана з канчатковым падпарадкаваннем ім Вялікага Ноўгарада — пра гэтую падзею, дарэчы, таксама ідзе гаворка ў лісце.

Наступны блок звестак пра пагранічную ролю Бярэзіны звязаны якраз з пачаткам (ці, хутчэй, аднаўленнем) адкрытага ваеннага супрацьстаяння Масквы i Вільні на пераломе XV i XVI ст.

Варта адзначыць, што згадкі пра Бярэзіну ў сувязі з пачаткам вайны 1500-1503 гг. сустракаюцца ў крыніцах (пераважна ў летапісах i хроніках) даволі часта. Паколькі прасочваецца ix узаемная залежнасць, паспрабуем аднавіць ix „генеалогію», каб у далейшым не прыводзіць увесь пералік твораў, a аддаваць перавагу крыніцы, якая ўтрымлівае першасную інфармацыю.

Пад памылковым 1499 г. звестка чытаецца ў кампілятыўным помніку XVII ст. — Густынскім летапісе. У якасці крыніц інфармацыі яго аўтар наўпрост назваў творы Аляксандра Гваньіні i Марціна Бельскага[22]. Паведамленне сапраўды чытаецца ў „Хроніцы Еўрапейскай Сарматыі» А. Гваньіні[23]. У першым (1551), другім (1554) i трэцім (1564) выданнях хронікі М. Бельскага (1495-1575) адпаведных згадак пра Бярэзіну няма. Мы знаходзім ix толькі ў чацвёртым выданні, якое прызнаецца супольным творам бацькі i сына Марціна i Яўхіма Бельскіх[24] i выйшла ў свет у 1597 г.[25] У сваю чаргу, рыхтуючы гэтае апошняе выданне, Я. Бельскі (каля 1550-1599) запазычыў інфармацыю з хронікі М. Сгрыйкоўскага, якая пабачыла свет у 1582 г.[26] Зрэшты, звестка А. Гваньіні таксама ўзыходзіць да хронікі Сгрыйкоўскага — ці непасрэдна, ці праз чацвёртае выданне хронікі M. Бельскага[27]. Няма ніякіх сумненняў і ў тым, што менавіта на хроніку M. Сгрыйкоўскага абапіраўся ў адпаведнай частцы сваёй працы аўтар „Хронікі Літоўскай i Жамойцкай»[28]. Увогуле, шырокае выкарыстанне аўтарам „Хронікі Літоўскай i Жамойцкай» твора M. Стрыйкоўскага — даказаны факт[29]. Яго надзвычай яскрава ілюструе i наш фрагмент беларуска-літоўскага летапісу, які з’яўляецца амаль што даслоўным перакладам паралельнага ўрыўка хронікі М. Сгрыйкоўскага. Аднак паведамленне Сгрыйкоўскага таксама не арыгінальнае. Яно запазычана ці з хронікі Бернарда Вапоўскага[30], ці з хронікі Марціна Кромера[31]. Абодва творы М. Сгрыйкоўскі вельмі добра ведаў i неаднакроць на ix спасылаўся. Нельга не заўважыць таксама тэкставых супадзенняў хронікі Марціна Кромера i каментара Сганіслава Гурскага да „Актаў Таміцкага»[32]. Напэўна, Кромер запазычыў матэрыялы для свайго апублікаванага ўпершыню ў 1555 г. твора з рукапісных нататак свайго старэйшага сучасніка — Гурскага. Ведаў Кромер i хроніку Вапоўскага[33].

Такім чынам, найважнейшыя першакрыніцы для нас — хроніка Вапоўскага, каментар Гурскага i (у меншай ступені) хроніка Кромера. Адразу трэба падкрэсліць, што ўсе трое былі людзьмі надзвычай добра інфармаванымі ў дзяржаўных, у тым ліку знешнепалітычных справах, мелі доступ да дыпламатычнай перапіскі i міжнародных дагавораў, якія зберагаліся ў дзяржаўных архівах. Дастаткова сказаць, што Б. Вапоўскі (каля 1470-1535) быў сакратаром Жыгімонта I Сгарога, М. Кромер (каля 1512-1589) — сакратаром Жыгімонта II Аўгуста, а Ст. Гурскі (каля 1497-1572) — сакратаром каралевы Боны, фактычным складальнікам i рэдактарам фундаментальнага збору дакументаў першай паловы XVI ст., вядомага пад назвай „Акты Таміцкага» („Actą Tomiciana»).Галоўным аб’ектам серыі войн, якія вялі паміж сабой на працягу апошняга дзесяцігоддзя XV i першых сарака гадоў XVI ст. Масква i Вільня, сталі, як вядома, „рускія» землі ВКЛ. Вайну 1500-1503 гг. вялікі князь маскоўскі Іван III распачаў менавіта пад сцягам барацьбы за вяртанне пад сваю ўладу „ўсёй Русі». У сувязі з пачаткам гэтай вайны Б. Вапоўскі занатаваў у сваей хроніцы пад 1500 годам, што Іван III пачаў вайну з ВКЛ, „абвяшчаючы, што рака Бярэзіна … з’яўляецца мяжой маскавіцкай дзяржавы» („asserens Beresinam amnem … imperil Moscovitani esse terminum»)[34]. Яшчэ больш выразна на гэты конт выказаўся Ст. Гурскі. Паводле яго слоў, пачынаючы вайну са сваім зяцем, вялікім князем літоўскім Аляксандрам, Іван III „выдумаў [сабе] панаванне над усёй Русею аж да ракі Бярэзіны — як яму хацелася бачыць, паводле колішняга дзедаўскага i прадзедаўскага права» („Russie totius dominatum flumine tenus Beresina, avito quondam et proavito, ut videri volebat, jure fingebat»)[35]. Такім чынам, Б. Вапоўскі i асабліва Ст. Гурскі непарыўна звязвалі „з’яўленне» гэтай новай уяўнай мяжы з прэтэнзіямі Івана III на ўсе рускія землі, якія ён абгрунтоўваў вядомай вотчынна-дынастычнай тэорыяй.

Пад 1506 г. Бернард Вапоўскі занатаваў, што калі кароль Аляксандр незадоўга да смерці загадаў скласці тэстамент, гэтым дакументам ён перадаваў усе свае скарбы малодшаму брату Жыгімонту i быццам бы „прызначыў яго пераемнікам у найвялізнейшым Літоўскім княстве па гэты i па той бок Барысфена» („eum in amplissimo Lituanie ducatu citra et ultra Boristenem successorem designavit»)[36]. Нягледзячы на тое, што такіх дэталяў у тэстаменце Аляксандра на самай справе няма[37], яго інтэрпрэтацыя Вапоўскім надзвычай паказальная i сімптаматычная. Сваім цытаваным выказваннем храніст, відавочна, хацеў падкрэсліць, што Аляксандр перадаўЖыгімонту як уласна Літву, так i рускія землі ВКЛ, мяжой паміж якімі быў Барысфен, г. зн. Бярэзіна. Справа ў тым, што насуперак болынасці еўрапейскіх географаў эпохі Адраджэння Б. Вапоўскі лічыў, быццам Барысфен антычных аўтараў — гэта не Днепр, a Бярэзіна[38]. Той самай думкі прытрымліваўся, дарэчы, i яго сучаснік, славуты дыпламат i падарожнік С. Герберштэйн[39].

Новы блок звестак пра памежную ролю Бярэзіны звязаны з чарговай вайной паміж суседнімі дзяржавамі, якая выбухнула ў 1512 г. Наўгародскі летапісец занатаваў, што восенню таго ж 1512 г. Васіль III хадзіў пад Смаленск „в Литовскую землю», a сваіх ваявод паслаў пад Полацк, Віцебск, Оршу, Мсціслаў, Крычаў i пад многія іншыя гарады, да Кіева паслаў заставу, ваяваў восень i зіму, але ніводнага горада не ўзяў, „хотя на другии годъ пойти со всемъ воевати техъ городовъ по реку Березыню»[40]. (У дужках зазначым, што ў Маскве „Літоўскай зямлёй» вельмі часта называл! ўсю дзяржаўную тэрыторыю заходняга суседа.) 3 прыведзенага фрагмента відаць, што паход, здзейснены Васілём III у 1512 г. на Смаленск, Полацк, Віцебск і іншыя гарады, i запланаваная ім на 1513 г. выправа да Бярэзіны былі шчыльна звязаны з яго планамі авалодання „ўсёй Руссю» — Васіль III падкрэслена названы ў летапісе „вялікім князем усёй Русі».

Відаць, вялікі князь маскоўскі шырока абвясціў свае планы заваявання зямель ВКЛ да Бярэзіны. Прынамсі, пра ix было добра вядома пры двары Жыгімонта I. Так, Ёст Людвік Дэцый заўважыў, што пасля ўзяцця летам 1514 г. Смаленска Васіль III загадаў сваёй арміі прасоўвацца да Бярэзіны, дзе стаяла лагерам каралеўскае войска[41], — гэта значыць, ураён Барысава. Toe самае адзначыў Ст. Гурскі: „Маскавіты, як было загадана, прыйшоўшы да ракі Бярэзіны, прывялі сваё войска пад каралеўскі лагер» („Mości, ut jussum erat, ad fluvium Beresinam pervenientes, exercitum suum sub castra regia admoverunt»)[42]. Пра згаданыя падзеі 1514 г. Б. Вапоўскі запісаў наўпрост: Васіль III „паслаў усё войска для спусташэння ў Літву, аж да ракі Бярэзіны, [і] даводзіў, што яна з’яўляецца мяжой яго дзяржавы з паўднёвага боку» („Inde omnem exercitum ad depopulandam Lithuaniam misit, ad Beresinam usque amnem, quern Imperil sui terminum a meridie esse astraebat»)[43]. Цалкам верагодна, дарэчы, што выбар ваколіц Барысава для каралеўскага ваеннага лагера, які павінен быў абараняць усходнія межы ВКЛ, прынамсі часткова быў абумоўлены веданнем таго, што войскі Васіля III будуць накіроўвацца менавіта да Бярэзіны, на якой i стаіць горад.

Пераможная рэляцыя з нагоды Аршанскай бітвы, накіраваная Жыгімонтам I папу рымскаму Льву X з-пад Барысава 18 верасня 1514 г., зноў утрымлівае прамыя ўказанні на спецыфічную ролю Бярэзіны. Пры выкладанні перадгісторыі бітвы Жыгімонт I гаворыць пра намер вялікага князя маскоўскага ўзяць Смаленск, i што „ўсю Чырвоную Русь свайго схізматыцкага абрада, якая знаходзіцца пад маім панаваннем, ён можа ў мяне адабраць» („totam Rubeam Russiam sui scismatici ritus, que ditionis mee est, mini eripere posset»). У тым самым лісце Жыгімонт сцвярджаў: узяўшы Смаленск, Васіль III быў перакананы ў тым, што лёгка зможа заваяваць i іншыя ўладанні Ягелона, „і таму загадаў свайму войску ісці супраць мяне аж да ракі Бярэзіны» („Progredi itaque adversus me suum exercitum usque ad fluvium Beresinam mandavit»)[44]. Складальнік ліста з каралеўскай канцылярыі, відавочна, лічыў усю вобласць на ўсход ад Бярэзіны разам ca Смаленскам Чырвонай Русею. У сувязі з гэтым цікава адзначыць, што менавіта за гэтымі землямі праз не такі ўжо доўгі час — менш як праз стагоддзе — замацуецца назва „Белая Русь»[45].

Увогуле, у Польшчы напрыканцы XV i на пачатку XVI ст. было пашырана перакананне, паводле якога Русь падзялялася на дзве часткі — Белую i Чырвоную. Менавіта гэта сцвярджаў у сваіх нататках з 1494 г. выкладчык Кракаўскага універсітэта Ян з Глагова: „Russia dividitur in Albam et Rubeam»[46]. (Тут да месца будзе згадаць той факт, што з 1490 г. Ян з Глагова апекаваўся князем Янушам Галыііанскім — студэнтам Кракаўскага універсітэта[47].) Аўтар (ці аўтары) прынамсі двух дакументаў, складзеных у 1504 г. у каралеўскай канцылярыі ў Кракаве, адназначна звязваў Белую Русь з уладаннямі вялікага князя маскоўскага[48]. У такім выпадку, як вынікае з цытаванага ліста 1514 г., Чырвоная Русь размяшчалася ў межах ВКЛ на захад ад маскоўскай мяжы i даходзіла, магчыма, да Бярэзіны — мяжы з „Літвой».

Пра тое, што планы Васіля III наконт заваявання зямель да Бярэзіны былі добра вядомы не толькі ў ВКЛ, але ўжо таксама i за яго межамі, сведчаць i іншыя матэрыялы. Напрыклад, у „адпісцы» маскоўскага пасла ў Прусію Івана Харламава, пасланай з Мемеля i дастаўленай у Маскву 27 лістапада 1519 г., сярод іншага, адзначалася: „А вилновцы, государь, купцы, которые въ неметцкихъ городкехъ, и те сказываютъ, что твои государские воеводы Литовскую землю воевали, а ходили по Березыню…»[49]. У дадзеным выпадку варта яшчэ раз звярнуць увагу на шлях распаўсюджання навін — праз гандляроў.

Тэма Бярэзіны прагучала на мірных перамовах у Маскве 9 верасня 1522 г., калі маскоўскія баяры, гаворачы пра размежаванне зямель, i ў першую чаргу пра аддзяленне Смаленшчыны, прапанавалі „рубежъ учинити Смоленску Пречистаа на Взрубе, а за рекою бы за Днепромъ рубежъ учинити Березыня далняя за Клементиемъ святымъ»[50].

У далейшым азначаная тэма стала амаль што традыныйнай на перагаворах у Маскве, прысвечаных заключэнню чарговага перамір’я з ВКЛ. Так, 22 студзеня 1549 г. маскоўскія баяры зноў заявілі паслам суседняй дзяржавы: „а ведомо, панове, и вамъ гораздо, что предки государя нашего все теми городы владели, да и Киевомъ и Волынью, и Полтескомъ, и Витебскомъ, и всеми городы русскими, а рубежъ былъ темъ городомъ съ Литовской землею по Березыню»[51]. Праз два дні дзеля заключэння мірнага пагаднення яны, аднак, адмовіліся ад гэтых сваіх прэтэнзій[52]. У дадзеным выпадку кідаецца ў вочы, што баяры ўжо спасылаліся на пагранічную функцию Бярэзіны, указваючы пры гэтым на тое, пгго прадстаўнікам ВКЛ гэтая акалічнасць i без таго выдатна вядомая. I гэта было, відаць, сапраўды так. Прынамсі, на перагаворах у Маскве, колькі ix ні было, паслы ВКЛ ні разу не аспрэчыл! ролю Бярэзіны як мяжы, якая аддзяляе гістарычную „Русь» ад „Літвы».

Сутыкненне ВКЛ (пазней Рэчы Паспалітай) з Масквой у Інфлянцкай вайне прынесла чарговую хвалю дыпламатычных спрэчак, пад час якіх неаднаразова згадвалася Бярэзіна. Напрыклад, у „извещении», дадзеным Іванам Жахлівым сваім баярам для перагавораў з паслом ВКЛ Юрыем Хадкевічам 11 снежня 1563 г., зноў былі выказаны тэрытарыяльныя прэтэнзіі на „Русь», i сярод іншага: „от смоленского рубежа по Березыню, и Киева со всеми городы, что из старины к нему было…». Аднак у выніку буйных ваенных перамог апетыты Масквы раслі, i сярод гарадоў, якіх дамагаўся Іван Жахлівы, пералічаных тады ж, былі згаданы ўжо i Лагойск, i Менск, i Слуцк, i Капыль, i Кобрын, i Бярэсце, i нават Коўна[53]. Гэта было новае слова новастворанага царства, i гэтае слова каранным чынам мяняла ранейшы погляд кіраўнікоў яго знешняй палітыкі на сферу ўплываў ix дзяржавы, у тым ліку i на заходнюю мяжу Русі. Аднак, нягледзячы на гэта, роля Бярэзіны не была канчаткова забыта. У далейшым яна неаднаразова згадвалася на перагаворах у Маскве, у тым ліку 13 снежня 1563 г.[54], 9 чэрвеня 1566 г.[55] i г.д. Добра ведалі пра гэты факт i ў шырокіх колах грамадства. У прыватнасці, пра намер Івана Жахлівага прасунуць свае межы на захад да Бярэзіны ідзе гаворка ў „Апісанні Еўрапейскай Сарматыі» Аляксандра Гваньіні[56].

Пытанне ўздымалася на міждзяржаўных перагаворах i пасля заканчэння Інфлянцкай вайны. Так, у 1591 г. прадстаўнікі маскоўскага двара, як i раней, патрабавалі, каб цяпер ужо кароль Жыгімонт III Ваза цару Фёдару Іванавічу „поступился искони вечные вотчины государя нашего прородителей: Киева и Волыни и Подолья и Полотцка и Витепска и смоленскихъ пригородовъ по Березыню»[57]. Як бачым, адзін з ключевых элементаў вотчынна-дынастычнай тэорыі маскоўскіх Рурыкавічаў — прэтэнзіі на „ўсю Русь» — пратрываў да апошняга прадстаўніка гэтай дынастыі.

Здавалася б, з выгасаннем роду Рурыкавічаў на маскоўскім троне гэтыя прэтэнзіі страчвалі ўсялякую сілу i сэнс. Раманавы з-за свайго паходжання ўжо не маглі заяўляць, што ўсе „рускія» землі, у тым ліку i ў Рэчы Паспалітай, павінны належаць ім. Аднак на практыцы атрымалася па-іншаму. Расійскія манархі не адмовіліся ад сваіх старых прэтэнзій i не перасталі згадваць пра тое, што Бярэзіна павінна стаць заходняй мяжой ix дзяржавы.

Пытанне зноў паўстала ўжо ў першыя гады вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654-1667 гг., калі шалі схіліліся на бок першай. Артыкул 19 расійскіх прапаноў аб заключэнні „вечнага спакою i міру» з Рэччу Паспалітай, пададзеных 30 студзеня 1657 г. паслом А. Лапухіным, сцвярджаў, што „царь его милость не хочеть болши уступить, толко по Березу реку»[58].

Цікава, што ўлады Рэчы Паспалітай у тую пераменлівую эпоху таксама вырашылі пусціць у гульню гэтую карту. 7 сакавіка 1672 г. казацкі гетман Дзям’ян Мнагагрэшны адказваў маскоўскаму паслу Аляксандру Панееву: „Да и королевское де величество имъ, войску запорожскому, если бъ подъ его королевскою рукою быть похотели, будетъ радъ, и ныне призываетъ и поступаетца имъ прямой сво­ей королевского величества вотчины малоросииского краю и по Слуцкъ городъ да по Березу реку со всеми городами и землями и волностми, толко бъ слыли его королев­ские»[59].

Складальнікі гарадской хронікі Магілёва, распавядаючы пра мільённыя даўгі, якія набраў урад Рэчы Паспалітай пад час Паўночнай вайны 1700-1721 гг. у расійскіх цывільных i вайсковых улад, заўважылі: „Тых мільёнаў i цяпер Масква ўпамінаецца ў палякаў на соймах, а праз тое i соймы часта не даходзяць, i таму даўно ўжо носіцца рэха, што Масква па Бярэзіну хоча ад’ехаць Рускага краю» („Tych millionow у dopiero Moskwa się upomina u polakow po seymach, a przez со у seymy często nie dochodzą, у stąd iuż dawno echo nosi się, że po Berezyn Moskwa chce odiechac Ruskiego kraiu»)[60]. Паводле назіранняў М. Улашчыка, гэты фрагмент хронікі быў напісаны паміж 1709 i 1747 гг.[61]

Некалькі разоў — праўда, не вельмі выразна — Бярэзіна выступае як мяжа ў геаграфічных працах В. Тацішчава[62]. 3 ix тым не менш можна зразумець, што славуты расійскі вучоны звязваў яе ўзнікненне з часамі Огаражытнай Русі.

У літаратуры рабіліся спробы — праўда, без дэталёвага вывучэння фактычнага матэрыялу — даць адказ на пытанне пра час узнікнення бярэзінскай мяжы. Э. Зайкоўскі выказаў гіпотэзу, згодна з якой гістарычныя вобласці Беларусі (Белая Русь, Літва, Палессе, Панізоўе, Падляшша) бяруць свой пачатак яшчэ ад археалагічных культур жалезнага веку. 3 указанай эпохай ён звязаў i складванне мяжы па Бярэзіне: у пачатку нашай эры прыблізна па гэтай рацэ праходзіла ўсходняя мяжа культуры штрыхаванай керамікі[63]. Такое датаванне падаецца занадта раннім. Калі мяжа існавала ўжо ў жалезным веку, незразумела, чаму яна зусім не прасочваецца ў старажытнарускія часы.

Больш стрыманы ў сваіх высновах Ян Якубоўскі. Абапіраючыся на летапісны матэрыял, ён выказаў асцярожнае дапушчэнне, паводле якога Бярэзіна аддзяляла землі, падкантрольныя Свідрыгайлу, ад уладанняў Жыгімонта Кейстутавіча ў эпоху ix ваеннага супрацьстаяння ў 30-я гг. XV ст.[64] Праўда, Я. Якубоўскі наўпрост не атаясамліваў гэты тэрытарыяльны падзел з падзелам згаданых зямель на „Русь» i „Літву».

Ежы Ахманьскі хоць рашуча i не выказаўся адносна бярэзінскай мяжы, аднак, відаць, быў схільны лічыць часамяе ўзнікнення эпоху вялікага князя Міндоўга, усходняй мяжой уладанняў якога, на думку даследчыка, яна магла з’яўляцца[65].

Па-за ўвагай гісторыкаў чамусьці засталося надзвычай цікавае i важнае для праблемы паведамленне М. Сгрыйкоўскага. Яно было запазычана (фактычна даслоўна перакладзена, прычым з недакладнасцямі i нават памылкамі) аўтарам „Хронікі Літоўскай i Жамойцкай»[66]. Сгрыйкоўскі, распавядаючы пра падзел вялікім князем літоўскім Гедымінам сваіх уладанняў паміж сынамі, запісаў наступнае. Гедымін быццам бы надаў „Альгерду Крэва замак, дзяржава якога распасціралася аж да Бярэзіны ракі, ідучы на ўсход сонца; a што меў Альгерд мяжу з князем рускім віцебскім, ажаніўся з яго адзінай дачкой, імя якой было Ульяна, за якой таксама ўзяў у пасагу ўсё Віцебскае княства, якое ў той час распасціралася ад Бярэзіны ракі аж да Вугры ракі ў Маскве…, а так Альгерд у той час ад Крэва i Віцебска аж да Вугры на княствах удзельных i венаваных шырока панаваў» („Olgerdowi Krewo zamek, ktorego się państwo sciagało aż do Berezyny rzeki ku wschodu słońca idąc. A iż miał Olgerd granicę z kniaziem Ruskim Witebskim, pojął u niego córkę iedynaczkę imieniem Ulianę, po ktorey też wziął w possagu wszystko xięstwo Witebskie, które się w ten czas ściągało od Berezyny rzeki aż do Juhry rzeki w Moskwi… A tak Olgerd w ten czas od Krewa у Witebska aż do Juhri na xięstwach udziel­nych i wianowanych szeroko panował»)[67].

Гэты сюжэт аб вылучэнні Гедымінам удзелаў сваім сынам добра вядомы па беларуска-літоўскім летапісанні i запазычаны, безумоўна, з „Летапісца вялікіх князёў літоўскіх». Аднак ніводны з вядомых на сённяшні дзень летапісных зводаў, за выключэннем „Хронікі Літоўскай i Жамойцкай», не мае такіх падрабязнасцяў — у тым ліку i пра Бярэзіну. Таму найбольш верагодным аўтарам гэтай пашыранай версіі апавядання пра Гедымінавых сыноўтрэба лічыць, відаць, самога М. Стрыйкоўскага. Увогуле, у ёй надзвычай яскрава прасочваецца тэндэнцыя рабіць межамі княстваў рэкі. У якасці такіх межаў, апрача Бярэзіны i Вугры, выступаюць таксама Днепр i Случ[68]. Пра гістарычнасць гэтых звестак Сгрыйкоўскага гаварыць не даводзіцца. Ніколі ўсходняя мяжа крэўскага ўдзелу Альгерда не даходзіла аж да дняпроўскай Бярэзіны, гэтаксама як ніколі межамі Віцебскага княства не былі Бярэзіна i Вугра. Удзельнік Інфлянцкай вайны, гісторык М. Сгрыйкоўскі выдатна ведаў аб прэтэнзіях Івана IV i яго папярэднікаў на маскоўскім троне на землі ВКЛ да Бярэзіны. Як i ў шэрагу іншых выпадкаў, ён паспрабаваў даць факту свае тлумачэнне i высветліць паходжанне гэтых прэтэнзій. Аднак ён зрабіў гэта, як неаднойчы здаралася, абапіраючыся не на гістарычныя звесткі, а на сваю багатую фантазію.

Такім чынам, наўрад ці вытокі ўяўленняў пра бярэзінскую мяжу сягаюць жалезнага веку ці нават старажытнарускіх часоў. Мы не знаходзім ніякіх фактычных пацверджанняу гэтаму ў крыніцах. Ніводная з ix не называе Бярэзіну хоць якой-небудзь мяжой — i тым больш мяжой паміж „Руссю» i „Літвой». Адначасова ёсць важкія доказы таго, што Бярэзіна не лічылася такой нават напрыканцы XIV ст. Сваім вядомым прывілеем ад 28 красавіка 1387 г. кароль польскі Ўладзіслаў II Ягайла надаваў брату Скіргайлу сярод шматлікіх іншых уладанняў „також на рускои стороне город Менескъ литовьского жь княженья весь…»[69]. Падзел на „Русь» i „Літву» па Бярэзіне не знайшоў ніякага адлюстравання i ў такім маштабным гістарычна-геаграфічным помніку, як „Спіс рускіх гарадоў далёкіх i блізкіх». I гэта пры тым, што даследчыкі аднадушна прызнаюць шырокую геаграфічную эрудыцыю яго аўтара, які напісаў свой твор у апошняй чвэрці XIV ст. у адным з рускіх гарадоў. На гэтую ацэнку не ўплываюць некаторыя разыходжанні ў часе i месцы стварэння „Спіса»: ці гэта 1387-1392 гг. i купецкае асяроддзе Вялікага Ноўгарада[70], ці 1394-1396 гг. i канцылярыя мітрапаліта Кіеўскага i ўсёй Русі Кіпрыяна[71], ці 80-90-я гг. XIV ст. i Смаленск[72], ці 1375-1381 гг.[73] i г. д.

Гісторыкі ўжо дастаткова даўно звярнулі ўвагу на аповесць беларуска-літоўскіх летапісаў пра вайну Жыгімонта Кейстутавіча са Свідрыгайлам 1432-1436 гг. як на крыніцу гістарычна-геаграфічных звестак. Для нашай тэмы асаблівую цікавасць уяўляюць два яе фрагменты. Паводле першага, пад час паходу 1433 г. войскі Свідрыгайлы, спаліўшы Менск, накіраваліся „во свою землю Рускую. И пришли к Борисову». У 1435 г. ужо Жыгімонт накіраваў войска пад камандаваннем свайго сына Міхаіла „на Русь. И, пришедь, князь Михаило станеть на Рши»[74]. Названыя факты далі падставы меркаваць, што Русь у ВКЛ пачыналася недзе ў раёне Оршы i Барысава[75], — гэта значыць, вельмі блізка да лініі Бярэзіны. Апрача таго, яны знаходзяць пацверджанне ў спісе гарадоў, на якія пашыралася ўлада Свідрыгайлы ў часы яго змагання з Жыгімонтам[76] — сапраўды, у гэтым спісе няма ніводнага горада, які б ляжаў на захад ад Бярэзіны. Такім чынам, выказаная Я. Якубоўскім гіпотэза як быццам пацвярджаецца.

Цяжка сабе ўявіць природную мяжу больш зручную, чым рака. I сапраўды, у гісторыі рэкі часта станавіліся межамі: дзяржаўнымі i адміністрацыйнымі, рэальнымі i ўяўнымі. Гэта характэрна i для Ўсходняй Еўропы, у тым ліку для ВКЛ з яго густой рачной сеткай: Вісла (Белая Вада), па якой быццам бы правёў мяжу з Польшчай вялікі князь літоўскі Ягайла[77], Вугра, па якой размежавалі свае землі Вітаўт i Васіль I[78], спачатку Святая[79], a пазней Нявяжа[80], якія аддзялялі Жамойць ад Літвы, i г. д. Бярэзіна, якая дзеліць „Літву» i „Русь», выдатна ўпісваецца ў гэты шэраг.

Бярэзіна, аднак, не была мяжой рассялення розных этнасаў. Няма ніякіх надзейных указанняў i на тое, што яна калі-небудзь з’яўлялася граніцай дзяржаўных уладанняў — ні ў эпоху ВКЛ, ні раней. Звяртае на сябе ўвагу той факт, што Бярэзіна як мяжа выступала выключна ў міждзяржаўных стасунках паміж Вялікім Княствам Літоўскім — Рэччу Паспалітай i Маскоўскай Руссю — Расіяй. Нават згадка ў хроніцы Длугаша не супярэчыць гэтаму, бо з’явілася, відаць, у 1478 г. ці яшчэ пазней, калі Іван III адкрыта заявіў пра свае прэтэнзіі на „рускія» землі ВКЛ i ўвогуле на „ўсю Русь». Асабліва часта Бярэзіна як мяжа паміж „Руссю» i „Літвой» з’яўляецца ў крыніцах пад час абвастрэння канфліктаў ВКЛ з Масквой. У самім жа ВКЛ у якасці такой мяжы яна ніколі не фігуравала. Яна не была тут нават адміністрацыйнай грашцай. Толькі паводле адміністрацыйнай рэформы 1565-1566 гг. па Бярэзіне прайшоў даволі вялікі ўчастак усходняй мяжы Менскага ваяводства[81], але ніякіх доказаў старажытнасці такога падзелу няма[82] — наадварот, мяркуючы па ўсім, гэта была новая мяжа[83]. Такім чынам, Бярэзіна не была ніэтнічнай, ні дзяржаўна-адміністрацыйнай граніцай. Яна была мяжой, якая аддзяляла гістарычныя вобласці „Русь» i „Літва»[84] — прычым мяжой уяўнай, а не рэальнай.

Складана дакладна вызначыць, калі ўзнікла гэтае ўяўленне, але падаецца малаверагодным, каб яно з’явілася нашмат раней за першыя прамыя ўказанні ў пісьмовых крыніцах. Падобна, аднак, што ў 30-я гг. XV ст. яно ўжо існавала. Адначасова неабходна падкрэсліць, што ў ВКЛ гэта быў не адзіны такі падзел. М. Спірыдонаў i B. Насевіч на дзесятках дакументальных прыкладаў паказалі, што ў XVI ст. „Руссю» ў ВКЛ называлі частку сучаснай Цэнтральнай i Ўсходняй Беларусі, у тым ліку раён Мінска i нават мясцовасці на захад ад яго[85] — гэта значыць, землі далёка на захад ад Бярэзіны. Паводле ix меркавання, лінію граніцы, якая аддзяляе „Літву» ад „Русі» ў межах ВКЛ, дакладна вызначыць наўрад ці магчыма: з часам яна прыкметна мянялася. Пры гэтым, аднак, прасочваецца даволі выразная тэндэнцыя яе прасоўвання на ўсход[86].

Не выключана, што такіх падзелаў было яшчэ больш. Аднак ужо цяпер зразумела, што межы „Русі», як i „Літвы», не былі стабільнымі і „плавалі», залежачы ад эпохі, асобы аўтара i нават віду крыніцы. Вельмі цікава i адметна, што арэал „Русі» ў цэнтры i на ўсходзе Беларусі лакалізуецца на падставе амаль што выключна актавага матэрыялу. Гэта вельмі выразна прасочваецца, у прыватнасці, у працы М. Спірыдонава i В. Насевіча. А вось Бярэзіна як мяжа фігуруе практычна толькі ў дыпламатычнай дакументацыі i ў апавядальных крыніцах (летапісах i хроніках).

Уяўленне пра Бярэзіну як пра мяжу было распаўсюджана, відаць, не настолькі шырока. Напрыклад, у суседняй Польшчы пра яго ведал! нават не ўсе знаўцы геаграфіі Ўсходняй Еўропы таго часу. Пра яго пісаў Длугаш, але нічога не ведаў Мацей Мяхоўскі (каля 1457-1523) — i гэта нягледзячы на тое, што ў сваім славутым трактаце ён апісаў „Еўрапейскую Сарматыю», Русь i Літву досыць падрабязна[87]. Toe самае можна сказаць i пра „Польшчу» Марціна Кромера[88].

Уяўленне пра Бярэзіну як пра мяжу ўзнікла, хутчэй за ўсё, у інтэлектуальных колах ВКЛ, звязаных з мясцовай вышэйшай знаццю. Прынамсі дзве самыя раннія звесткі пра яе паходзяць менавіта адтуль. Цяжка ўказаць яго крыніцу, але яно магло абапірацца на нейкія гістарычныя паданні ці факты. Аднак ні адны, ні другія нам, на жаль, невядомыя.

Урэшце, прыходзіць на памяць даўняя гістарыяграфічная спрэчка пра „ўласна Літоўскую зямлю» ці „Літву ў сціслым сэнсе». Прывілеі, якія вялікія князі літоўскія выдалі, як лічыцца, менавіта для яе, павінны былі распаўсюджвацца на тэрыторыю з дастаткова выразна акрэсленымі межамі, i ў першую чаргу межамі з Руссю. Калі граніцы „Lithuania ргорrіа» на поўначы i поўдні былі досыць дакладна маркіраваны так званымі „землямі прыслухаючымі», дык на ўсходзе мы такой выразнай мяжы не ведаем. Цалкам магчыма, што Бярэзіна першапачаткова i выступала ў якасці такой мяжы.

[1] Любавский М. К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого Литовского статута.Москва, 1892. С. 1-15.
[2] Halecki O. Litwa, Ruś i Żmódź jako części składowe Wielkiego Księstwa Litewskiego // Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Historyczno-Filozoficzny. 1916. T. 59. S. 214-254.
[3] Ochmański J. Litewska granica etniczna na wschodzie od epoki plemien­nej do XVI wieku. Poznań, 1981.
[4] Насевіч В., Спірыдонаў M. „Русь» у складзе Вялікага княства Літоўскага ў XVI ст. // 3 глыбі вякоў. Наш край: Гістарычна-культуралагічнызборнік. Вып. 1. Мінск, 1996. С. 4-27.
[5] На Беларусі працякае яшчэ правы прыток Немана з такой назвай, ана суседняй Смаленшчыне — дробны правы прыток Дняпра Малая Бярэзіна.
[6] Dlugossius Joannes. Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae. Liberprimus et liber secundus / Red. J. Dąbrowski. Varsaviae, 1964. P. 86.
[7] Ibid.
[8] Ochmański J. Op. cit. S. 71.
[9] Длугаш сапраўды назваў сярод прытокаў Дняпра дзве Бярэзіны. Аднакпры ўважлівым разглядзе высвятляецца, што другую Бярэзіну ён змясціў у пераліку правых, паўднёвых прытокаў Прыпяці i правых прытокаў Дняпра, якія ўпадаюць у яго ніжэй за Кіеў. Гэга, у прыватнасці, Выжва, Люта, Беразніца (Беражанка), Орша (Ірша) i іншыя. Насамрэч сярод ix ёсць не толькі прытокі Дняпра i Прыпяці, але i прытокі ix прытокаў: напрыклад, Беражанка ўпадае ў Гарынь, a Ірша ў Цецераў. Адносна ж сваёй другой дняпроўскай Бярэзіны Длугаш адзначыў, што яе вытокі знаходзяцца недалёка ад мястэчка Убарць. Аднак Убарць — гэта таксама адзін з правых прытокаў Прыпяці. Дакладна ідэнтыфікаваць гэтую другую Бярэзіну Длугаша складана, але гэта, відаць, адзін з правых прытокаў Прыпяці ці яшчэ больш дробная рэчка на поўдзень ад яе. Пераблытаць рэкі „бацька польскай геаграфіі» не мог яшчэ i таму, што ведаў i нёманскую Бярэзіну. Праўда, ён назваў яе прытокам Віліі, а не непасрэдна Немана (Dlugossius J. Op. cit. P. 85).
[10] Semkowicz-Zarembina W. Powstanie i dzieje autografu Aimalium Jana Długosza // Polska Akademia Umiejętności. Rozprawy Wydzału Historyczno-Filozoficznego. 1952. Seria II. T. 72. S. 47-48, 55, 57. Існуе, праўда, ііншы погляд на гэтую праблему: Strzelecka В. Jan Długosz [w:] Dziewięć wieków geografii polskiej. Praca zbiorowa pod redakcją Bolesława Olszewicza. Warszawa, 1967. S. 12.
[11] Semkowicz-Zarembina W. Op. cit. S. 12, 47-48, 55.
[12] Ibid. S. 16.
[13] Ibid. S. 56.
[14] Alexandrowicz St. Ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego w „Chorografii»Jana Długosza // Studia z dziejów geografii i kartografii / Pod. red. J. Babicza. Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk, 1973. S. 310-311.
[15] Ibid. S. 316-317.
[16] Софийская вторая летопись // ПСРЛ. Т. 6. С.-Петербург, 1853.С. 233.
[17] Каштанов С. М. Социально-политическая история России концаXV — первой половины XVI в. Москва, 1967. С. 123.
[18] Кучкин В. А. О времени написания Буслаевской псалтири // Древ­нерусское искусство. Рукописная книга / Под ред. О. И. Подобедоваи Г. В. Попова. Москва, 1972. С. 223-224.
[19] Зимин А. А. Россия на рубеже XV—XVI столетий. Очерки социально-политической истории. Москва, 1982. С. 64.
[20] Peltz W. Suwerenność państwa w praktyce i doktrynie politycznej RusiMoskiewskiej (XIV-XVI w.) Zielona Góra, 1994. S. 17.
[21] Codex Epistolaris Saeculi Decimi Quinti. Т. 3. Cracoviae, 1894. Nr 263.P. 289.
[22] Густынская летопись // ПСРЛ. Т. 2. С.-Петербург, 1843. С 362; гл.таксама найноўшае выданне: Latopis Hustyński / Opracowanie, przekładi komentarze H. Suszko. Wrocław, 2003. S. 223.
[23] Gwagnin A. Kronika Sarmacyey Europskiey. Kraków, 1611. Kronika W. X. Litewskiego. S. 66.
[24] Barycz H. Bielski Joachim // Polski Słownik Biograficzny. T. 2. Kraków,1936. S. 63.
[25] Bielski M. Kronika Polska … nowo przez Joachima Bielskiego … wydana.Kraków, 1597. S. 489.
[26] Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi.Królewiec, 1582. S. 679.
[27] Дыскусійнае пытанне аб суадносінах гістарычных твораў М. Стрыйкоўскага i A. Гваньіні не мае вырашальнага значэння для даследаванайпраблемы i таму ў артикуле не разглядаецца.
[28] Гл.: ПСРЛ. Т. 32. Москва, 1975. С. 99.
[29] Улащик H. H. „Литовская и Жмоитская кроника» и ее отношение к хроникам Быховца и М. Стрыйковского // Славяне и Русь. Москва,1968. С. 358-360.
[30] Wapowski В. Kroniki… część ostatnia, czasy podługoszowskie obejmująca. Kraków, 1874. P. 39.
[31] Cromer M. De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX. Basileae,1568. P. 437-438.
[32] Vide: Gorski St. Commentarius rerum gestaram a Sigismundo primo regePolonie, magno duce Lithuaniae // Acta Tomiciana (AT). T. 1. Posnaniae,1852. Nr VIII. P. 18.
[33] Vide: Cromer M. Op. cit. P. 436, 438.
[34] Wapowski B. Op. cit. P. 39.
[35] Gorski St. Commentarius rerum gestaram a Sigismundo primo rege Polo­nie, magno duce Шшапіае // AT. T. 1. Nr VIII. P. 18.
[36] Wapowski B. Op. cit. P. 68-69.
[37] Тэстамент Аляксандра гл.: AT. Т. 1. Supplementum. Nr 6. P. 20-21; Baliński M. Historia miasta Wilna. T. 2. Wilna, 1836. S. 204-210.
[38] Wapowski B. Op. cit. P. 39. На гзгую асаблівасць геаграфічных поглядаўБ. Вапоўскага звярнуў увагу ўжо М. Кромер. Гл.: Kromer M. Polska,czyli O położeniu, ludności, obyczajach, urzędach publicznych KrólewstwaPolskiego księgi dwie. Olsztyn, 1984. S. 36.
[39] Герберштейн С. Записки о Московии. Москва, 1988. С. 186, 240.
[40] Новгородская четвёртая летопись // ПСРЛ. Т. 4. Ч. 1. Москва, 2000.С. 538.
[41] Decjusz J. L. Księga o czasach króla Zygmunta. Warszawa, 1960. S. 79.
[42] [Gorski St.] De rebus anno MDXIV gestis commentarius // AT. T. 3. Posnaniae, 1853. P.4.
[43] Wapowski B. Op. cit. P. 117.
[44] AT. T. 3. Nr 232. P. 182.
[45] Больш падрабязна пра гэта гл.: Белы А. Хроніка Белай Русі. Нарысадной геаграфічнай назвы. Мінск, 2000. С. 137, 142, 143-152, 154-168,188.
[46] Bujak Fг. Wykład geografii Jana z Głogowy z г. 1494 [w:] Ejusdem. Studjageograficzno-historyczne. Kraków, 1925. S. 75.
[47] Zwiercan M. Jan z Głogowa // Polski Słownik Biograficzny. T. 10. Zesz. 3.Wrocław — Warszawa — Kraków, 1963. S. 451.
[48] Akta Aleksandra króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego i t.d.(1501-1506) / Wyd. Fг. Papee. Kraków, 1927. Nr 270, 271. S. 443, 444,448. Гл. таксама: Белы А. Назв. праца. С. 119.
[49] Сборник Русского исторического общества. Т. 53. С.-Петербург, 1887.С. 182.
[50] Тамсама. Т. 35. С.-Петербург, 1882. С. 633, 634.
[51] Тамсама. Т. 59. С.-Петербург, 1887. С. 274.
[52] Тамсама. С. 276.
[53] Тамсама. Т. 71. С.-Петербург, 1892. С 260.
[54] Тамсама. С. 272.
[55] Тамсама. С. 362.
[56] Gwagninus A. Sarmatiae Europae descriptio. Cracoviae, 1578. Magni Ducatus Lithvaniae … descriptio. Fol. 4.
[57] Цыт. паводле: Савва В. И. Московские цари и византийские василевсы.К вопросу о влиянии Византии на образование идеи царской властимосковских государей. Харьков, 1901. С. 345.
[58] Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России. Т. 8.С.-Петербург, 1873. С. 399.
[59] Тамсама. Т. 9. С.-Петербург, 1877. С. 668.
[60] Могилёвская хроника Т. Сурты и Ю. Трубницкого // ПСРЛ. Т. 35.Москва, 1980. С. 257.
[61] Тамсама. Предисловие. С. 16.
[62] Татищев В. Н. Избранные труды по географии России. Москва, 1950.С. 111, 145.
[63] Зайкоўскі Э. М. Арэалы культур жалезнага веку i гістарычныя вобласціБеларусі // Насельніцтва Беларусі i сумежных тэрыторый у эпохужалеза. Тэзісы дакладаў канферэнцыі, прысвечанай 80-годдзю з днянараджэння А. Р. Мітрафанава. Менск, 1992. С. 52-53.
[64] Jakubowski J. Studya nad stosunkami narodowościowemi na Litwie przed Unią Lubelską. Warszawa, 1912. S. 24.
[65] Ochmański J. Op. cit. S. 73.
[66] ПСРЛ. T. 32. C. 41.
[67] Stryjkowski M. Op. cit. S. 407-408.
[68] Ibid.
[69] Полоцкие грамоты XIII — начала XVI вв. / Сост. А. Л. Хорошкевич.Вып. 1. Москва, 1977. № 10. С. 51.
[70] Тихомиров M. H. Список русских городов дальних и ближних //Исторические записки. Т. 40. Москва, 1952. С. 218-219.
[71] Наумов Е. П. К истории летописного „Списка русских городовдальних и ближних» // Летописи и хроники, 1973 г. Москва, 1974.С. 156-157.
[72] Подосинов А. В. О принципах построения и месте создания „Спискарусских городов дальних и ближних» // Восточная Европа в древностии средневековье. Сборник статей. Москва, 1978. С. 40, 45-46.
[73] Янин В. Л. Новгород и Литва: пограничные ситуации XIII—XV веков.Москва, 1998. С. 67.
[74] ПСРЛ. Т. 35. С. 34-35, 57-58, 76-77, 107, 142-143, 189-190 i інш.
[75] Kamieniecki W. Ograniczenia wyznaniowe w prawodawstwie litewskimw XV i XVI wieku // Przegląd Historyczny. 1911. T. 13. S. 276. Да падобных высноў — праўда, грунтуючыся на актавым матэрыяле —прыйшоў М. Любаўскі. На яго думку, „Русею» ў ВКЛ называлі воласці,размешчаныя па Сярэднім Дняпры i яго прытоках: Сажы, Бярэзіне iніжняй Прыпяці. Гл. ЛюбавсКїй М. К. Цыт. праца. С. 6, 12.
[76] Гл.: Коцебу А. Свитригайло, великий князь литовский. С.-Петербург,1835. Прибавление. С. 10-12, 8-9.
[77] Хроника Быховца // ПСРЛ. Т. 32. С 144.
[78] Stryjkowski M. Op. cit. S. 407-408, 516, 518.
[79] Dlugossius J. Op. cit. P. 85.
[80] Русская историческая библиотека (далей — РИБ). Т. 30. Ст. 100, 199,254.
[81] РИБ. Т. 30. Юрьев, 1914. Ст. 894.
[82] Пар.: Ochmański J. Op. cit. S. 72
[83] Для параўнання гл.: Любавский M. К. Цыт. праца. Дадатак „Политическая карта Литовско-Русского государства конца XV и начала XVI века».
[84] Пар.: Насевіч В., Спірыдонаў M. Цьгт. праца. С. 14.
[85] Тамсама. С. 20-21.
[86] Тамсама. С. 13.
[87] Меховский М. Трактат о двух Сарматиях / Введение, перевод икомментарий С.А. Аннинского. Москва — Ленинград, 1936. С. 94—112,172-188.
[88] Vide: Kromer M. Polska… S. 15-100.

Наверх

У Латвійскай рэспубліцы ў 1918-1940 г. існавала параўнальна вялікая беларуская меншасць, якая мела разгалінаваную сетку арганізацый i школ[1]. Дзейнасць беларусаў у Латвіі ў час i пасля анексіі гэтай краіны ў склад СССР, a таксама ў час яе нямецкай акупацыі дагэтуль даследавана недастаткова. Разгляд гзтай тэмы i стаў галоўнай мзтай артыкула.

Савецкі перыяд 1940-1941 гг.

Падзеі ў Латвіі летам 1940 г. выклікалі ў некаторых кіраўнікоў беларускай нацыянальнай меншасці пэўныя спадзяванні. Гэта было абумоўлена таксама тым, што беларусы ў час аўтарытарнага рэжыму (з 1934 г.) паступова страцілі амаль усе свае школы, акрамя адной асноўнай у Рызе. 17 чэрвеня 1940 г. Латвія i іншыя балтыйскія краіны былі акупаваныя, пачаўся так званы пераходны перыяд. На фоне старанняў захаваць уяўную законнасць перадачы ўлады ў рукі стаўленікаў СССР i публічных сцвярджэнняў, што Латвійская рэспубліка стане саюзнікам Савецкага Саюзу, але захавае незалежнасць, у пачатку жніўня Латвія была анексаваная ў склад СССР Яшчэ 10 ліпеня ўпраўленне Таварыства беларусаў у Латвіі звярнулася да ўладаў з просьбайузнавіць дзейнасць 2-й беларускай асноўнай школы ў Саркандаўгаве, „зачыненай супраць волі бацькоў былым фашысцкім адукацыйным праўленнем горада Рыгі» ў 1936 г., a таксама дадатковай i вячэрняй школы тамсама. Чытаць далей →

Беларуская дыяспара ў Вялікай Брытаніі мае істотнае адрозненне ад іншых падобных, паўсталых у свеце пасля Другой сусветнай вайны. Звычайна беларускія пасляваен-ныя дыяспары ўтвараліся найперш былымі перамешчанымі асобамі (Displaced Persons — DP), якія эмігравалі з пасля-ваеннай Нямеччыны i Аўстрыі. У Вялікай Брытаніі ж у стварэнні нацыянальнай грамады бралі ўдзел тры розныя катэгорыі беларусаў, кожная з якіх трапіла ў краіну ўласным шляхам. Найбольш колькасная — былыя жаўнеры польскага войска, што былі пераведзеныя сюды ў 1946 г. Яны паступілі на службу ў створаны пад беспасярэдняй брытанскай камандай Польскі корпус падрыхтоўкі i размяшчэння (Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia — Polish Resettlement Corps), што быў переходным этапам перад дэмабілізацыяй. Большасць былых польскіх жаўнераў ішлі на британскую службу з яе гарантаванымі перавагамі паступовага далучэння да мірнага жыцця, бо ў выпадку нежадання яны мусілі або вяртацца на радзіму, або самастоина шукаць ўладкавання ў перапоўненай уцекачамі пасляваеннай Еўропе. У выніку — жыццё ў Вялікай Брытаніі (для кагосьці на два гады, а для каго i болей) стала вымушаным выбарам каля 10 тысяч беларусаў, што знаходзіліся ў шэрагах польскага войска[1]. Менавіта яны i былі стваральнікамі першых нацыянальных арганізацый на Брытанскіх выспах, што заклалі аснову мясцовай беларускай дыяспары.
Чытаць далей →

* Národ jako product sociálni komunikace? Přispěvek ke komparaci českého a běloruského „modelu» // Cesty k národnimu obrozeni: běloruský a česky model / Sbornik přspěvků z konference konané 4. — 6.7.2006 v Praze. Praha: UK FHS, 2006. S. 11-27.

Пры параўнанні працэсаў фармавання нацый у Чэхіі і Беларусі[1] мы павінны пазбягаць павярхоўнай сінхроннай кампарацыі. Нам, вядома ж, не трэба прыкладаць шмат намаганняў, каб даказаць, што прыблізна ў 1900 г., гэга значыць у час пачатку фармавання беларускай „фазы В», чэшскае нацыянальнае жыццё было значна больш развітым i чэшская нацыя ўяўляла сабой ужо цалкам сфармаваную супольнасць з уласнай акадэмічнай элітай, буржуазіяй i г. д., чаго не мелі беларусы. Гэты факт ніхто не можа паставіць пад сумненне, аднак для тлумачэння прычын i ўзаемасувязяў, a асабліва для тлумачэння беларускага руху, яго інфармацыўная каштоўнасць будзе даволі нізкай.

Калі гаварыць пра параўнанне, якое сапраўды можа да чаго-небудзь прывесці, нам неабходна выбраць іншыя часавыя рамкі i параўнаць абодва працэсы не па сінхроннайабсалютнай храналогіі, а па супадзенні аналагічных сітуацый. У нашым выпадку аналагічнай сітуацыяй з’яўляецца перыяд пачатку нацыянальнай агітацыі, г.зн. перыяд пераходу ад навуковага i рамантычнага інтарэсу, характэрнага для „фазы А», да нацыянальна ангажаванай „фазы В». Толькі на падставе гэтага выбару часавай восі мы можам паспрабаваць адказаць на пытанне, чаму, уласна, нейкая група людзей вырашыла пачаць патрыятычную агітацыю, г.зн. прапанаваць новую нацыянальную ідэнтычнасць членам „сваей» этнічнай групы. Выкарыстоўваючы тэрмін „адраджэнне», нам неабходна мець на ўвазе, што робім мы гэта ў метафарычным сэнсе слова: уяўленне пра існаванне нейкай спрадвечнай нацыі, якая „спала» i якую трэба разбудзіць i адрадзіць, належыць да баласту, які пакінула нам успадчыну XIX ст. i з якім мы павінны развітацца. У часы да пачатку нацыянальнага руку не існавала ні чэшскай, ні беларускай сучасных нацый. Існавалі этнічныя групы (ча­сам выкарыстоўваецца тэрмін ethnos, часам ethnie), прадстаўнікі якіх мелі больш ці менш высокую ступень усведамлення свайго адрознення. Брытанскі сацыёлаг Энтані Сміт адпаведна з гэтай прыкметай адрознівае два супрацьлеглыя тыпы ethnie: першая — гэта этнічная група, якая мае знешнія своеасаблівасці i адрозніваецца ад іншых, але яе прадстаўнікі гэтае адрозненне не ўсведамляюць i часам нават не маюць агульнапрынятай замацаванай саманазвы (этноніма). А вось этнічную супольнасць складаюць людзі, якія маюць свае імя, раздзяляюць уяўленні пра супольнае паходжанне i пэўныя элементы калектыўнай памяці, а таксама ўсведамляюць сваю сувязь з пэўнай, няхай нават невыразна абмежаванай тэрыторыяй. Ужо тут можна правесці першае адрозненне: у той час як чэшская супольнасць на парозе нацыянальнага руку ўяўляла сабой этнічную су­польнасць, беларускае насельніцтва знаходзілася недзе на пераходзе ад этнічнай катэгорыі да этнічнай супольнасці. Гэтая розніца была істотнай для здольнасці дадзенага насельніцтва ўспрымаць знешнія імпульсы, пасярэднікам якіх з’яўлялася сацыяльная камунікацыя. Мы будзем аддаваць асноўную ўвагу менавіта гэтаму фактару не толькі таму, што праблема сацыяльнай камунікацыі ў наяўнай літаратуры асветлена недастаткова, але, перш за ўсё, таму, што менавіта ў гэтай сферы неабходна шукаць ключ да тлумачэння прычын „спазнення» беларускай нацыянальнай агітацыі.

Больш за паўстагоддзя таму амерыканскі палітолаг чэшска-габрэйскага паходжання Карл Дойч апублікаваў кнігу пад назвай „Nationalism and Social Communication». У ей ён характарызуе сучасную нацыю як супольнасць людзей, якіх аб’ядноўвае „камплементарнасць сацыяльнай камунікацыі» i „камплементарнасць прынятых сацыяльных i гаспадарчых пераваг», якая вынікае адсюль. Прыкметай такой камплементарнасці з’яўляецца, па яго меркаванні, здольнасць i магчымасць больш эфектыўнай камунікацыі з прадстаўнікамі адной вялікай групы (у дадзеным выпадку сваёй уласнай), чым з тымі, хто знаходзіцца за яе межамі. К.Дойч быў упэўнены, што інтэнсіўнасць i камплементарнасць камунікацыі можна вызначыць колькаснымі паказчыкамі пра яе складовыя элементы, да якіх даследчык адносіў, перш за ўсё, гарызантальную сацыяльную мабільнасць (міграцыя ў пошуках працы), вертикальную сацыяльную мабільнасць (сацыяльны рост), узровень адукацыі i ўдзел у грамадскім жыцці.

Канцэпцыя К.Дойча заставалася невядомай на працягу не аднаго дзесяцігоддзя, i толькі пачынаючы з 60-х гг. мінулага стагоддзя яна стала запатрабаванай. Я належаў да ліку першых гісторыкаў, якія пачалі выкарыстоўваць сацыяль­ную камунікацыю ў якасці асновы для тлумачэння сацыяльнага базіса i тэрытарыяльнага складу нацыянальных рухаў, тым не менш, з самага пачатку я ўсведамляў не менш за два слабыя месцы ў гэтай тэорыі.

Па-першае, дадзеную тэорыю можна выкарыстоўваць у адносінах да перыяду, які папярэднічаў з’яўленню сучасных масмедыяў — тэлебачання i радыё, паколькі з імі надышоў зусім іншы тып распаўсюджвання інфармацыі, які не толькі адрозніваецца непараўнальна больш высокай інтэнсіўнасцю, але i адначасова адкрывае шлях да магчымасці маніпуляцыі выбару i апрацоўкі гэтай інфармацыі.

Па-другое, поспех або няўдачу нацыянальнага руху нельга аднабакова растлумачыць толькі з пункту гледжання большай ці меншай сацыяльнай камунікацыі, паколькі важнымі i для нацыянальнай ідэнтычнасці вырашальнымі з’яўляюцца змест i моўная форма інфармацыі, пасярэднік якой — сацыяльная камунікацыя. Так, напрыклад, інфармацыя пра лепшую апрацоўку глебы, развядзенне пчол ці пра ушанаванне святых для нацыянальнага руху сама па сабе неістотная, але гэтая інфармацыя можа набыць нацыянальна-мабілізоўнае значэнне, напрыклад тады, калі паказвае якога-небудзь святога як нацыянальную фігуру ці звяртаецца да публікі на яе „ўласнай» мове.

Па-трэцяе, камунікацыя не з’яўляецца аддаленым паняццем, якое дзейнічае без уліку грамадскага раздзяленняпрацы, i значыць, яе ўздзеянне абумоўлена ў сацыяльным плане. Важна i тое, для каго інфармацыя прызначана. Пры­ток інфармацыі, якая датычыцца прамысловага збыту, істотны для прадпрымальнікаў, аднак ён не суправаджаецца аўтаматычна жывой камунікацыяй паміж рабочымі ці сялянамі. Гэтак жа важна, хто выступае носьбітам гэтай інфармацыі. Жывы абмен інфармацыяй паміж адміністрацыйнымі чыноўнікамі можа не паўплываць на камунікацыю сярод шырокіх слаёў насельніцтва.

У гэтым артыкуле не ставіцца за мэту глыбокае тлумачэнне працэсу фармавання нацыі ў беларускіх умовах, — пакінем вывучэнне гэтай праблемы больш кваліфікаваным спецыялістам. Наша задача ў тым, каб звярнуць увагу на некаторыя іншыя даследчыцкія магчымасці i пры гэтым задумацца, да якой ступені мы можам выкарыстоуваць ролю сацыяльнай камунікацыі пры тлумачэнні нацыянальнага руху i асабліва яго „беларускай мадэлі» ў кантэксце з іншымі еўрапейскімі нацыянальнымі рухамі — i, перш за ўсё, пры кантрастным параўнанні з чэшскім нацыянальным рухам, які стаіць, можна сказаць, на „супрацьлеглым по­люсе» тыпалогіі працэсаў фармавання нацый. Я спрабую праверыць i даказаць той пастулат, што асноўнае адрозненне паміж чэшскім і беларускім нацыянальнымі рухамі — па перыядызацыі, інтэнсіўнасці i характеры — заключалася ў прынцыповым адрозненні ў інтэнсіўнасці i камплементарнасці сацыяльнай камунікацыі. Гэта палажэнне вынікае з маіх больш ранніх прац i засноўваецца на тым факце, што чэшскі нацыянальны рух, які развіваўся ва умо­вах развітай сацыяльнай камунікацыі, з’яўляецца адным (але далека не адзіным) з прыкладаў даволі паспяховага i ранняга фармавання сучаснай нацыі, якая вырастав з непаноўнай этнічнай групы.

Амаль адначасова ў той жа перыяд, г.зн. на парозе XIX ст., пачалася нацыянальная агітацыя, г.зн. імкненне да мэтанакіраванага распаўсюджвання новай нацыянальнай ідэнтычнасці толькі ў венгерскім, нарвежскім i грэцкім выпадках. У параўнанні з гэтым беларускі нацыянальны рух, які праходзіў ва ўмовах вельмі нізкага ўзроўню сацыяль най камунікацыі, у еўрапейскім кантэксце адносіцца, ра­зам з македонскім, албанскім i галісійскім рухамі, да аднаго з самых запозненых. Ці можна тут гаварыць пра выпадковыя суадносіны?

Для большай нагляднасці далейшага тлумачэння будзе карысна пералічыць асноўныя складнікі сацыяльнай камунікацыі. Пры кампаратыўным аналізе нацыянальных рухаў ix можна выкарыстоўваць як розныя крытэры параўнання.

1.  Элементарнай формай камунікацыі былі простыяасабістыя адносіны ў рамках звычайнага раздзялення працы ў жытле. 3 гэтага аўтаматычна вынікае больш высокаяінтэнсіўнасць камунікацыі ў гарадах i ў месцах з большвысокай ступенню грамадскага падзелу працы.

2.  Камунікацыя, якая ажыццяўляецца i кантралюеццатрадыцыйнай царквой, што мела месца пры богаслужэнняхi ў жыцці парафіі.

3.  Адносіны з ведамствамі i ўстановамі, a менавіта зорганамі мясцовай адміністрацыі (памешчыка) або з орга­нам! дзяржаўнага кіравання.

4.  Вайсковая служба, якая з’яўляецца своеасаблівым,але, тым не менш, даволі эфектыўным складнікам адносінаў з дзяржавай з пазіцыі фармавання ідэнтычнасці.

5.  Распаўсюджванне пачатковай адукацыі i звязанай зёй пісьменнасці, г.зн. пашырэнне ўмення чытаць i пісаць.

6.  Міжасабовыя адносіны, якія адбываліся на мясцовымрынку i значэнне якіх, вядома, залежала ад частаты наведвання гэтых рынкаў.

7. Самастойная (асабліва гандлёвая) прадпрымальніцкая дзейнасць i звязаная з ёй мабільнасць, якія перасягаламежы сядзібы ці мясцовага рынку.

8.  Наяўнасць перыядычных выданняў i іншых друкаваных матэрыялаў на мове нацыянальнага руху.

9.  Вышэйшая адукацыя (гімназіі, універсітэты).

10. Рэгулярнае вандраванне ў пошуках працы (калі та­кая магчымасць падпрацоўкі існавала).

Калі мы выкарыстаем гэтыя дзесяць паказчыкаў у якасці крытэраў кампарацыі пры параўнанні ролі сацыяльнай камунікацыі ў чэшскім i беларускім нацыянальных рухах, то атрымаем даволі кантрастную карціну, якую будзе карысна выкарыстаць пры тыпалагізацыі абодвух рухаў у еўрапейскім кантэксце.

1.   Здавалася б, што па першым пункце паміж дзвюмасітуацыямі не будзе існаваць значнай розніцы. Але калі мыпрымем да ўвагі, што пад міжасабовымі адносінамі мы неможам разумець сустрэчы ў час рабочай дзейнасці, а ра­зумеем толькі сустрэчы ў грамадскіх месцах, то мы апынаемся перад адкрытым пытаннем частаты падобных сустрэч.Калі мы пакінем без увагі сустрэчы ў царкве, то ў такімвыпадку грамадскай прасторай старой вёскі былі, па-першае, корчмы, а па-другое, народныя святы, прымеркаваныя, як правіла, да царкоўных. Тут я магу толькі паставіцьзадачы для даследчыкаў ці пытанне для дыскусіі: якімі былісетка i функцыі вясковай карчмы (шынка) на тэрыторыіБеларусі? Якімі былі частата i характар народных святаў(такіх, якія ў чэхаў вядомыя як паломніцтва, масленіца,крыжовы ход)? Яшчэ болыы важную ролю выконвалі ха­рактар вясковай пабудовы, сетка пасяленняў, а таксама,верагодна, іншы тып сям’і. 3 самой сутнасці чэшскай парнай сям’і выткала павышаная частата рэгулярных кантактаў паміж сваякамі, асабліва ў выпадку сямейных святаў(хрэсьбіны, вяселле). У сувязі з міжасабовай камунікацыяйнеабходна таксама аддаваць увагу гушчыні пасяленняў iпрыродным умовам. Асабістыя адносіны ў густанаселенымраёне з важнымі дарогамі былі, вядома ж, болыы рэгулярнымі i частымі, чым у маланаселеных, да таго ж часам гор­ных ці балоцістых мясцінах.

Камунікацыя, апасродкаваная духоўнымі асобамі,была ў Чэхіі звычайнай з’явай, а рэгулярнае наведваннецаркоўных богаслужэнняў на пачатку развіцця нацыянальнага руху ўсё япгчэ нефармальна кантралявалася святаромi „грамадскай думкай» вясковых жыхароў. Царкоўная арганізацыя была краёвай чэшскай, у яе былі свае „нацыянальныя» святыя, святары ў сваей большасці належалі дачэшскага этнасу, мова богаслужэння хоць i была лацінскай,але пропаведзі чыталіся на чэшскай. У беларускай вёсцыцарква была праваслаўнай і, значыць, — расійскай. Таму ўзнікае пытанне, ці можна высветліць, якое было паходжанне ў служкаў праваслаўнай царквы i якую мову яны выкарыстоўвалі? Якое значэнне мела пропаведзь праваслаўнага папа ў параўнанні з казанню каталіцкага святара? Я мяркую, што i ў адносінах да Беларусі мае сілу тое агульнапрынятае меркаванне, што ўзровень адукацыі праваслаўнага духавенства быў значна ніжэйшы, чым каталіцкага кліра. Гэтаму адпавядае, відавочна, таксама ўзровень i якасць інфармацыі, якая перадавалася. Калі ўлічваць тое, што частка беларускага насельніцтва была каталіцкай i арыентавалася на польскую царкву, то легка ўзнікае пы­танне: якую ролю іграў гэты фактар у беларускім нацыянальным руху?

3.  Няма неабходнасці праводзіць квантыфікацыю дляпацверджання таго факта, што адміністрацыйная сістэма,а, значыць, i бюракратызацыя ў Габсбургскай імперыі ўжоў дарэвалюцыйны перыяд былі больш развітыя, чым у царскай Pacii, i таму простыя людзі там часцей кантактавалі задміністрацыйнымі органамі. Пры гэтым неабходна адзначыць важны сацыяльна фактар: у той час як чэшскі этнасуключаў у сябе сярэднія i ніжэйшыя слаі гарадскога насельніцтва, дзе камунікацыя з адміністрацыйнымі органамібыла больш частай, беларускі этнас складаўся амаль выключна з сялянскага насельніцтва.

4.  Ролю вайсковай службы можна параўнаць з працай,паколькі па характары армія імперыі Габсбургаў у канцыXIX ст. значна адрознівалася ад расійскай. Мы можам меркаваць, што ў аўстрыйскай арміі салдат атрымоўваў значнабольш інфармацыі пра сваю зямлю. Пэўнае значэнне меў,несумненна, таксама моўны бок камунікацыі ў самой арміі. У той час як у Габсбургскай манархіі, пачынаючы ўжоз перыяду кіравання Марыі-Тэрэзы, імкнуліся да таго, кабафіцэр мог дамовіцца з салдатам, які не разумеў нямецкаймовы, у расійскім войску, відавочна, лічылі, што беларускія i „маларускія» салдаты зразумеюць i па-руску.

Адрозненне ва ўзроўні пісьменнасці ў Pacii i заходняй частцы Габсбургскай імперыі агульнавядомае: у тойчас, калі ў Чэхіі непісьменныя былі хутчэй выключэннем, у беларускай вёсцы непісьменныя складалі пераважную большасць. Адсутнасць гарадскога асяродку тут таксама выконвала сваю ролю. 3 пэўнай доляй смеласці мы можам меркаваць, што ўзровень пісьменнасці на тэрыторыі Беларусі ў момант пачатку нацыянальнага руху адпавядаў прыкладна ўзроўню пісьменнасці ў Чэхіі перад пачаткам рэформаў Марыі-Тэрэзы, a ўзровень умення чытаць i пісаць у перыяд пачатку нацыянальнага руху ў Чэхіі быў значна вышэйшы, чым на тэрыторыі Беларусь У сувязі з развіццём пісьменнасці неабходна таксама ўлічваць, што для фармавання пэўнай этнічнай ідэнтычнасці розную ролю вы­конвала пісьменнасць, якую набывалі ў пачатковай школе з роднай мовай навучання — як у Чэхіі, i на базе чужой пісьменнасці — як у беларускім выпадку.

6. Рэгулярныя рынкавыя адносіны ў гарадскім асяродку был! само сабой зразумелымі. Гэты факт, у сувязі з раней названымі прычынамі, меў, несумненна, большае значэнне для Чэхіі. Чэшскія сяляне рэгулярна наведвалі мясцовыя, гарадскія рынкі ўжо пачынаючы з XVIII ст., калі не раней. Ix наведванне не абмяжоўвалася простым абменам таварамі, a ўключала таксама асабістыя зносіны з людзьмі, якія жылі ў аддаленых паселішчах, пры гэтым не толькі на рын­ку, але i ў карчме. У большасці гарадоў цэнтральнай Чэхіі сярод рамеснікаў i дробных гандляроў пераважала чэшская мова. Такім апасродкаваным спосабам сяляне даведваліся пра падзеі, што адбыліся ў аддаленых паселішчах. У сваіх вёсках яны маглі б атрымаць такую інфармацыю толькі дзякуючы святару.

Рэгулярнае наведванне рынкаў на тэрыторыі Беларусі, наколькі мне вядома, не было звычайнай з’явай (і нават такіх рынкаў увогуле не існавала). Абмен таварамі адбываўся пры ўдзеле перакупшчыкаў, якія займаліся ім непасрэдна ў вёсках. Улічваючы тое, што ў большасці выпадкаў размова ішла пра еўрапейскіх гандляроў, не здаецца праўдападобным, каб яны маглі стаць носьбітамі неафіцыйнага пераносу інфармацыі. Да таго ж большасць насельніцтва гарадоў ці, хутчэй, гарадкоў, не з’яўлялася прадстаўнікамі беларускага этнасу i нават не належала ў сваей болынасціда праваслаўнага веравызнання, што, аднак, не было адрознай рысай Беларусі: падобная сітуацыя назіралася ў Літве i ў галіцкай частцы Ўкраіны.

7. Гандлёвае прадпрымальніцтва, якое выходзіла замежы мясцовага рынку, не было, вядома, заняткам чэшскіхсялян (калі не прымаць у разлік „далёкія фуры»), аднак сярод гандляроў чэшскіх гарадоў i гарадкоў мы сустракаемсяз прадпрымальніцкай дзейнасцю ўжо ў канцы XVIII ст. —асабліва там, дзе атрымала развіццё мясцовая тэкстыльнаявытворчасць, арганізаваная, як правіла, па сістэме так званай рассеянай мануфактуры.

Гэтыя, у большасці сваёй небагатыя, чэшскія купцы былі здольны перадаць сваім заказчыкам з ліку сельскіх жыхароў, па меншай меры, некаторыя элементы ведаў пра навакольны свет, г.зн. пра „замежжа» i „чужаземцаў».

8.  Умение чытаць для нацыянальнай актывізацыі небыло настолькі істотным да той пары, пакуль да патэнцыяльных чытачоў не патрапіла перыёдыка ці іншыя друкаваныя выданні на мове, якую яны разумелі, a інфармацыя,што змяшчалася ў ix, ці тэксты цікавілі чытача. У Чэхіі папулярызаваная i рэлігійная літаратура на чэшскай мовебесперапынна выдавалася ўжо з XVI ст., у XVIII ст. пачаладрукавацца асветніцкая літаратура. У канцы XVIII ст. ужовыходзілі газеты, а з 20-х гг. XIX ст. — культурныя, сямейныя i літаратурныя часопісы. Такая з’ява ў Беларусі аж дарэвалюцыі 1905 г. была немагчымай. Першым перыядычным выданнем, якое звярталася да шырокага кола беларускамоўных чытачоў, была „Наша Ніва». Друкаванне i pacпаўсюджванне літаратуры на беларускай мове стала масавай з’явай толькі ў пачатку савецкага перыяду.

Доступ да вышэйшай адукацыі на землях Габсбургаўз часоў рэформаў Марыі-Тэрэзы не абмяжоўваўся ні паходжаннем, ні — да пэўнай ступені — заможнасцю. Усярэднія школы i універсітэт мог патрапіць кожны адораны малады чалавек, калі ён, вядома ж, валодаў нямецкаймовай i калі яго бацькі маглі забяспечыць яму фінансаванне навучання з уласных сродкаў ці гэта была царкоўная (апазней i дзяржаўная) стыпендыя. Незабяспечаныя студэнтымаглі таксама самастойна падпрацоўваць рэпетытарствам. Псіхалагічны бар’ер, які мог перашкаджаць бацькам без вышэйшай адукацыі паслаць сына на вучобу, быў ужо даўно пераадолены дзякуючы таму, што сяляне звычайна пасылалі аднаго з сыноў „вучыцца на святара», г.зн. у духоўную семінарыю. Такім чынам, сыход сялянскіх дзяцей на вучобу не лічыўся нечым незвычайным.

Асмелюся сказаць, што для беларускага насельніцтва сітуацыя была проста супрацьлеглай. Вышэйшая адукацыя была недаступнай не толькі таму, што адсутнічалі сродкі, але, перш за ўсё, таму, што навучанне ў першай палове XIX ст. прызначалася для шляхецкіх дзяцей. Да таго ж было не проста вызваліцца ад прыгоннай залежнасці. I нават пасля адмены прыгоннага права доступ да вышэйшай адукацыі беларусы атрымлівалі толькі ў выключных выпадках. На ix долю выпадала настаўніцкая i духоўная адукацыя — i першае, i другое на даволі нізкім ўзроўні. Праўдападобна i тое, што пэўныя асобы, якія паходзілі з этнічна беларус­кага асяродку i патрапілі на вучобу ва універсітэты Масквы ці Пецярбурга, аўтаматычна прымалі (ужо па прычыне моўнай блізкасці) расійскую ідэнтычнасць.

Для дакладнасці варта дадаць, што адносная „дэмакратызацыя» адукацыі ў Габсбургскай манархіі не была ў Еўропе таго часу звычайнай з’явай. Вышэйшая адукацыя яшчэ на працягу XIX ст. была практична недаступнай для сыноў з ніжэйшых слаёў і ў развітых ліберальных землях, такіх, як Англія або Францыя. У Скандынавіі доля студэнтаў з сялянскіх рамесніцкіх сем’яў была значна ніжэйшая, чым у Цэнтральнай Еўропе, хоць тут меў месца перш за ўсё псіхалагічны бар’ер.

10. Падарожжы ў пошуках працы сталі актуальным сацыяльным феноменам толькі з пачаткам індустрыялізацыі, i ix значэнне для нацыянальнай самасвядомасці часам пераацэньваецца. Гэты феномен павінен стаць прадметам канкрэтнага гістарычнага даследавання ў чэшскім i беларускіх кантэкстах.

Да значэння ўсіх гэтых паказчыкаў неабходна дадаць яшчэ аспект сацыяльнага складу: у той час як беларускіэтнас жыў перш за ўсё ў вясковай мясцовасці, чэшскі этнас быў добра прадстаўлены сярод сярэдніх i ніжэйшых слаёў гарадскога насельніцтва ў кантынентальнай Чэхіі, г.зн. сярод тых гарадоў, непасрэдна блізка ад якіх знаходзіліся чэшскамоўныя вёскі. 3-за таго, што гарадскі асяродак у значна большай ступені быў забяспечаны камунікацыйнымі адносінамі, становіцца відавочна, што ўжо сам сацыяльны склад насельніцтва ўтвараў перадумовы для больш хуткага распаўсюду інфармацыі ў Чэхіі ўжо ў пачатку XIX ст., чым у Беларусі на сто гадоў пазней.

Значэнне ўсіх гэтых паказчыкаў узроўню камунікацыі неабходна змясціць у яшчэ адзін кантэкст. Як было сказа­на ва ўводзінах, камунікацыю нельга ўяўляць як абстрактнасць. Камунікацыя ажыццяўляла перанос інфармацыі, якая магла быць прынятай i стаць істотнай для нацыянальнай ідэнтыфікацыі толькі ў тым выпадку, калі, па-першае, гэтая інфармацыя тэматызавала нацыю i ўтрымлівала нацыянальныя аргументы, a па-другое, калі адресаты маглі яе ўспрымаць. У цэлым нацыянальна-свядомае ўздзеянне патрыятычнай інфармацыі залежала ад таго, наколькі адрасаты маглі змясціць гэтую інфармацыю ў кантэкст сваіх спазнанняў, сімвалаў i свайго светабачання, г.зн. яна магла ўздзейнічаць толькі тады, калі хоць бы часткова адлюстроўвала сумесны вопыт, веды i стэрэатыпы, якія ўзаемараздзяляліся. Такім чынам, мела значэнне тое, як была структуравана свядомасць адрасатаў i як яна была „падрыхтавана» да інфармацыі. У гэтых адносінах чэшская агітацыя зноў жа апынаецца ў безумоўна больш выгоднай зыходнай сітуацыі. Просты чэшскі жыхар, які жыў у горадзе або ў вёсцы, задоўга да пачатку нацыянальнага руху сутыкаўся з інфармацыяй пра тое, што ён падданы Чэшскага каралеўства, жыве ў Чэхіі ці Маравіі і што „яго» зямля мае ся­род іншых святых сваіх „заступнікаў» (св. Вацлава, св. Кірыла i Мяфодзія i інш.). Базавая адукацыя, якая паступова распаўсюджвалася дзякуючы рэформам Марыі-Тэрэзы, хоць i была арыентавана перш за ўсё на трывіум (чытанне, пісьмо, лічэнне), у той жа час змяшчала асноўную інфармацыю пра „радзіму», у якой маглі таксама прысутнічаць i звесткі з „нацыянальнай» гісторыі. Калі ў такой сітуацыі чэшскія патрыёты прапаноўвалі новую нацыянальную ідэнтычнасць, ix нацыянальная агітацыя магла стаць узаемным абменам інфармацыяй пра сумесны вопыт, пра супольныя пачуцці i жыццёвыя пазіцыі. Ва ўмовах самадзяржаўнай Расіі ўсё гэта выглядала зусім інакш.

Усе гэтыя дадзеныя пацвярджаюць значэнне сацыяльнай камунікацыі як ускоснага фактара фармавання нацыі, г.зн. як элемента, які хоць i не павінен быў насіць характер на­цыянальнай агітацыі, але павышаў верагоднасць таго, што гэтая агітацыя будзе паспяховай. Такім чынам, мы не можам сказаць, што фармаванне сучаснай нацыі, a дакладней поспех нацыянальнага руху, з’яўляецца вынікам высокай інтэнсіўнасці сацыяльнай камунікацыі. Узаемасувязь паміж камунікацыяй i прыняццем нацыянальнай ідэнтычнасці не з’яўлялася лінейнымі суадносінамі прычыны i выніку. Гэты тэзіс мы можам праверыць тым, што звернем сваю ўвагу на тэрыторыю Еўропы i паспрабуем паглядзець на падабенства i адрозненні па некаторых з раней прыведзеных крытэраў

Калі мы выберам у якасці паказчыка актыўнасць гараджан, то ўбачым, што нацыянальныя рухі, якія ўваходзілі ў фазу нацыянальнай агітацыі раней, з’яўляліся ў сваёй большасці рухамі, удзел у якіх першапачаткова брала гарадское насельніцтва: чэхі, нарвежцы, грэкі, венгры. У адрозненне ад ix, большасць запозненых нацыянальных рухаў знаходзіла апору перш за ўсё ў сялянскай мясцовасці: літоўцы, эс­тонцы, латышы, украінцы і, вядома ж, беларусы. У абодвух выпадках можна прывесці i адваротныя прыклады (ці было гэта выключэннем?): ранейшы сербскі нацыянальна-вызваленчы рух быў пераважна сялянскім рухам, у той час як запознены каталонскі рух быў пераважна гарадскім. Рухі, якія стаялі на пераходнай мяжы падзелу вясковай мясцовасці i горада, уваходзілі ў „фазу В», знаходзячыся паміж абедзвюма скрайнасцямі, г.зн. прыкладна ў 30-40-я гг.: гэта адносіцца да харватаў, славенцаў, фінаў, балгараў, фламандцаў.

Вынікі параўнання па паказчыку адукаванасці ці пісьменнасці таксама неадназначныя. Высокі ўзровень базавай адукацыі дэманстравалі ў ранніх нацыянальных рухах разам з чэхамі нарвежцы, але не палякі i венгры. Дастаткова высокі ўзровень пісьменнасці мелі фіны i славенцы, тым не менш, ix нацыянальны рух пачаўся i дасягнуў поспеху адначасова з нашмат менш пісьменнымі харватамі. Узровень пісьменнасці ранняга руху сербаў быў не нашмат вышэйшы, чым позняга руху ірландцаў, украінцаў ці беларусаў. У гэтым выпадку мы таксама павінны ўлічваць i сацыяльны склад этнасу. Там, дзе ў этнас уваходзілі сярэднія, высокія, а таксама гарадскія слаі, ix адукаванасць была відавочнай, але гэта яшчэ не азначала, што пісьменнасць у нейкай ступені закранула большасць сялянскага насельніцтва. Асабліва гэта датычылася Польшчы, Венгрыі, Каталоніі ды Ірландыі.

Памылкова было б замыкаць сувязь школьнай адукацыі i нацыянальнай свядомасці толькі на пытанні пісьменнасці. Прыняцце нацыянальнай ідэнтычнасці залежала не толькі ад тэхнічнага навыку ў выглядзе здольнасці чытаць. Прачытаны тэкст, які прапаноўваў такую ідэнтычнасць, гэтак жа, як i вуснае слова, трэба было зразумець. Для таго, каб нехта мог прыняць аднолькавую з вялікай сацыяльнай групай — нацыяй — ідэнтычнасць, неабходна было, каб гэты нехта мог уявіць, што ён належыць да супольнасці людзей, з пераважнай большасцю з якіх ён ніколі не сустрэнецца i не будзе ведаць ix асабіста. Болыы за дваццаць гадоў на­зад Бенедыкт Андэрсан ахарактарызаваў нацыю як „imagined community», г.зн. як супольнасць, прадстаўнікі якой здольныя паказаць дадзеную канкрэтную супольнас­ць у выглядзе абстрактнага паняцця. Гэтая здольнасць, аднак, не даецца чалавеку ад прыроды. Чалавек павінен быць навучаны ей ва ўзросце, калі ён ужо здольны думаць абс­трактна i выкарыстоўваць абстрактныя паняцці, з якімі сутыкаецца. Такую здольнасць дае адукацыя: толькі людзі, якія наведвалі школу ва ўзросце, калі яны ўжо былі здоль­ны да абстрактнага мыслення (г.зн прыкладна пасля дасягнення імі 11-12 гадоў), маглі прыняць падобную з нацыяй ідэнтычнасць. Калі мы будзем выкарыстоўваць гэтае агульнае палажэнне ў дачыненні да нашага параўнання, то ўбачым, што роля школьнай адукацыі для поспеху нацыяналь най агітацыі япгаэ больш узрасце (аднак ні ў якім разе не ў абмежаваных рамках фармальнай пісьменнасці).

Здольнасць засваення абстрактнага паняцця „нацыя» i самаатаясамлівання з пазначанай такім чынам вялікай сацыяльнай групай была звязана з іншай непазбежнай перадумовай пачатку нацыянальнай агітацыі („фаза В»), якой з’яўлялася здольнасць прымаць ідэйныя імпульсы, што прыходзілі звонку. Іншымі словамі, толькі на пэўным узроўні адукаванасці, прынамсі, некаторыя прадстаўнікі этнічнай групы маглі прыняць удзел у культурным переносе, які даваў інфармацыю ім пра тое, што ёсць або чым павінна з’яўляцца нацыя. Тым не менш, з гэтага нельга зрабіць вывад, што ідэя нацыі, „нацыяналізм» былі асноўнымі прычынамі ўзнікнення сучаснай нацыі, як гэта ўяўляў сабе Ганс Кон. Напрыклад, у чэшскай самасвядомасці тэрмін „нацыя» існаваў яшчэ пачынаючы з перыяду позняга Сярэднявечча, a ўжо ў XVII ст. нам вядомы, па меншай меры, дзве чэшскія дэфініцыі, якія вызначаюць нацыю па агульным мінулым, агульным лёсе i агульнай мове. Такая паняццёва-слоўная традыцыя адсутнічала ў беларускім выпадку. Такім чы­нам, калі мы будзем лічыць культурны перанос важным момантам нацыянальнага руху, то гэта не павінна значыць, што прыняцце ідэі нацыі бясспрэчна адкрывала паспяховы шлях да масавай фазы нацыянальнага руху.

Відавочна, што для прыняцця нацыянальнай ідэнтычнасці традыцыйная камунікацыя, апасродкаваная рэлігійным жыццём, мела сярод іншых перадумоў большее значэнне, чым мы звычайна лічым. Моцныя рэлігійныя сувязі, несумненна, кампенсавалі нізкі ўзровень урбанізацыі i сла­бую пісьменнасць непаноўнага этнасу як у выпадку з сербамі, балгарамі i ірландцамі, г.зн. там, дзе ідэнтычнасць з уласнай канфесіяй адначасова адрознівала прадстаўнікоў дадзенай этнічнай групы ад паноўнай эліты — асманаў ці англічан. Значэнне канфесіі для распаўсюджвання адукацыі (што ўжо ў меншай ступені уплывала на непасрэдную нацыянальную мабілізацыю) мы можам канстатаваць таксама ў фінскім i нарвежскім выпадках. Тут таксама застаецца ў сіле прыведзенае раней намі сцверджанне пра тое, што не толькі пісьмовае, але i вуснае распаўсюджванне ідэі нацыі магло лічыцца паспяховым толькі ў тым выпадку, калі прадстаўнікі этнічнай групы маглі ўпэўніцца ў існаванні „іншых», або тады, калі адукацыя хоць бы пэўнай часткі прадстаўнікоў дадзенай групы дазваляла ім успрымаць тое абстрактнае паняцце, якое было звязана з існаваннем нацыі.

Тым не менш, высокая ступень сацыяльнай камунікацыі не была толькі перадумовай нацыянальнай мабілізацыі — пры пэўных умовах яна магла выклікаць асіміляцыйны эфект. Асіміляцыю можна наглядна праілюстраваць на прыкладзе развіцця паўднёвага Уэльса (мы маглі б скарыстаць у якасці прыкладу таксама Шатландыю ці Лужыцы). Прамысловасць, якая развівалася ў гэтым рэгіёне з канца XVIII ст., патрабавала рабочай сілы i капіталу. У слаба населеным, усё яшчэ пераважна кельтамоўным Уэльсе не ха­пала рабочай сілы, i таму сюды прыязджалі рабочыя з Англіі (пераважна кваліфікаваныя) i рабочыя з Ірландыі (пе­раважна некваліфікаваныя). Кельцкія рабочыя з Уэльса траплялі ў асяроддзе, дзе толькі англійская мова давала ім магчымасць сацыяльнага росту, i паступова яны асіміляваліся. Тым не менш, яшчэ ў пачатку 40-х гг. XIX ст. парламенцкая камісія, якой было даручана высветліць прычыны галечы ў гэтым рэгіёне, канстатавала, што адна з галоўных яе прычын — недастатковае веданне англійскай мовы, i парэкамендавала поўную англіфікацыю школьнай адукацыі ва ўсім Уэльсе. Ці не было такое развіццё правобразам (аднак нашмат пазнейшым) асімілізацыйных вынікаў індустрыялізацыі на тэрыторыі Беларусі i асабліва ў Менску?

Гэты асіміляцыйны эфект сацыяльнай камунікацыі мы можам ужыць таксама i ў „адваротным кірунку»: нізкі ўзровень сацыяльнай камунікацыі быў нейкім фільтрам, які перашкаджаў асіміляцыі. Менавіта беларускі прыклад з’яўляецца ў дадзеным выпадку наглядным сведчаннем гэтага. Нізкі ўзровень сацыяльнай камунікацыі, відавочна, збярог беларускую вёску ад асіміляцыі (маецца на ўвазе паланізацыя ці русіфікацыя). Пры гэтым варта адзначыць, што гарадское асяроддзе, якое, як нам вядома з прыкладуіншых еўрапейскіх абласцей, было галоўным асіміляцыйным фактарам, у Беларусі (а таксама ў Літве i на тэрыторыі Заходняй Украіны) валодала мінімальным асіміляцыйным эфектам, паколькі ядро гарадскога насельніцтва складала еўрапейскае насельніцтва, якое не мела ні амбіцый, ні магчымасцяў некага асіміляваць.

У сувязі з гэтым узнікае пытанне: якую ролю ў нацыянальнай свядомасці выконвалі блізкасць ці аддаленасць моваў, на якіх размаўлялі суседнія этнічныя групы? Відавочна, што сваё моўнае адрозненне i сфармаванасць лягчэй усведамляюць тыя этнічныя групы, якія не могуць кантактаваць са сваімі суседзямі, паколькі ix мова ці дыялект цалкам адрозніваецца ад мовы суседзяў. У гэтым i палягае асноўнае адрозненне паміж сітуацыяй чэшскага этнасу, галоўным іншамоўным суседам i партнёрам якога быў нямецкі этнас (г.зн. носьбіты незразумелай мовы), i сітуацыяй беларускага этнасу, які суседнічаў пераважна з носьбітамі не зусім зразумелых, але ўсё ж даступных для разу­мення моваў — рускай i ўкраінскай, пры гэтым з пераходнымі дыялектнымі зонамі.

Гэта адрозненне мае вырашальнае значэнне для мадыфікавання мадэлі развіцця моўнай сітуацыі ад дыгласіі да білінгвізму, якую ў камбінацыі з суадносінамі паміж H(igh) i L(ow) language сканструяваў выдатны соцыялінгвіст Джо­шуа Фішман. Гэтая мадэль характарызуе сітуацыю ў поліэтнічнай дзяржаве дэмадэрнізацыйнага перыяду існавання наступным чынам. У поліэтнічнай дзяржаве жылі носьбіты розных моваў ці дыялектаў, з якіх толькі адна была літаратурнай больш ці менш кадыфікаванай мовай (Н-Іапguage), астатнія ж былі размоўнымі мясцовымі дыялектамі (L—language). Ва ўмовах існавання грамадства дэмадэрнізацыйнага перыяду, які характарызаваўся нізкім узроўнем камунікацыі, адначасовае выкарыстанне шматмоўя (diglossie) не выклікала ніякіх істотных праблем. Разам з нарастальным узроўнем сацыяльнай камунікацыі, часткай якой былі не толькі ўзаемаадносіны ў гарызантальнай плоскасці, але i адносіны з адміністрацыйнымі органамі i памешчыкамі, носьбіты L—language пачалі ўспрымаць сваё моўнае адрозненне як свайго роду гандыкап, недахоп. Гэтае адчуванне магло ўзмацняцца тым, што носьбіты L—language перасталі ўспрымаць сваю непаўнацэнную моўную сітуацыю як натуральнае наступства свайго бяспраўнага сацыяльнага становішча, a звязвалі яе з уласнай сацыяльнай дэградацыяй. Відавочна, што адрозненне сваёй моўнай сітуацыі, а значыць, i моўны гандыкап больш выразна ўспрымалі тыя, чыя L—language не была ні дыялектам, ні варыянтам дамінавальнай H—language. Тэарэтычна з’яўлялася магчымасць пераадолення гэтага гандыкапу шляхам засваення афіцыйнай H—language, калі замест дыгласіі ўзнік бы білінгвізм. Дру­гой магчымасцю, якая ажыццявілася, як нам вядома, на практыцы, была арыентацыя на стварэнне ўласнай літаратурнай мовы, H—language, i на ўраўнанне яе ў правах з дамінавальнай мовай у грамадстве. Такім чынам адкрываўся далейшы шлях, што быў ускосным прадуктам сацыяльнай камунікацыі, якая расла i пераходзіла ў пачатак нацыянальнага руху.

Калі гэтую мадзль прымяніць да нашых нацыянальных рухаў, то легка заўважым адно істотнае адрозненне. Чэшская этнічная група ці, хутчэй, маладыя адукаваныя людзі, якія яе прадстаўлялі, вельмі рана пачалі ўспрымаць стан дыгласіі i сваю моўную непаўнацэннасць як нейкую несправядлівасць i гандыкап, таму на пераломе XVIII-XIX ст. яны адназначна пачалі арыентавацца на чэшскую моўную эмансіпацыю, г.зн. на стварэнне літаратурнай чэшскай мовы — чэшскай H—language. Лагічным вынікам гэтага ста­ла барацьба за чэшскую моўную праграму. У параўнанні з гэтым у прадстаўнікоў беларускага этнасу доўгі час не ўзнікала праблемы з другарадным становішчам сваёй мовы, паколькі яны ўспрымалі яе ў якасці складовага элемента свайго прыгоннага ці залежнага становішча. Інтэнсіфікацыя адносінаў з расійскімі адміністрацыйнымі органамі ішла вельмі марудна i з-за моўнай блізкасці не стварала такіх вялікіх камунікацыйных бар’ераў, як у Габсбургскай манархіі. Сацыяльная i палітычная сітуацыя спрычынілася да таго, што беларуская інтэлігенцыя з’явіліся толькі на пе­раломе ХІХ-ХХ ст. Такім чынам, рэакцыяй на мадэрнізацыю ў беларусаў, у адрозненне ад чэшскай сітуацыі, быў хутчэй білінгвізм, чым эмансіпацыя ўласнай H—language.

***

Мэтай гэтага артыкула не была спроба агульнаеўрапейскага кампаратыўнага аналізу ролі сацыяльнай камунікацыі. Яе інтэнсіўнасць пры вызначаных умовах, бясспрэчна, была асноўнай умовай поспеху нацыянальнай агітацыі, а значыць, i поспеху фармавання сучаснай нацыі. Тым не менш, яе нельга лічыць адзінай перадумовай i ні ў якім разе прычынай працэсаў фармавання нацый. Нельга ж адназначна вызначыць i даказаць прамую залежнасць паміж інтэнсіфікацыяй сацыяльнай камунікацыі i хуткасцю пос­пеху нацыянальнай агітацыі. Інтэнсіўная камунікацыя пры пэўных умовах магла, наадварот, садзейнічаць асіміляцыі.

Калі мы хочам растлумачыць пачатак нацыянальнай агітацыі i шукаем матывы, якія прывялі піянераў нацыянальнага руху да нацыянальнага ангажавання, то мы не абыдземся тут адным фактарам камунікацыі. Грунтуючыся на параўнанні пачатку нацыянальнай агітацыі ў іншых еўрапейскіх рухах, мы мусім прыняць да ўвагі i некаторыя іншыя фактары, якія тут можам толькі сцісла ахарактарызаваць.

1.  Перш за ўсё, такім фактарам была ідэалагічная спадчына хрысціянства i Асветніцтва: ідэя „абранага народа»,гісторыя Вавілонскай вежы, барацьба іудзейскага народаз ворагамі.

2.  Наступным фактарам была асветніцкая ідэя рэгіянальнага патрыятызму, пад якім мелася на ўвазе адказнасцьадукаванага чалавека за жыццёвыя ўмовы народа, штожыве на зямлі яго радзімы, i абавязак прыкладаць намаганні для паляпшэння адукацыі i ўзроўню жыцця гэтаганарода, які вынікаў адсюль.

3. Яшчэ больш значнай спадчынай Асветніцтва было,па-першае, меркаванне пра тое, што ўсе людзі роўныя, і,па-другое, адмаўленне феадальных прывілеяў i пераваг,якое праявілася спачатку ў сферы прававых нормаў (узборніках законаў), a пазней i ў патрабаванні роўных магчымасцяў.

4.  Само Асветніцтва, аднак, было толькі складовай большшырокага мадэрнізацыйнага руху, у выніку якога падпаліпад сумненне старыя каштоўнасці i легітымнасць ix існавання, расхістаны i расфармаваны старыя патрыманіяльныя i патрыярхальныя адносіны, якія ясна вызначалі ідэнтычнасць i месца кожнага чалавека ў грамадстве. Сюды жадносіўся частковы, а часам i поўны распад старой сістэмыкаштоунасцяу, што ў выніку вяло да крызісу існавалай ідэнтычнасці.

5.  Гэтую дэстабілізацыю ўсведамлялі перш за ўсё людзіз акадэмічнай адукацыяй. У тым выпадку, калі сярод такіхлюдзей апыналіся прадстаўнікі плебейскіх слаёў этнічнайгрупы, г.зн. прадстаўнікі чэшскага ці беларускага этнасу,якія не асіміляваліся, то ўзнікалі ўмовы, якія садзейнічаліпошуку ix новай ідэнтычнасці ва ўяўленні пра тое, што ixэтнічная група ўтварае ці павінна ўтварыць нацыю. Апошняя, як яны даведваліся, з’яўляецца каштоўнасцю сама пасабе i, адначасова, з’яўляецца вечнай супольнасцю, у імяякой можна фармаваць новую ці рэфармаваць старую сістэму каштоунасцяу. Ад пазнання гэтага заставаўся толькікрок да пераканання, што неабходна ўпэўніць астатніхпрадстаўнікоў групы, якія належалі да нацыянальнай супольнасці, у тым, што дадзеная прыналежнасць прыдае імбольш высокае значэнне i разам з тым абавязвае актыўнапрацаваць на карысць астатніх.

Тым не менш, прынятае рашэнне пра агітацыю, як вядома, не было само па сабе гарантыяй поспеху нацыянальнага руху. Нацыянальная ідэнтычнасць павінна была пранікнуць у масы, i менавіта тут галоўную ролю выконвала сацыяльная камунікацыя, якой мы аддалі ў нашым даследаванні асноўную ўвагу. Пры гэтым неабходна ўлічыць, што для прыняцця сігналаў з патрыятычных цэнтраў даволі значнай была яшчэ адна не менш важная перадумова: існаванне значнага нацыянальнага канфлікту, супярэчнасці двух розных этнасаў, якія можна было „перакласці» на мову нацыянальнага інтарэсу. Менавіта такая нацыянальнавыяўленая супярэчнасць ці, дакладней кажучы, спалучэнне некалькіх істотных нацыянальных супярэчнасцяў у інтарэсах, з’яўлялася важным фактарам чэшскай нацыянальнай мабілізацыі, г.зн. поспеху чэшскай нацыянальнай агітацыі. Уяўляецца, што ў Беларусі i на парозе XX ст. інтэнсіўнасць істотных нацыянальных супярэчнасцяў у інтарэсах была значна слабейшая.

Аднак інтэнсіўнасць сацыяльнай камунікацыі, якая расла, разам з істотнымі супярэчнасцямі, усё ж был! недастатковымі для шляху да нацыянальнай супольнасці. Наступнай, магчыма, само сабой зразумелай, перадумовай была магчымасць сацыяльнага росту для прадстаўнікоў этнічнай групы. Такая магчымасць была, відаць, большай для чэхаў на парозе XIX ст., чым для беларусаў на парозе XX ст. Кож­ная канцэпцыя нацыі павінна быць выразна i зразумела вызначана. Гэта было лягчэй зрабіць там, дзе папярэдняя навуковая дзейнасць „фазы А» ясна кадыфікавала вызначаную моўную норму ў якасці „нацыянальнай», падавала пэўную інфармацыю ў якасці асновы для канструявання нацыянальнага мінулага, абмяжоўвала пэўную тэрыторыю ў якасці „нацыянальнай тэрыторыі» ці стварала пэўны ка­нон літаратурнай традыцыі. Усяму гэтаму ў поўнай меры адпавядала чэшская „фаза А» не толькі дзякуючы высокаму ўзроўню развіцця дасведчаных вучоных, але i перш за ўсё таму, што мінулае i сучаснае жыццё чэшскага этнасу давала для гэтага дастатковую колькасць матэрыялаў (літаратурныя творы на чэшскай мове, рэшткі дзяржаўнасці, сталіца i т.д.). Я не магу ўзяць на сябе смеласць ахарактарызаваць з гэтай пазіцыі беларускую „фазу A» i яе ролю ў самавызначэнні нацыі.

Апошняй, але тым не менш вельмі значнай перадумо­вай поспеху ці няўдачы нацыянальнай агітацыі быў „знешні фактар» — палітычныя ўмовы імперыі, на тэрыторыі якой адбываўся рух, знешні ўплыў, інспірацыя i прыклады. Палітычны ўціск характарызуе пачатак „фазы В» абодвух на­цыянальных рухаў, аднак важнае адрозненне было ў тым, што Аўстрыйская імперыя не адмаўляла існавання чэшс­кага этнасу i цярпіма ставілася да моўнай i культурней дзейнасці чэшскага руху, хоць не падтрымлівала яго палітызацыю i інстытуцыялізацыю. У беларускім выпадку ўсё было інакш. Знешняя інспірацыя, „трансляцыя» ідэі ў абодвух выпадках выклікалі цяжкасці, тым не менш, гіпатэтычна можна дапусціць, што ў дадзеным выпадку сітуацыя ў Pacii пачатку XX ст. для культурней трансляцыі была больш спрыяльнай, чым у Аўстрыі пачатку XIX ст. Да гэтага кантэксту адносяцца, бясспрэчна, інспірацыя i маральная падтрымка, якія беларускія патрыёты маглі атрымліваць не толькі з чэшскага асяроддзя. Аднак гэта ўжо тэма для іншага даследавання.

Пераклад Алены Івановай і Вольгі Сідаравай

[1] Мэтай дадзенага артыкула не з’яўляецца ўстанаўленне новых фактаў, якія адносяцца да чэшскага ці беларускага нацыянальнага руху. Сэнс яго ў пастаноўцы пьгтанняў i пошуку адказаў, а таксама ў прымяненні кампаратыўнага падыходу. Таму я пакіну ўбаку бібліяграфічныя спасылкі i абмяжуюся толькі тым, што назаву аўтараў i працы, на якія я перш за ўсё абапіраўся.

Тзарэтычная канцэпцыя заснавана на падыходах, якія я выклаў ва ўжо апублікаваных працах (гл.: Hroch M. Das Europa der Nationen. Die moderne Nationsbildung im europaischen Vergleich. Göttingen, 2005; idem, Male narody Europy. Wrocław, Ossolineum, 2002). У ix прыводзяцца спасылкі на ранейшую навуковую літаратуру па праблематыцы фармавання нацыі і нацьшналізму, пра якую я буду гаварыць у арти­куле. Па праблематыцы беларускага нацыянальнага руху, знаўцам якога зусім сябе не лічу, я выкарыстоўваў наступныя працы: Bürgener M. Pripet-Polessie, Petermanns Mitteilungen. Ergänzungsheft 237. Gotha 1939; Beyrau D.r Lindner Г. (ed.). Handbuch der Geschichte Weissrusslands, Göttingen, 2001; Довнар-Запольский M.B. Народное хозяйство Белоруссии 1861—1914. Минск, 1926; Lindner Г. Historiker und Herrschaft. Nationsbildung und Geschichtspolitik in Weissrussland im 19. und 20. Jahrhundert. München, 1999; Radzik Г. Między zbiorowością etniczną a wspołnotą narodową. Białorusini na tle przemian narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej XIX stulecia. Lublin, 2000; Smith A.D. National Identity. Penguin Books, 1991; Tomaszewski J. Z dziejów Polesia 1921-1939. Warszawa, 1963; Vakar N.P. Belorussia. The Making of a Nation. Cambridge, 1956; Wasilewski L. Die nationalen und kulturellen Verhältnisse im sogennanten Westrussland. Wien, 1915; Терешкович П. В. Этническая история Беларуси XIX—начала XX вв. в контексте цен­трально-восточной Европы. Минск, 2004.

Па праблематыцы чэшскага нацыянальнага руху я прыводжу перш за ўсё самыя новыя i замежныя працы: LeCaine Agnew H. Origins of the Czech National Renascence. Pittsburg, 1993; Hroch M. Na prahu národní existence. Touha a skutečnost. Praha, 1999; Kořalka J. Tschechen im Habsburgerreich und in Europa. Wien, 1991; Lněničková J. České žemě v dobé předbřeznové 1792-1848. Praha, 1999; Petráń J. (ed.). Počátky českého národního obrození 1770-1791. Praha, 1990; Štaif J. Obezřetná elita. Česká společnost mezi tradici a revolucí. Praha, 2005; Trapi M. České národní obrození na Morave v dobé předbřeznové a v revolučních letech 1848-1849. Brno, 1977; Urban O. Die tschechische Gesellschaft 1848-1914, Wien 1994; idem, Kapitalismus a česká společnost. Praha, 2003 (2.vyd.).

Наверх

* Národ jako product sociálni komunikace? Přispěvek ke komparaci českého a běloruského „modelu» // Cesty k národnimu obrozeni: běloruský a český model / Sborník přispěvků z konference konané 4. — 6.7.2006 v Praze. Praha: UK FHS, 2006. S. 29-40.

Перыяд рамантызму, г. зн. пачатак XIX ст., — гэга той перыяд, пад час якога народы Цэнтральнай i Паўднёвай Еўропы стваралі свае „нацыянальныя гісторыі», дзе павінна было адлюстроўвацца ix славутае мінулае. Само сабой зразумела, што чэхі таксама стварылі такую гісторыю. Так узнік „міф чэхаў», які быў зафіксаваны з дапамогай папулярнай літаратуры — гістарычнай i мастацкай.

Пра разнастайныя „міфы» ў нашай гісторыі гаворыцца вельмі часта. Што ж сабой уяўляе гістарычны міф? Адзінага агульнапрынятага азначэння пакуль не існуе, таму я дазволю сабе сфармуляваць уласнае. Гістарычны міф — гэта шырока распаўсюджаная выдуманая падзея, якая прымае форму квазігістарычнага факта або інтэрпрэтацыі рэальнай гістарычнай падзеі, што відавочна супярэчыць праўдзе, на працягу ix пастаяннага ці доўгатэрміновага ўздзеяння на гістарычную i нацыянальную свядомасць адносна вялікай часткі насельніцтва[1].

Узнікненне i дзеянне гістарычнага міфа вельмі падобнае да дзеяння фальклорнай гістарычнай эпічнай паэзіі ці гістарычнай аповесці: спачатку знаходзіцца рэальнае гістарычнае ядро, прычым вырашальным з’яўляецца не сапраўдная падзея, a яе ацэнка, якая павінна быць адназначна пазітыўнай або негатыўнай, a людзі, якія ўдзельнічалі ў гэтай падзеі, таксама выступаюць ці героямі, ці „нягоднікамі». Этнас (перад утварэннем сучаснай нацыі) або народ ад­назначна атаясамліваюцца з пазітыўнай ацэнкай героя, i героі робяцца нейкімі ўяўленымі правадырамі этнасу (на­рода). „Нягоднікі» адназначна не прызнаюцца i атаясамліваюцца з ворагамі этнасу (народа) або здраднікамі. Сувязь фальклорнай эпічнай паэзіі ці гістарычнай народнай прозы (аповесці) з міфам вельмі цесная[2]. Албанскі міф пра Скандэрбега як абаронцу народа i барацьбіта супраць туркаў[3], гэтак жа, як i балгарскі міф пра караля Марка, барацьбіта супраць туркаў, або сербскі міф Косава поля непасрэдна выходзяць з народнай традыцыі — з фальклорнай эпічнай паэзіі ці аповесці, прычым абсалютная болыыасць албанцаў, балгараў ці сербаў успрымаюць сёння рэчаіснасць так, як яна ў ix апісваецца, як гістарычную рэчаіснасць, не беручы пад увагу рэальныя факты. Факты ж пры гэтым сведчаць пра адваротнае: як Скандэрбег, так i Марка ў рэальнасці былі турэцкімі васаламі, прычым Марка, як турэцкі васал, нават загінуў у паходзе супраць хрышчаных валахаў (папярэднікаў сённяшніх румынаў)[4]. У бітве на Косавым полі ў сапраўднасці таксама не перамог ніводны з бакоў, прычым туркі пацярпелі большыя страты. Паступовая страта самастойнасці сербскіх князёў была, хутчэй, выклікана ўварваннем у Сербію венгерскага караля Жыгімонта Люксембургскага, які прымусіў царэўну-рэгентшу Міліці заключыць з туркамі нявыгадны мір[5]. Поўная залежнасць сербскай тэрыторыі надыіпла толькі ў XV ст. У XIX ст. міф сербаў знайшоў сваё адлюстраванне ў ix „нацыянальнай гісторыі»[6].

Свае гістарычныя міфы ёсць ва ўсіх народаў. Ix роля асабліва ўзрастае на тым этапе, калі з сярэднявечнай народнасці ці розных этнічных груп пачынаюць фармавацца сучасныя нацыі. I ў чэхаў гэга не магло быць па-іншаму. Аж да пачатку XIX ст. чэшская гісторыя была, перад усім, гісторыяй чэшскіх зямель. Гісторыя ў такім разуменні ўяўляла сабой, перш за ўсё, апісанне падзей, якія адбыліся ў часы пэўных кіраўнікоў Трактаваная такім чынам чэшская гісторыя не супярэчыла гісторыі навакольнага свету i нават наадварот складала з ёю адно цэлае або, дакладней кажучы, чэшская гісторыя ўяўляла сабой нейкі сектар універсальнай сусветнай гісторыі. У рамках гістарычнай свядомасці людзей таго часу, г. зн. у рамках тых ведаў, якімі валодаў сярэдні жыхар пра сваё мінулае, існавала, безумоўна, шырокае поле для разнастайных аповесцяў i легендаў. Сёння яны нам вядомыя, перш за ўсё, у літаратурнай апрацоўцы Алаіза Ірасека, пасля якой яны выйшлі пад назвай „Старадаўнія чэшскія аповесці». Ірасек уключыў сюды шэраг аповесцяў, якія лічыліся „старадаўнімі» ўжо ў эпоху рамантызму, хоць яны маюць рознае паходжанне[7]. Арыгінальныя старадаўнія аповесці тычыліся найперш канкрэтных асобаў мінулага, папулярных або, наадварот, непапулярных, якім народная інтэрпрэтацыя прыпісвала дзеянні, якія яны здзяйснялі (у станоўчым сэнсе) ці, наадварот, не здзяйснялі. Гаворка ішла пра „пераднацыянальны» этнічны міф, свайго роду фальклорную эпічную паэзію.

Трансфармацыя старадаўніх аповесцяў i легендаў ва „ўсенацыянальныя гісторыі» звязана з фармаваннем сучаснай нацыі, што ў чэшскіх умовах адпавядае часаваму перыяду канца XVIII — пачатку XIX ст. Дзейныя асобы аповесцяў (у Чэхіі, напрыклад, Карл IV, Вацлаў IV, Ян Жыжка) становяцца абаронцамі ўсенародных інтарэсаў ці барацьбітамі за нацыянальную свабоду. Гэтая трансфармацыя суправаджаецца таксама зменай канцэпцыі гісторыі. Адначасова з узнікненнем сучасных нацый у XIX ст. чэшская гісторыя пачала ўспрымацца не толькі як гісторыя чэшскай дзяржаўнай тэрыторыі, але i як гісторыя чэшскага зтнасу, які пражывае на гэтай тэрыторыі, прычым абодва падыходы камбінаваліся. Чэшская гісторыя атаясамлівалася з гісторыяй чэшскіх зямель, а да гісторыі іншых этнасаў на тэрыторыі чэшскай дзяржавы звярталіся, як правіла, толькі тады, калі меў месца канфлікт з чэшскім этнасам. У гэтых адносінах чэшскае развіццё не было чымсьці асаблівым. Чэшская гісторыя пачатку XIX ст. павінна была рэагаваць на тую акалічнасць, што старажытнай чэшскай дзяржавы насамрэч ужо не існавала, ці яна існавала, але толькі патэнцыяльна, — у якасці складовай часткі Габсбургскай імперыі.

3 мэтай абгрунтавання неабходнасці яе рэальнага абнаўлення (нават у складзе Габсбургскай дзяржавы) была створана наступная канцэпцыя: у даўнія часы ў чэшскага народа была свая вялікая i магутная дзяржава, якая паспяхова адбівала ўсе напады сваіх суседзяў-ворагаў. 3 часам гэтая дзяржава была аслаблена, i чэшскі народ часова паддаўся сваім ворагам, а цяпер, у XIX ст., прыйшоў час, калі народ абудзіўся, каб зноў дасягнуць сваей былой велічы, што, у сваю чаргу, будзе таксама (калі-небудзь) азначаць абнаўленне ўласнай дзяржавы.

Неабходна дадаць, што ў народным разуменні абнаўленне нацыянальнай велічы мела таксама сацыяльны аспект. „Сгарыя добрыя часы» ўспрымаліся (безумоўна, цалкам наіўна і ў супярэчнасці да рэальнасці) як стагоддзе сацыяльнай справядлівасці, калі бедныя жылі „добра», у той час як сёння людзі жывуць „дрэнна». Гэта адначасова азначала, што абнаўленне папярэдняй народнай велічнасці будзе значыць i аднаўленне сацыяльнай справяддівасці, і што людзі зноў будуць жыць „добра»[8].

Прыведзеная канцэпцыя гісторыі прадугледжвала, перш за ўсё, прыняцце ідэі пра тое, што чэшскі народ (гэта ўвогуле адносіцца да любога народа) так, як ён утварыўся ў XIX ст., існаваў ужо ў раннім Сярэднявеччы i што спакон вякоў ён з’яўляецца нейкім персаніфікаваным суб’ектам гісторыі. Абодва меркаванні не былі аб’ектыўна праўдзівыя, паколькі ў Сярэднявеччы чэшскі народ так, як ён вядомы нам сёння, безумоўна, не існаваў i, як вынік, не мог быць суб’ектам гісторыі.

Што да ворага, які знішчае магутную чэшскую дзяржаву, то ён быў атаясамлены з нямецкім этнасам (за межамi зямель чэшскай кароны або на ix тэрыторыі). Барацьба чэшскіх князёў з нямецкімі імператарамі, дзе гаворка ішла пра адносіны чэшскай дзяржавы са Святой рымскай імперыяй ці пра адносіны чэшскага правіцеля з імператарам як з тэарэтычным свецкім кіраўніком заходняга хрысціянства, атрымала, такім чынам, дадатковы нацыянальны кантэкст, якога яна не мела i не магла мець у раннім Сярэднявеч­чы. Захапленне гусіцтвам, якое зноў з’явілася ў XIX ст., падкрэслівае нацыянальныя аспекты гэтага руху. Чэшскія пратэстанцкія саслоўі XVI ст. уяўляліся апорай чэшскага народнага жыцця i яго незалежнасці. 3 гэтага пункту гледжання параза чэшскіх пратэстанцкіх саслоўяў бачыцца пазней як „бязмежнае народнае няшчасце» i, адначасова, як канец чэшскай незалежнасці[9]. 3 канцэпцыяй чэшскай гісторыі як „судакранання i сутыкнення» „добрых» чэхаў з „кепскімі» немцамі ў яе поўным выглядзе мы ўпершыню сустракаемся ў Францішка Палацкага, хоць карані гэтай канцэпцыі знаходзяцца ў больш глыбокім мінулым, i сляды яе можна знайсці нават у гуманістычным перыядзе. Палацкі істотна ўзбагаціў дадзеную канцэпцыю, вылучаючы на першы план гусіцтва як вяршыню нацыянальнай гісторыі i разглядаючы Белую rapy як трагедыю чэшскага народа. Ba ўводзінах да сваёй „Гісторыі чэшскага на­рода ў Чэхіі i Маравіі» ён напісаў пра гэта: „Такім чынам, галоўнымі з’яўляюцца змест i асноўны ход усёй чэшска-мараўскай гісторыі, разам з Рымам i Нямеччынай у сэнсе цяпер выкладзеным. A паколькі Рым судакранауся з Чэхіяй не сам па сабе, а амаль выключна пры дапамозе Нямеччыны, то можна таксама сказаць, што чэшская гісторыя засноўваецца галоўным чынам на спрэчцы з Нямеччынай або на ўспрыняцці і адарванні нямецкіх спосабаў i naрадкаў у Чэхіі»[10]. I далей: „3 трох войнаў, што тычацца рэчаў духоўных, якімі ў апошняй палове тысячагоддзя ўсе хрысціянскія народы поўнасцю былі даведзены да галечы, першыя дзве, якія мелі ў аснове сваёй рэлігійныя прычыны, у Чэхіі пачаліся i завяршыліся, i былі, уласна, войнамi чэшскімі. У адной наш народ, захаваўшы да таго часу некранутае ядро сваёй сутнасці, цудоўнымі дзеяннямі перамог цэлы свет, у другой жа, здрадзіўшы сам сабе, не толькі не здзейсніў нічога славутага, але i малым разарыўся»[11]. Пры гэтым была адданая забыццю цалкам слушная думка Палацкага, таксама выказаная ім ва уступе, пра тое, што нават калі Белая rapa i была трагедыяй, то яна павінна была здарыцца, паколькі ў ходзе гісторыі саслоўная дзяржава была ўжо асуджана на ўпадак, i абсалю тызм у дадзенай гістарычнай сітуацыі (г. зн. на пачатку стагоддзя) уяўляў сабой натуральнае развіццё. У сувязі з гэтым пачатак Трыццацігадовай вайны Палацкі разглядае як момант уступлення Чэхіі ў свой новы гістарычны перыяд[12].

У прыведзенай канцэпцыі мы зауважаем адразу некалькі гістарычных міфаў, якія захаваліся да цяперашняга часу. Па-першае, гэга ўяўленне пра спрадвечны канфлікт чэхаў i немцаў, а па-другое, гэта вобраз Белай гары як народнай трагедыі i страты чэшскай незалежнасці. Белагорскі міф, у сваю чаргу, ускосна выклікаў узнікненне міфа нацыянальнага адраджэння, калі „распяты на Галгофе Белай гары» на­род паўстае з мёртвых. 3 міфам адбылася яшчэ адна метамарфоза: пасля 1945 г. (або нават пасля 1938 г.) Белая гара была названая „першым Мюнхенам»: у 1618-1620 г. гэтак жа, як i ў 1938 г., чэхам здрадзілі ix заходнія саюзнікі, якія адмовіліся прыйсці на дапамогу. На падставе гэтага былі створаны i некаторыя іншыя паралелі: ужо ў 1620 г. чэхі, гэтак жа, як i трыста васемнаццаць гадоў пазней, прынеслі сябе ў ахвяру Еўропе i каштоўнасцям заходняй цывілізацыі, прычым саюзнікі ўжо тады паплаціліся за „здраду»: яны адмовіліся прыйсці на дапамогу чэхам, якія змагаліся супраць Габсбургаў, паколькі хацелі пазбегнуць вайны, a „ў пакаранне» самі былі вымушаны потым ваяваць з Габсбургамі на працягу япгчэ дваццаці васьмі гадоў. Феномен першага Мюнхена меў яшчэ адну аналогію: Вестфальскі мір 1648 г., які замацаваў у чэшскіх землях уладу Габсбургаў, пачаў называцца „другім» Мюнхенам (пасля Белай гары).

Апошні міф тычыцца гусіцтва як чэшскага нацыянальнага i сацыяльнага руху (нават тады, калі з сённяшняга пункту гледжання гэтае пытанне застаецца ў пэўным цені). Пачынаючы з сярэдзіны XIX ст. на гусіцтве засноўваўся міф пра так званыя „прагрэсіўныя традыцыі чэшскай нацыі» або чэшскага народа, г. зн. гусіцтва выдавалася за нейкі ўзор дэмакратыі або ў камуністычны перыяд за спробу сацыяльнай справядлівасці, пераемнікам якіх з’яўлялася сучасная чэхаславацкая (ці сацыялістычная чэхаславацкая) дзяржава[13]. Можна пагадзіцца з Пятром Чорнеем, які напісаў, што з сярэдзіны XIX ст. „канцэпцыя чэшскай гісторыі з высокай ацэнкай, дадзенай гусіцтву, пусціла, няхай нават у спрошчаным выглядзе, карані ў гістарычную падсвядомасць народа i карысталася ўсеагульнай прыязнасцю i павагай. Палітычна актыўныя слаі чэшскамоўнага грамадства пад яе ўплывам атаясамлівалі сябе з гусітамі да такой ступені, што спасылаліся на ix прыклад у маштабнай дзяржаўна-прававой спрэчцы 1868-1871 г. i бачылі ў ix (вядома ж, негістарычна) сваіх папярэднікаў у барацьбе за грамадзянскія свабоды i супраць клерыкалізму»[14]. Для чалавека, які мае хоць бы сярэднюю гістарычную адукацыю, нескладана адразу ж выявіць неабгрунтаванасць i гістарычную памылковасць усіх пададзеных уяўленняў. Перад Першай сусветнай вайной праблему гусіцтва i Белай гары разгледзеў у сваёй палеміцы з „Чэшскім пытаннем» Т. Г. Масарыка (а, значыць, i ўскосным чынам з Ф. Палацкім) гісторык Іосіф Пекарж. Пекарж слушна назваў гусіцтва сярэднявечным рухам, які не мае нічога агульнага з сучаснымі дэмакратычнымі ўяўленнямі пра роўнасць людзей i ix дачыненне да кіравання грамадскімі справамі[15]. Міф, якінабыў у Палацкага форму палажэння пра барацьбу „славянскай дэмакратыі з нямецкім феадалізмам», мы абверглі раней. У перыяд Сярэднявечча не толькі не існавала нямецкага народа, але i да самага 1871 г. не існавала адзінай нямецкай дзяржавы, з якой бы магла змагацца чэшская дзяржава. У стасунках чэшскага кіраўніка з асобнымі нямецкімі дзяржавамі — перш за ўсё з Баварыяй, Саксоніяй i аўстрыйскімі землямі, якія суседнічаюць з чэшскай каронай, — чаргаваліся супрацоўніцтва i канфлікт, што ў аднолькавай ступені тычыцца стасункаў чэшскіх кіраўнікоў з іншымі суседзямі — Польшчай i Венгрыяй. 3 XV ст. стасункі з імператарам, калі яго ўлада канчаткова прыйшла ў заняпад, страцілі сваю значнасць, a з таго моманту, калі Габсбургі як чэшскія каралі ў XVI ст. практычна назаўсёды сталі рымскімі імператарамі, гэтыя стасункі i зусім зрабіліся неістотнымі. Што да ўзаемадачыненняў паміж чэшскім i нямецкім этнасамі на чэшскіх землях, то канфлікты тут сапраўды мелі месца, але, з пункту погляду ўсяго перыяду, аж да XIX ст. пераважала супрацоўніцтва, i дзве супольнасці жылі пераважна ў адносінах узаемнага суіснавання. Нягледзячы на гэта, палажэнне аб „спрадвечным суперніцтве чэхаў i немцаў» выявілася надзіва жыццяздольным, паколькі яго можна было выкарыстаць у палітычных мэтах пасля 1918, a асабліва пасля 1945 г.[16].

Наконт міфа пра Белую гару нам неабходна ўсвядоміць: сама бітва ўяўляла сабою простую сутычку, у якой імператар перамог перш за ўсё таму, што войска саслоўяў, якое дрэнна аплачвалася, доўгі час не атрымоўвала жалавання i разбеглася. Гэтае здарэнне не тычылася адносінаў паміж чэшскім i нямецкім этнасамі, рэлігійныя адносіны ў чэшскіх землях заставаліся насамрэч адкрытым пытаннем да самага канца Трыццацігадовай вайны, г. зн. да 1648 г. Пытанне страты чэшскай самастойнасці ўяўляе сабой складаную праблему, i пры яго вырашэнні многае залежыць ад выбару крытэраў. 3 прававога пункту гледжання становішча зямель чэшскай кароны пасля 1620 г. нічым не адрознівалася ад перыяду да 1618 г.: Габсбургі кіравалі тут толькі па тытуле чэшскіх каралёў або мараўскіх маркграфаў, які належаў ім, такім чынам з гзтай пазіцыі незалежнасць чэшскіх зямель не была ніяк парушана. Гэты стан ніяк не змяніўся, па меншай меры да выдання прагматычнай санкцыі 1713 г., якая ператварыла спадчынныя габсбургскія землі ў непадзельнае цэлае. Калі мы будзем меркаваць пра не­залежнасць чэшскай дзяржавы з пункту погляду яе існавання ў якасці самастойнага суб’екта міжнароднага права, то ўбачым, што чэшская дзяржава спыніла сваё існаванне ўжо ў 1526 г., калі пры выбранні Фердынанда I пераемнікам чэшскага трона адбылося аб’яднанне Венгрыі, чэшскіх i аўстрыйскіх зямель у персанальную унію, якая хутка ператваралася ў унію рэальную. У пэўным сэнсе страта міжнароднай правасуб’ектнасці чэшскай дзяржавы адбылася ўжо ў 1490 г. з узнікненнем персанальнай уніі з Венгрыяй. У той жа час неабходна адзначыць, што i ў якасці суб’екта міжнароднага права чэшская дзяржава перапыняла сваё існаванне паступова, бо ў некаторых міжнародных пагадненнях Габсбург! падкрэслена выступалі толькі ў якасці чэшскіх каралёў, i прынятыя абставіны не тычыліся астатніх зямель. Калі ў якасці крытэру існавання чэшскай дзяржавы мы прымем працягласць існавання краевых інстытутаў, якія ўзніклі гістарычна, a таксама ўдзел чэшскага саслоўнага грамадства як „палітычнага народа» таго часу ў кіраванні чэшскімі землямі разам з кіраўніком (imperium mixtum), то прыйдзем да высновы, што ператварэнне чэшскай дзяржа­вы ў простую правінцыю шматнацыянальнай габсбургскай імперыі адбылося ў сярэдзіне XVIII ст., хоць усталяванне абсалютызму пасля 1620 г., несумненна, адкрыла шлях да такога развіцця[17].

Уяўленню пра Белую rapy як пра канец чэшскай незалежнасці, пасля якога надышла чарада пакутаў, у значнай меры спрыялі гістарычныя працы Эрнста Дэніса „Канец чэшскай незалежнасці» і „Чэхія пасля Белай гары»[18], выдадзеныя ў Чэхіі ў 1893 i 1905-1906 г. Дэніс зыходзіў непасрэдна з прац Палацкага, i напэўна таму яго працы ў Чэхіі зрабіліся дастаткова вядомымі. Паслябелагорскі перыяд уяўляўся „прыцемкамі», часам, калі чэшскі народ павінен быў выпіць свой „горкі келіх» да самага дна. Назва „прыцемкі», узятая з назвы рамана Алаіза Ірасека, прыжылася вельмі хутка, хоць сам аўтар не меў намеру азначаць увесь перыяд як негатыўны, такі, які нічога не нясе. Для пратэстантаў паслябелагорскі перыяд быў, вядома ж, перыядам рэлігійнай несвабоды, што відавочна мела значэнне для Палацкага i Дэніса, якія не былі каталікамі. Тым не менш успрыманне паслябелагорскага перыяду як часу адсутнасці рэлігійнай свабоды (у адрозненне ад дабелагорскага пе­рыяду) у XIX ст. шырока распаўсюдзілася сярод усяго чэшскага насельніцтва разам з „каталікамі па метрычных кнігах», якія ўжо тады складалі большую частку насельніцтва. Паслябелагорскі перыяд адначасова набыў характар перыяду, калі бальшыня насельніцтва пакутавала ад страты правоў i свабод, гэта перыяд узмацнення прыгнёту падданых, у якіх „чужы» кіраўнік адбірае ix былыя правы. Мясцовыя паўстанні i ix кіраўнікі ўжо ў XVIII ст. апяваліся ў мясцовых аповесцях. У XIX ст. гэтыя аповесці набылі ўсенародны характар i нацыянальную афарбоўку. Герой ужо не гіне ў бітве за нейкія старадаўнія мясцовыя прывілеі, а ператвараецца ў кіраўніка змагання чэшскіх падданых або гараджан супраць нядобразычлівага чужога кіраўніка, тым часам гэтая бітва набывае агульнанароднае значэнне. 3 ум­кам сітуацыі, што склалася ў перыяд „прыцемкаў», наступны перыяд нацыянальнага адраджэння непазбежна павінен успрымацца як „світанак пасля доўгай ночы» i абуджэнне да „лепшага жыцця» народа ў будучыні.

3 пункту погляду гістарычнай навукі большасць прыведзеных уяўленняў неабгрунтаваныя. Ганенні некаталікоў у чэшскіх землях, безумоўна, былі, але неабходна ўлічыць, што рэлігійная нецярпімасць была ўсеагульнай нормай Еўропы таго часу. Талерантнасць да іншага веравызнання (як, напрыклад, талерантнасць да евангелікаў у Венгрыі) не была правам на свабоду веравызнання, a з’яўлялася толькі асаблівым прывілеем кіраўніка, да таго ж, як правіла, часовым. Гэта тычылася прадстаўнікоў абодвух веравызнанняў, i таму ў пратэстанцкіх землях да каталікоў таксама выяўлялі нецярпімасць. Рост абавязацельстваў падданых i прывязванне ix да зямлі, якое часам называецца другім прыгонам, таксама не маюць нічога агульнага з Белай гарой. Гэта адбылося ў выніку эканамічнага спаду пад час вайны, якая выклікала, перш за ўсё, страты сярод насельніцтва i недахоп рабочай сілы. Паўстанні падданых насілі выключна сацыяльны, а не нацыянальны характар i былі скіраваныя як супраць „новых чужых», так i супра­ць „старадаўніх чэшскіх родаў». Так было i ў выпадку самага вядомага на сёння паўстання — паўстання ходаў пад кіраўніцтвам Яна Салодкага-Казіны, бо род Ламінгенаў з Альбенрэута пасяліўся ў Чэхіі яшчэ задоўга да падзеяў на Белай гары. Што да міфа нацыянальнага адраджэння пра „ўваскрашэнне распятага народа», то насамрэч гаворка ішла не пра „абуджэнне чэхаў, якія спяць», а пра фармаванне сучаснай нацыі, калі можна так сказаць, новай якасці з старажытнай сярэднявечнай народнасці. Падобны працэс мы назіраем у балыныні сучасных еўрапейскіх народаў, паменшай меры ў тых, якія развіваліся ва ўмовах шматнацыянальных дзяржаваў[19].

Пасля ўзнікнення Чэхаславацкай рэспублікі міф Белай гары трансфармаваўся ў гісторыю пра „трохсотгадовы прыгнет» чэхаў Габсбургамі, пра меркаваны нацыянальны прыгнет i германізацыю чэхаў у Аўстрыі або ў Аўстра-Венгрыі. Дата 28 кастрычніка 1918 г. уяўляла сабой у гэтай канцэпцыі свайго роду кампенсацыю падзей 6 лістапада 1620 г., i ўзнікненне чэхаславацкай дзяржавы, якая атаясамлівалася з старажытнай чэшскай дзяржавай, успрымалася як „кампенсацыя Белай гары». Адсюль таксама вынікала сцвярджэнне пра неабходнасць ліквідацыі несправядлівасцяў, якія зазнаў чэшскі народ пад уладай Габсбургаў па віне немцаў. Але гэга не ўзгаднялася з пазіцыяй улучэння Славакіі ў канцэпцыю адзінай гісторыі новай дзяржавы, бо ў славацкай гісторыі 1620 год зусім не ўяўляў сабой якой-небудзь значнай вяхі.

Сцвярджэнні пра нацыянальны ўціск чэхаў у Аўстрыі ды ix германізацыю насамрэч не мелі пад сабой грунту. Пра нераўнапраўнае становішча чэхаў у манархіі мы можам меркаваць з пазіцыі ix удзелу ў кіраванні дзяржавай у цэлым, a зусім не з нацыянальнай пазіцыі. У аўстрыйскай частцы манархіі (у адрозненне ад Венгрыі[20]) было канстытуцыйна замацавана раўнапраўе ўсіх народаў i моў[21]. Нямецкая мова ніколі не была узаконена ў якасці дзяржаўнай або галоўнай адміністрацыйнай мовы. Кіраванне тэрыторыяй, на якой жыло насельніцтва, што гаварыла, па меншай меры, на дзесяці мовах, вядома ж, не абышлося без пэў най унутранай уніфікацыйнай мовы. У якасці такой мовы зусім лагічна магла выступаць толькі нямецкая мова як мова двара, сталіцы i дынастыі, а таксама як lingua franca Цэнтральнай Еўропы таго часу. Але гэты факт нельга лічыць германізацыяй. Самі Габсбургі не лічылі сябе немцамі, курс на германізацыю ненямецкіх тэрыторый яны не падтрымлівалі i не мелі намеру ператвараць Аўстрыю i нацыянальную нямецкую дзяржаву, бо яна лагічна імкнулася б уз’яднацца з суседняй аб’яднанай Нямеччынай. У сувязі з гэтым Габсбургі зусім слушна лічылі, што ўсёнямецкая ідэя ўяўляе сабой смяротную небяспеку для самога існавання манархіі. Чэшска-нямецкі канфлікт, разам з моўнымі спрэчкамі, быў не вынікам самога існавання габсбургскай манархіі, a вынікам таго факта, што ў Чэхіі i Маравіі побач жылі дзве супольнасці з аднолькавым узроўнем развіцця, кожная з якіх мела сваю ўласную праграму. Дадзены канфлікт меў месца i пасля 1918 г., г. зн. пасля распаду Аўстра-Венгрыі. Названы факт сведчыць пра тое, што канфлікт не быў звязаны з гэтым дзяржаўным утварэннем.

Згаданыя гісторыі дзейнічалі i дзейнічаюць у напрамку „у сярэдзіну», г. зн. у напрамку ўмацавання нацыянальнай самасвядомасці i ўсведамлення свайго адрознення ад суседніх народаў (усведамленне свайго адрознення ад навакольнага знешняга свету з’яўляецца, па сутнасці, асновай фармавання нацыянальнай самасвядомасці). Для таго каб прыведзеная сістэма дзейнічала, неабходная таксама наяўнасць „вонкавых» міфаў у якасці інтэгральнай складовай сістэмы, г. зн. фіксаванага гістарычнага няслушнага разумення гісторыі суседніх народаў. Сгаўленне да немцаў абумоўлена даўнім стэрэатыпным уяўленнем пра адвечнае супрацьстаянне чэхаў i немцаў. Пра неабгрунтаванасць гэтага міфа мы ўжо згадвалі. Сгаўленне да палякаў, наадварот, складвалася пад уздзеяннем двух супрацьлеглых фактараў: з аднаго боку, уплывала моўная блізкасць, a з другога — рознае гістарычнае развіццё i розніца ў сацыяльным складзе чэшскага i польскага грамадстваў. Арыстакратычнае польскае грамадства супрацьпастаўлялася „дэмакратычнаму» (лічы — плебейскаму) чэшскаму грамадству.

Намнога больш значным аказалася стаўленне да славакаў у XIX i XX ст. У XIX ст., у сувязі з кадыфікацыяй літаратурнай славацкай мовы, у чэшскім грамадстве спачатку з’явіўся міф пра „адарванне славакаў», хоць насамрэч сітуацыя была зусім іншай — не сама мова фармавала славацкі народ, а наадварот, кадыфікацыя славацкай мовы стала выразнікам узрастальнай славацкай самабытнасці. Паступова ў XIX ст. прыведзены міф быў перакрыты „міфам малодшага брата», г. зн. уяўленнем пра адсталасць славакаў, якіх чэхі выратавалі ад ярма венгерызацыі. Гэты міф ператварыўся ў істотны элемент дзяржаўнай ідэалогіі новай чэхаславацкай дзяржавы перыяду, які ішоў пасля 1918 г.[22]. Ніхто, вядома ж, не адмаўляе i не можа адмаўляць таго вялікага значэння, якое мела ўзнікненне Чэхаславацкай рэспублікі ў 1918 г.[23] для працэсу завяршэння фармавання славацкай нацыі. Ніхто не можа адмаўляць таксама разбуральнага ўплыву венгерызацыі, якая праводзілася, перш за ўсё, пасля аўстрыйска-венгерскага пагаднення 1867 г. Несумненна, што без існавання Чэхаславакіі ўвесь працэс фармавання славацкага палітычнага народа быў бы больш балючы i працяглы. У той жа час неабходна ўлічваць той факт, што працэс фармавання славацкай нацыі да прыняцця гэтага пагаднення зайшоў ужо дастаткова далека, i таму нават вымушаная венгерызацыя не магла б яго спыніць. На пытанне (якое часта дыскутуецца), ці перапыніў бы свае існаванне славацкі народ, калі б Чэхаславакія не ўзнікла, у нас няма i не можа быць адназначнага адказу. Тым не менш, даследаванні нацыянальнай самасвядомасці да 1918 г. нам дэманструюць, што, па меншай меры, непасрэдна та­кая небяспека не пагражала. Пераацэнка моўнай блізкасці чэхаў i славакаў, а таксама неразуменне таго прынцыпу, што кожны палітычна сфармаваны народ імкнецца атрымаць уласную палітычную надбудову ў форме дзяржаўнасці, вялі з чэшскага боку не толькі да неразумення сутнасці аўтанамістычнага руху, але i да стварэння іншых міфаў, такіх, напрыклад, як легенда пра „ўдар нажом у спіну», атрыманы ад славакаў у 1939 г.[24].

У кожнага народа існуюць свае міфы i гісторыі, паколькі менавіта яны дапамагаюць ствараць або, па меншай меры, завяршаць фармаванне гістарычнай самасвядомасці. У сувязі з гэтым гісторыку неабходна дакладна адрозніваць, што з’яўляецца міфам, а што насамрэч адпавядае гістарычнай рэчаіснасці.

Пераклад Алены Івановай i Юліі Карыцкай

[1] Больш падрабязна гл.: J. Rychlik. České historické mýty versus mýty o českých sousedech. In: Československá historická ročenka, 2000. S. 95-102.
[2] Гл.: Я. Рихлик. Етнос и фолклор. Vezni 4. София, 1997. S. 29-73; J. RychHk.Folklor and Ethnic Identity. In: Folklor, identičnost, săvremennost. Probiernina bălgarskija folklor, t. 10. Sofia, 2005. S. 326-338.
[3] Выраз „туркі» насамрэч не зусім дакладны, паколькі Асманская імперыя не была сярэднявечнай турэцкай дзяржавай. Этнічная прыналежнасць у ей не мела значэння, бо важнай была прыналежнасць канфесійная. У Асманскай імперыі этнічныя туркі складалі толькі 10-15%усяго насельніцгва. Хрысціянская Еўропа называла ўсіх мусульманскіх жыхароў Асманскай імперыі туркамі, а саму зямлю — Турцыяй.Згодна з гэгай традыцыяй я прытрымліваюся дадзенага азначэння iў гэтым рзфераце.
[4] П. Динеков. Български фолклор. 2 выд. Български писател, София,1972. S. 451-454. Што да Скандэрберга (сапраўднае імя Гергій Кастрыоці, імя Скандэр атрымаў падчас прыняцця ісламу), то ён прадэманстраваў сваё ўменне ваяваць у некалькіх бітвах на баку султана, які надаў яму ганаровы тытул „бек» (пан). Пазней, аднак, Скандэрберг выступіў i ваяваў супраць султана Мехмеда II — гл., напрыклад: M.Vickers. The Albanians. A Modern History. I. B. Tauris, London -New York, 1999. S. 7-9.
[5] J. Pelikán a kol. Dějiny Srbska. NLN, Praha, 2004. S. 96-100.
[6] J. Rychlik. Formování národního vědomí v 19. stoleti. Se zřetelem k národům slovanským. In: Między kulturą niską i wysoką. Uniwersytet Łódzki, Łódź, 2001. S. 375-384.
[7] Československá vlastivěda, III. Lidová kultura, Praha, 1968. S. 271-272.
[8] Да гэтай праблемы гл.: J. Rychlík. National Consciousness and Social Justice in Historical Folklore. In: Dirk Horeder — Horst Rössler — Inge Blank (eds.): Roots of the Transplanted. Vol. II. Columbia University Press, New York, 1994. S. 43-58.
[9] J. Rychlík. Bitva na Bílé Hoře a mýtus o třistaleté porobě. In: Literární mistifikace, etnické mýty a jejich úloha při formování národního vědomí.S. 85-94.
[10] F. Palacký. Dějiny národu českého v čechách a v Moravé. I. Praha, 1933.S. 17.
[11] Ibidem. S. 18-19.
[12] Ibidem. S. 21. Думка пра тое, што параза чэшскіх станаў на Белай гары была не нацыянальнай трагедыяй, a пазітыўнай у далёкай перспектыве падзеяй, упершыню выказаў Вацлаў Уладывой Томэк. Па яго меркаванні, няшчасцем была якраз станавая i рэлігійная барацьба, канец якой паклала параза на Белай гары (гл. яго даследаванне О stavovských nepokojích v zemích mocnářství rakouského za panování Rudolfa II. a Matyáše mezi léty 1594-1614 v Časopise českého muzeum 1854-1856). Болын асцярожна па гэтым пытанні выказаўся Іосіф Пекарж. Тым не менш, нават ён прызнаваў, што ў 20-я гг. XVII ст. станавая дзяржава была ўжо анахранізмам i на змену ёй павінен быў прысці абсалютызм як болын сучасная форма дзяржаўнага кіравання. Гл.: J. Pekař. Bílá Hora, její příčiny a následky. Praha, 1921.
[13] Гл.: Z. Nejedlý. Komunisté — dědici velikých tradic českého národa. 4.Vy., Praha, 1951.
[14] P. Čornej. Václav Vladivoj Tomek: Jan Žižka a husitská epocha. Úvod k faksimilovanému vydání knihy. V. V. Tomek. Jan Žižka. Praha, 1993.S. IX.
[15] J. Pekař. Masarykova česká filozofie. Praha, 1912. Ён жа: Smysl českých dějin. Praha, 1929. Пра сутнасць спрзчак паміж Масарыкам i Пэкаржам гл.: M. Kučera. Pekař proti Masarykovi. Praha, 1995. S. 23-29.
[16] Крытыку канцэпцыі Палацкага I. Пекарж падаў у навуковым слоўніку ў грунтоўным артикуле, прысвечаным Паладкаму — гл.: Ottův slovník naučný, XIX, S. 60-61.
[17] Гісторык Антанін Рэзэк лічыў, што канец незалежнасці чэшскай дзяржавы прыпадае на перыяд кіравання Марыі-Тэрэзіі, а канкрэтна — на дату 1 траўня 1749 г., калі была расфармавана самастойная чэшская прыдворная канцылярыя i створана вышэйшае сумеснае адміністрацыйнае i фінансавае кіраўніцтва для аўстрыйскіх i чэшскіх зямель. 3 гэтага моманту можна гаварыць пра Аўстрыю як пра дзяржаву. Гл.: A. Rezek, J. Dolenský, J. Kosina. Obrázkové dějiny národa československého. II. dil, 7. vyd., Praha, 1924. S. 172-173. Адначасова A. Рэзэк лічыў, што 1526 i 1620 г. былі важнымі вехамі на гэтым шляху — гл. тамсама, с 14, с. 99-101. Такі падыход, відавочна, — найбольш набліжаны да гістарычнай рэальнасці.
[18] Е. Denis. Fin de l’independence bohême. Paris, 1890; ён жа: La Bohême depuis la Montagne Blanche. I., П., Paris, 1901, 1903. На чэшскай мове працы Дэніса выйшлі ў перакладзе Індржыха Ванчуры: Konec samostatnosti české, I., П., Praha, 1893, Čechy po Bílé Ноге. I.,П., Praha, 1905, 1906.
[19] М. Hroch. Obrození malých evropských národů. Praha, 1971. Папраблематыцы чэшскага нацыянальнага адраджэння гл. таксама: Na prahu národní existence. Touha a skutečnost. Mladá fronta, Praha, 1999.
[20] У Венгрыі адміністрацыйнай мовай была венгерская (за выключэннем Харватыі). Абмежаванае выкарыстанне іншых моў регламентаваў закон № 44/1868 — гл.: Dokumnety slovenske] národnej identity a štátnosti. I., Bratislava, 1998, dok. 114. S. 360-365.
[21] Гэтае раўнапраўе гарантаваў артыкул № 19 асноўнага закона праагульныя правы грамадзян дзяржавы ад 21.12.1867. Чэшскі тэкст гл.,напрыклад: Z. Veselý (ed.). Dějiny českého státu v dokumentech. Epo­cha, Praha, 2003. S. 240.
[22] Дадзеную праблематыку падрабязна аналізаваў нарвежскі гісторыкЭлізабэт Бакке (Elisabeth Bakke) y кнізе Doomed to Failure? The Czecho­slovak National Project and the Slovak Autonomist Reaction, 1918-1938.Univesrity of Oslo, Oslo, 1998.
[23] Падрабязней гл.: J. Rychlík. Češi a Slováci ve 20. stoleti. Česko-slovenské vztahy 1914-1945. AEP, Bratislava, 1997. S. 60-62.
[24] D. Kováč. Dějiny Slovenska. NLN, Praha, 1998. S. 359.

Наверх

Даследаванні праблематыкі паходжання славянскіх народаў па-ранейшаму захоўваюць як навуковую, так i вос­трую палітычную актуальнасць. Сёй-той з расійскіх вучоных вядзе гаворку нават пра ix маральна-этычнае значэнне[1]. Відавочна, што ў апошнім выпадку маецца на ўвазе маральны абавязак этнагенетыкаў перад сваімі народамі грунтоўна разабрацца ў ix паходжанні, паколькі толькі фундаментальныя міждысцыплінарныя распрацоўкі пытанняў этнагенезу могуць, у адрозненне ад міфалагічных спекуляцыйных канструкцый архіпатрыётаў, надзейна абараніць пры дапамозе навуковых фактаў i адпаведнай найбольш праўдзівай ix інтэрпрэтацыі гістарычнае мінулае славянскіх народаў ад розных (як даўнейшых, так i сучасных) спроб фальсіфікацыі. Уласна кажучы, якраз такая актуалізацыя i паўстала перад савецкімі вучонымі ў часы станаўлення этнагенетыкі як навукі. Разам з тым важнай i недастаткова вывучанай тэмай застаецца разгляд розных нюансаў арганізацыі этнагенетычных даследаванняў у СССР, якія былі распачаты ў другой палове 1930-х — пачатку 1940-х г.[2] Некаторыя даследчыкі (А. Аксёнава i M. Васільеў) робяць націск на навуковым фактары адраджэння этнагенетыкі — пачатку работы над шматтомавай „Гісторыяй СССР», іншыя (В. Шнірэльман) засяроджваюць увагу на паказе ўплыву палітычна-ідэалагічных чыннікаў, звязаных з працэсамі змянення гістарычнай парадыгмы ў СССР у кантэксце новай сталінскай палітыкі пераходу ад ідэалогіі інтэрнацыяналізму да ідэалогіі вялікадзяржаўніцтва i нацыяналізму. У той жа час, у адрозненне ад суаўтараў, В. Шнірэльман у меншай ступені падкрэслівае ролю партыйна-дзяржаўных рашэнняў на „гістарычным фронце» сярэдзіны 1930-х г., што стварылі палітычна-ідэалагічныя перадумовы для пачатку работы над акадэмічнымі шматтомавікамі па сусветнай гісторыі i гісторыі СССР; апошнія праекты далі, у сваю чаргу, штуршок да фактычнага зараджэння i актывізацыі этнагенетычных даследаванняў. Калі А. Аксёнава i M. Васільеў недастаткова акцэнтуюць увагу на такім важ­ным фактары актуалізацыі этнагенетычных даследаванняў, як неабходнасць тэарэтычна-ідэйнай барацьбы з нацысцкімі расавымі дактрынамі, дык В. Шнірэльман слушна адводзіць гэтаму фактару першачарговую ролю. Згаданыя вучоныя справядліва адзначаюць, што ў акрэслены перыяд у СССР перш за ўсё праводзіліся даследаванні па праблемах славянскага i ўсходнеславянскага этнагенезу. А. Аксёнава i M. Baсільеў упершыню на пачатку 1990-х гг. асвятлілі пытанне пра арганізацыю спецыяльнай камісіі з прадстаўнікоў акадэмічных устаноў для каардынацыі этнагенетычных даследаванняў. Таксама ўсе згаданыя вышэй спецыялісты прасочваюць неадназначную сувязь паміж тэорыяй М. Mapa i этнагенетычнымі даследаваннямі. Шэраг важных удакладненняў i дапаўненняў быў унесены для раскрыцця названай тэматыкі аўтарам гэтых радкоў пры апоры на новыя, нядаўна знойдзеныя архіўныя i гістарыяграфічныя крыніцы.

Гэтая праца мае на мэце высветліць ролю ў арганізацыі міждысцыплінарных даследаванняў у галіне этнагенетыкі i ўтварэнні спецыяльнай камісіі першай нарады па пытаннях этнагенезу, што адбылася на базе Інстытута гісторыі АН СССР 10 верасня 1938 г. Істотным нюансам з’яўляецца таксама ўдакладненне часу першай пастаноўкі пытання аб неабходнасці даследавання паходжання старажытнарускай народнасці (у дакументах ужыта тэрміналагічнае словазлучэнне „рускі народ»), што стала магчымым пры непасрэдным разглядзе архіўных матэрыялаў, прысвечаных згаданай нарадзе. Для вырашэння гэтых задач упершыню задзейнічана архіўная справа з Архіва Расійскай акадэміі навук (фонд Інстытута гісторыі АН СССР), дзе змяшчаюцца пратакол, стэнаграма нарады i шэраг дадаткаў[3]. На вялікі жаль, матэрыялы былі знойдзены ўжо пасля таго, як другое выданне аўтарскага манаграфічнага даследавання было здадзена ў друк, а таму ўказаныя важныя пытанні засталіся без належных удакладненняў[4].

Такім чынам, на думку А. Аксёнавай i M. Васільева, „імпульсам да інтэнсіўнай распрацоўкі праблем славянскай этнагоніі» акадэмічнымі інстытутамі сталі вядомыя партыйна-дзяржаўныя рашэнні сярэдзіны 1930-х гг. па пытаннях гістарычнай навукі i асветы, а таксама работа над шматтомавай „Гісторыяй СССР», што выклікала неабходнасць стварэння цэласнай канцэпцыі паходжання славян i ix усходняй галіны[5]. Сапраўды, як сведчылі ў 1940 г. савецкія гісторыкі-славісты i этнагенетыкі, актывізацыя ў другой палове 1930-х — пачатку 1940-х гг. даследаванняў па праблемах гісторыі славян, у тым ліку па праблемах ix этнагенезу, адбылася ў сувязі з працай над шматтомавай „Гісторыяй СССР»[6]. Разам з тым этнагенетычная праблематыка выходзіла на авангарднае месца таксама i пры распрацоўцы гісторыі асобных народаў СССР[7], пра што сведчаць, у прыватнасці, i матэрыялы першай нарады па пытаннях этнагенезу.

Адной жа з галоўных прычын актуалізацыі i паскарэння этнагенетычных даследаванняў было ўзмацненне ідэалагічнай барацьбы з фашысцкай Нямеччынай, якая адкрыта рыхтавалася да агрэсіі[8]. Беручы пад увагу ідэалогію пангерманізму, у верасні 1936 г. сектар гісторыі сярэдніх вякоў новаўтворанага Інстытута гісторыі СССР зацвердзіў перспектыўны план навуковых даследаванняў, сярод якіх намячалася распрацоўка пэўных праблем гісторыі славянскіх народаў[9]. У лістападзе наступнага года дырэктар Інстытута гісторыі акадэмік Б. Грэкаў у дакладзе, прысвечаным падвядзенню вынікаў даследаванняў па гісторыі СССР за 20 гадоў (зроблены на пасяджэнні Аддзялення грамадскіх навук АН СССР), сярод галоўных пытанняў, якія неабходна вырашаць гісторыкам, адным з найпершых называв праблему этнагенезу ва Ўсходняй Еўропе[10]. Цалкам відавочна, што акадэмік меў на ўвазе перш за ўсё актуальнасць даследаванняў у галіне этнагенезу ўсходніх славян.

Наогул, этнагенетычныя распрацоўкі зрабіліся магістральным напрамкам савецкай навукі[11]. На гэта былі накіраваны найлепшыя сілы савецкіх спецыялістаў, выдзелены вялікія сродкі[12]. У новых палітычных умовах менавіта пытанні „этнагоніі», перш за ўсё славянскай i ўсходнеславянскай, сталі ў авангардзе „гістарычнага фронту», які, у сваю чаргу, абвяшчаўся „галоўным ідэалагічным фронтам»[13]. Праблемы этнагенезу пачалі лічыцца аднымі са стрыжнёвых аспектаў гістарычнай навукі[14]. Яны занялі ключавое месца ў распрацоўцы пытанняў старажытнай гісторыі народаў СССЕ Усё гэта было выклікана неабходнасцю змагання супраць пангерманізму i нацысцкіх расавых дактрын.

Утварэнне Прэзідыумам АН СССР спецыяльнай камісіі па праблемах этнагенезу ў першую чаргу было прадыктавана названымі вышэй прычынамі, паколькі, як указвалася ў пастанове Прэзідыума, этнагенетычныя даследаванні маюць вялікае значэнне ў барацьбе „са скажэннямі ў галіне гісторыі, асабліва з фашысцкімі фальсіфікацыямі»[15]. Таксама i на першай нарадзе па пытаннях этнагенезу (верасень 1938 г.) у выступленні прафесара А. Удальцова (ён старшыняваў на нарадзе) падкрэслівалася, што гэтая праблематыка актуальная ў сувязі з неабходнасцю „процідзеяння фашысцкай, чалавеканенавісніцкай, расісцкай тэорыі паходжання народаў i плямён»[16]. А на сесіі Аддзялення грамадскіх навук (далей — АГН) АН СССР у кастрычніку таго ж года А. Удальцоў заклікаў прысутных проціпаставіць „ілжэнавуцы фашысцкай Нямеччыны» вучэнне пра этнагенез „з пункту гледжання марксісцка-ленінскай тэорыі»[17]. Першачарговай жа задачай савецкіх гісторыкаў стала ўсебаковае вывучэнне пытанняў этнагенезу славян, перш за ўсё ўсходніх. Гзтая тэма з канца 1930-х гг. заняла трывалыя пазіцыі ў планах Інстытута гісторыі АН СССР[18] i Інстытута гісторыі матэрыяльнай культуры імя М. Я. Мара (далей — ІГМК)[19].

Спробы аб’яднаць намаганні акадэмічных устаноў для вырашэння этнагенетычных праблем прасочваюцца па архіўных крыніцах з канца 1930-х г., а дакладней — з восені 1938 г. У пачатку восені (як можна зразумець з кантэксту выступлення А. Удальцова на першай нарадзе па пытаннях этнагенезу ад 10 верасня 1938 г.) АГН выдалапастанову (на жаль, яна пакуль што не знойдзена), у якой выказвалася пажаданне, адрасаванае акадэмічным інстытутам гуманітарнага цыкла, наконт абавязковага планавання этнагенетычных даследаванняў i актывізацыі апошніх. Штуршком да гэтага рашэння стаў папярэдні разгляд плана навукова-даследчай работы Інстытута гісторыі АН СССР на 1939 г. У пастанове таксама гаварылася, што праца ў гэтым напрамку ў рамках АН СССР павінна насіць больш арганізаваны і сістэмны характар, а гэта патрабуе перш за ўсё эфектыўнай каардынацыі планавання i саміх распрацовак у галіне паходжання народаў. У метадычных адносінах адным з пажаданняў АГН была рэкамендацыя акрэсліць тыя ці іншыя асноўныя праблемы, вакол якіх надалей належала весці работы ў сферы этнагенезу[20]. Першым крокам да рэалізацыі адзначаных дэзірат АГН стала правядзенне на базе Інстытута гісторыі АН СССР нарады, прысвечанай пытанням этнагенезу (як адзначана ў назве архіўнай справы — нарада „па ўтварэнні Камісіі i арганізацыі работ па пытаннях этнагенезу»), якая адбылася 10 верасня 1938 г.

Нараду, што стала фактычна першай рэальна каардынавальнай нарадай у галіне этнагенезу, правяло паміж са­бой вузкае кола асоб, сярод якіх былі вучоныя, якія мелі дачыненне да вывучэння праблем паходжання народаў. Апрача прадстаўнікоў акадэмічнага кіраўніцтва — акадэміка-сакратара АГН А. Дэборына (філосафа па спецыяльнасці) i Вайцінскага, у нарадзе ўзялі ўдзел усяго чатыры вучоныя з трох акадэмічных інстытутаў: гісторык А. Удальцоў (Інстытут гісторыі), археолаг М. Артамонаў (ІГМК), этнолагі Я.Кагараў i M. Кюнер (Інстытут этнаграфіі)[21]. 3 ix надалей актыўна праявілі сябе ў рабоце камісіі i пад час пасяджэнняу спецыяльных секцый Аддзялення першыя двое з названых вучоных. Вядомы гісторык-медыявіст член-карэспандэнт АН СССР Аляксандр Дзмітрыевіч Удальцоў, які старшыняваў на нарадзе, на той момантзаймаў пасады загадчыка сектара сярэдніх вякоў Інстытута гісторыі АН СССР i дэкана гістарычнага факультэта Маскоўскага універсітэта[22]. Ён пазней i ўзначаліў спецыяльную камісію па праблемах этнагенезу пры Аддзяленні гісторыі i філасофіі (далей — АГФ) АН СССР i стаў адным з галоўных тэарэтыкаў у галіне этнагенетыкі першай палавіны 1940-х г.[23]. Археолаг, славяна-русіст i спецыяліст па гісторыі хазараў Міхаіл Іларыёнавіч Артамонаў з’яўляўся вядучым спецыялістам у ІГМК, a ў 1939 г. узначаліў гэты акадэмічны інстытут. Вучоны на восень 1938 г. быў адным з галоўных распрацоўшчыкаў (разам з П. Траццяковым) канцэпцыі ўсходнеславянскага этнагенезу i адным з рэдактараў першага тома шматтомавай „Гісторыі СССР», дзе значнае месца аддавалася праблемам паходжання народаў СССР[24].

У сваім выступленні старшыня праінфармаваў прысутных пра адзначаныя вышэй пажаданні АГН, выкладзеныя ў пастанове, якія i сталі, паводле яго слоў, прычынай склікання нарады. А. Удальцоў выказаў шкадаванне з нагоды таго, што на пасяджэнні адсутнічаюць антраполагі i лінгвісты, паколькі без ix удзелу грунтоўнай распрацоўкі праблем этнагенезу не можа быць[25]. Пад лінгвістамі вучоны меў на ўвазе прадстаўнікоў Інстытута мовы i мыслення імя М. Я. Мара (далей — ІММ), адзначыўшы на нарадзе, што савецкая гістарычная навука мае ў сваім распараджэнні „новае вучэнне аб мове М. Я. Мара, якое з’яўляецца незаменнай зброяй у барацьбе з фашысцкім цемрашальствам»[26] (гэга, уласна, было пацверджана ва ўсіх прамовах). У гэтым сцверджанні М. Артамонаў аб’яднаў два аспекты: грамадска-палітычную актуалізацыю (пра якую гаварылася вышэй) i метадычную аснову для этнагенетычных даследаванняў. Што да марызму як метадычнага падмурка этнагенетыкі, дык тут варта адзначыць наступнае. А. Удальцоў трохі пазней (кастрычнік 1938 г.) назваў М. Мара стваральнікам тэорыі еднасці глотаганічнага працэсу i еднасці народаў[27], а як слушна сцвярджаюць сучасныя расійскія гісторыкі-славісты А.Аксёнава i M. Васільеў, працэсы глотагенезу i этнагенезу ў савецкай навуцы 1930-х гг. (і нават пазней) амаль атаясамліваліся, а этнас разумеўся перш за ўсё як сукупнасць людзей, якія размаўляюць на адной мове[28]. Апрача названага, існавалі яшчэ i ўнутраныя ідэалагічныя прычыны для прымянення менавіта марызму як тэорыі ў этнагенетыцы, звязаныя з дактрынай фармавання новай супольнасці „савецкі народ», для чаго важна было паказаць агульныя сацыяльныя працэсы паходжання народаў СССР, што, уласна, i адпавядала адной з галоўных ідэй глотаганічнай тэорыі[29]. Варта заўважыць таксама, што сама задума стварэння міждысцыплінарнай камісіі па пытаннях этнагенезу ў пэўнай ступені адпавядала заснаванаму М. Марам комплекснаму напрамку гуманітарыстыкі, які атрымаў назву яфетыдалогіі. Гэты мовазнавец яшчэ з сярэдзіны 1920-х гг. настойліва выступаў за міждысцыплінарныя даследаванні, якія аб’ядналі б намаганні лінгвістаў, археолагаў i іншых гуманітарыяў[30].

Варта адзначыць, што прадстаўнікі ІММ усяляк ухіляліся ад удзелу ў этнагенетычных даследаваннях, якія акуратраспачаліся[31]. Пра гэта сведчыць i ix адсутнасць на першай нарадзе па пытаннях этнагенезу. А. Удальцоу у сваім выступлент на нарадзе паведаміў, што як ІММ, так i Кабінет імя M. Я. Mapa пры ІГМК не вядуць амаль ніякай работы ў гэтым напрамку, a наяўныя рукапісы М. Мара па пытаннях паходжання народаў не вывучаюцца i не выдаюцца[32]. M. Артамонаў выказаўся, пгго ўсё гэта неабходна „фарсіраваць»[33].

Працягваючы сваё выступление, A. Удальцоў выказаўся наконт практычнай неабходнасці каардынацыі рабо­ты навукова-даследчых інстытутаў у галіне этнагенезу. Ён паставіў задачу перад прысутнымі прадстаўнікамі назва­ных інстытутаў праінфармаваць аб стане работы па гэтых пытаннях у ix установах, а таксама праясніць сітуацыю з навуковымі кадрамі i ўмовамі працы[34]. Згодна з указаннямі АГН, А. Удальцоў прапанаваў прысутным сфармуляваць асноўныя, найбольш актуальныя пытанні, вакол якіх можна было б разгарнуць работу ў сферы праблематыкі паходжання народаў. На думку ж самога вучонага, такімі вузлавымі задачамі павінны былі стаць наступныя: вывучэнне славянскага этнагенезу (у тым ліку — усходнеславянскага)[35]; этнагенезу старажытнанямецкіх плямён, асабліва готаў[36]; паходжанне, этнічны склад аланскіх плямён i ix роля ў этнагенезе народаў Еўропы[37]. Гэтыя задачы, на думку A. Удальцова, меліся быць першачарговымі, але ён акрэсліў i іншыя: гэта вывучэнне этнагенезу іншых народаў СССР (апрача ўсходнеславянскіх) i этнагенезу японцаў (актуалізацыя: японскі расізм як апраўданне экспансіі!)[38].

Паставіўшы задачу вывучэння этнагенезу ўсходніх сла­вян, А. Удальцоў разам з тым асобна вылучыў пытанне прадаследаванне паходжання „рускага» народа[39]. Паводле нашых назіранняў, што грунтуюцца на вывучэнні шэрагу гістарыяграфічных фактаў, у гістарычнай навуцы СССР другой палавіны 1930-х гг. адбывалася пэўнае адраджэнне традыцыйнай канцэпцыі расійскай гісторыі, згодна з якой прызнавалася гістарычнае быццё „рускага» = „усходнеславянскага» народа з часоў Кіеўскай Русі, а то i раней. Расійскія савецкія гісторыкі, збольшага па інерцыі традыцыйнага мыслення, разумелі пад існаваннем „рускага» народа ў старажытнарускую эпоху пачатковы (або адзін з прамежкавых) этап развіцця „трыадзінага рускага народа», г. зн. будучых беларусаў, расіян i ўкраінцаў[40]. Разам з тым, ужо тады пачало фармавацца вучэнне пра старажытнарускую народнасць, якое адрознівалася ад папярэдняй канцэпцыі важным нюансам: пад старажытнарускім (ці рускім) наро­дам (ці народнасцю) разумелася этнічная супольнасць — агульны продак будучых усходнеславянскіх народаў, а не пачатковы (або адзін з прамежкавых) этап развіцця „трыадзінага рускага народа». Таму важна высветліць — на якіх пазіцыях у гэтым выпадку стаяў A. Удальцоў.

У інфармацыйнай нататцы, апублікаванай у часопісе „Историк-марксист», дзе іпіла гаворка ў тым ліку пра нараду па пытаннях этнагенезу, адзначалася (цытуем на мове арыгінала), што ў рангу „основных тем исследований по этногенезу выдвинуты: вопрос о происхождении славян, в частности русского народа»[41]. Toe самае было працытавана i ў артыкуле А. Аксёнавай i M. Васільева, якія спасылаліся на часопіс „Историк-марксист»[42]. Пропуск у гэтай цытаце ўсходніх славян паказвае на тое, што пад „русским» наро­дам маецца на ўвазе „восточнославянский». Але ж паўстаепытанне: у якім сэнсе? У сэнсе традыцыйнай канцэпцыі „адзінай рускай народнасці» або ў разуменні „агульнага продка» ? Гэтае пытанне не дапамагае праясніць i непасрэднае азнаямленне з пратаколам i стэнаграмай нарады па пытаннях этнагенезу. Аднак азнаямленне з праектам праграмы даследаванняў па этнагенезе, складзеным А. Удальцовым пасля нарады, дае магчымасць зрабіць больш адназначную выснову наконт гэтага. Першым пытаннем у праекце указана (зноў цытуем на мове арыгінала): „Происхождение славян, восточных, западных и южных, в том числе: 1) Про­исхождение русского народа, в его этнических отношениях со скифами, сарматами, венедами (склавины и анты), фин­нами, хазарами и другими племенами В. Европы, в связи с вопросом о великоруссах, украинцах и белорусах»[43]. Відавочна, што пры такой пастаноўцы пытання пад „русским» народам А.Удальцоў меў на ўвазе агульнага продка трох усходнеславянскіх народаў, інакш кажучы, у гэтай частцы праекта ён фактычна паставіў (упершыню!) перад этнагенетыкамі задачу вывучэння паходжання i наступнага этнічнага лесу старажытнарускай народнасці (калі ўжываць пазнейшы тэрмін для азначэння „агульнага продка»).

Сцісла выклаўшы асноўныя праблемы, што стаяць пе­рад даследчыкамі пры вывучэнні этнагенезу славянскіх (у тым ліку ўсходнеславянскіх) плямён, A. Удальцоў сярод тых, хто займаецца паходжаннем усходніх славян, назваў Б. Рыбакова (ІГМК)[44], які сапраўды ў той час даследаваў анцкую праблематыку[45]. Сам жа гісторык-медыявіст адзначыў, што ён займаецца этнагенезам старажытнанямецкіх плямён, як i В. Вайнштэйн з Інстытута гісторыі ды Я. Кагараў з Інстытута этнаграфіі[46]. Таксама А.Удальцоў нагадаў прысутным, што да вывучэння этнагенезу японцаў мае дачыненне М.Кюнер (Інстытут этнаграфіі)[47], вядомы вучоны-ўсходазнавец (этнолаг, гісторык, географ).

У канцы свайго выступлення A. Удальцоў яшчэ раз падкрэсліў тое, што даследаванні, якія вядуцца ў розных інстытутах па пытаннях паходжання народаў, трэба аб’яднаць i арганізаваць надежным чынам, хоць бы так, каб вучоныя былі праінфармаваныя аб тым, хто чым займаецца ў іншых акадэмічных установах. Варта заўважыць, што нават гэтае элементарнее пажаданне А. Удальцова, нягледзячы на ўтварэнне камісіі па пытаннях этнагенезу i неаднаразовае правядзенне сесій АГФ па гэтай тэматыцы, не заўсёды рэалізоўвалася[48].

У аспекце патэнцыяльнай арганізацыі работы А. Удальцоў дапускаў магчымасць як правядзення калектыўных даследаванняў з прыцягненнем спецыялістаў з розных галін гуманітарыстыкі, так i падрыхтоўкі індывідуальных прац па асобных вузкіх i спецыяльных тэмах[49]. Вынікі гэтых навуковых прац павінны былі, на думку вучонага, недзе канцэнтравацца; таксама канстатавалася неабходнасць рэгулярнага правядзення падобных нарад як для вырашэння арганізацыйных пытанняў, так i для абмеркавання канкрэтных тэм[50].

Следам за A. Удальцовым з паведамленнямі выступілі прадстаўнікі іншых інстытутаў, якія праінфармавалі прысутных аб канкрэтных даследаваннях, што вядуцца ў ix установах па адзначанай праблематыцы. Вучоныя (а так­сама прадстаўнікі акадэмічнага кіраўніцтва) падтрымалі А. Удальцова ў неабходнасці разгортвання комплекснай міждысцыплінарнай работы па пытаннях этнагенезу i ўтварэння ў сувязі з гэтым спецыяльнай камісіі пры АГН.

М. Артамонаў у сваім дакладзе ўказаў, што ў ІГМК займаюцца паходжаннем славянскіх, фінскіх, нямецкіх, цюркскіх ды іншых плямён i народаў[51]. Больш дэталёва ён спыніўся на гоцкай праблеме. Археолаг падкрэсліў неабходнасць распрацоўкі тых пытанняў, што даследуюцца ў ІГМК, паралельна i іншымі інстытутамі, асабліва ІММ, а таксама антраполагамі. У апошнім выпадку М. Артамонаў заўважыў, што антрапалагічныя даследаванні маюць першачарговае значэнне для вырашэння пытанняў паходжання народаў[52]. Разам з тым, паводле яго назіранняў, у Ленінградзе антрапалапчныя навуковыя ўстановы знаходзяцца ў стадыі арганізацыі, a ў Маскве вучоныя-антраполагі больш вывучаюць праблематыку, якая датычыць першабытных людзей[5], інакш кажучы — неабходныя антрапалагічныя даследаванні этнагенетычных тэм фактычна не праводзяцца. М. Артамонаў адзначыў, што i археалагічныя даследаванні збольшага абапіраюцца на выпадковы матэрыял, а ix трэба праводзіць больш планава[54]. Вучоны выказаў прапанову далучыць да комплексных работ таксама i Інстытут усходазнаўства[55].

M. Кюнер, які выступіў следам за M. Артамонавым, праінфармаваў прысутных, што ён па сваёй секцыі ў Інстытуце этнаграфіі выступіў з паведамленнем пра паходжанне японцаў яшчэ ў 1936 г. Тады ж выразна паўстала вострая актуальнасць гэтага пытання, паколькі „Японія выкарыстоўвае матэрыял расавага генезісу для апраўдання сваіх захопаў»[56]. Тут этнолаг падрабязна спыніўся на растлумачэнні таго, якім чынам японскія вучоныя падмацоўваюць навуковымі аргументамі экспансіянісцкую палітыку сваёй дзяржавы. М. Кюнер паведаміў, што з 1937 г. планава вывучае праблему этнагенезу японцаў i ўжо падрыхтаваў папярэдні варыянт адпаведнага даследавання, аднак прызнаў, што мае патрэбу ў пастаяннай метадалагічнай i тэарэтычнай дапамозе, без чаго не можа закончыць сваю працу. Пры гэтым М. Кюнер заўважыў, што хоць i ёсць шмат выказванняў класікаў марксізму па праблематыцы расавага генезісу i нацыянальным пытанні, але ён не бачыў, каб ixнехта з вучоных практычна прымяняў у сваіх даследаваннях этнагенезу[57]. Таму ён унёс прапанову арганізаваць праз камісію работу па вырашэнні метадалаіічных i тэарэтычных пытаняў, а таксама па далейшым азнаямленні з імі вучоных. Этнолаг таксама ў сувязі з гэтым звярнуўся да А. Удальцова з просьбай прагледзець у Інстытуце гісторыі працу пра этнагенез японцаў і зрабіць на яе водгук з тым, каб, у першую чаргу, дапамагчы яму з тэарэтычнымі пытаннямі[58]. Па просьбе Вайцінскага M. Кюнер выклаў асноўныя тэзісы сваёй працы, адказаўшы пры гэтым на ўдакладняльныя пытанні М. Артамонава i таго ж Вайцінскага[59].

Апошнім з вучоных выступіў з паведамленнем Я. Karapay. Ён адзначыў, што, падобна да M. Кюнера, атрымаў у 1936 г. задание ад дырэкцыі Інстытута этнаграфіі падрыхтаваць работу наконт этнагенезу старажытнанямецкіх плямён. Гэта была яго планавая работа на 1937 г., i ён яе завяршыў да пачатку 1938 г., перадаў рукапіс дырэкцыі, але дагэтуль не атрымаў ад яе афіцыйных рэцэнзій (арганізаваць якія мелася дырэкцыя), што неабходны для выпраўлення хібаў i ўнясення магчымых дапаўненняў. Ра­зам з тым Я. Кагараў неафіцыйна звярнуўся да прафесара В. Вайнштэйна (Інстытут гісторыі), які зрабіў станоўчую рэцэнзію на гэтую працу, але, паводле слоў этнолага, яе недастаткова для ўдасканалення работы[60]. Далей Я. Кагараў спыніўся на раскрыцці асноўных палажэнняў сваёй працы па этнагенезе старажытнанямецкіх плямён[61]. Падводзячы вынікі, ад свайго імя i ад імя M. Кюнера, этнолаг адзначыў, што іншых тэм па праблематыцы паходжання народаў у Інстытуце этнаграфіі не распрацоўваецца. Я. Кагараў пагадзіўся з галоўнымі тэмамі, якія вылучыў старшыня, у якасці першачарговых задач для работы этнагенетыкаў, аднак ca свайго боку прананаваў i некаторыя іншыя. Гэта сюжэт пра паходжанне кельтаў, цесна звязаны з тэмамі пра паходжанне славян ды немцаў i зусім не распрацаваны ў айчыннай літаратуры [цікава, ці ведаў Я. Кагараў аб працах украінскага даследчыка-эмігранта С. Шалухіна на тэму кельцкага паходжання Русі ў сувязі з этнагенезам украінцаў?[62], а таксама тэмы пра паходжанне народаў СССР, якіх не назваў А. Удальцоў, у прыватнасці, пытанне пра паходжан­не фіна-угорскіх плямён (пра гэта, уласна, у сваім выступленні згадваў ужо М. Артамонаў) у сувязі з „фашысцкімі фальсіфікацыямі фінляндскіх гісторыкаў» i г. д.[63]. Аддаў увагу этнолаг i важнасці вывучэння праблематыкі пахо­джання народаў у сувязі з сучаснымі расісцкімі дактрынамі i фальсіфікацыямі, а таксама метадалогіі даследаванняў у сферы этнагенетыкі, якая павінна быць пабудавана на пра­цах класікаў марксізму i працах М. Мара[64]. Аднак Я. Karapay падкрэсліў „крайнюю нераспрацаванасць тэарэтычных пытанняў у савецкай навуцы», а таму, на яго думку, варта было б спачатку засяродзіцца, у прыватнасці, на „высвятленні тэарэтычнага пытання ў дачыненні да асноуных стадый i формаў этнагенетычнага працэсу», i толькі тады будзе магчымасць распачаць вывучэнне гэтага пытання на канкрэтным матэрыяле[65].

Падагульняючы выступленні вучоных на нарадзе, акадэмік А. Дэборын прапанаваў падрыхтаваць праграму са звыштэрміновых пытанняў, якія павінны быць пакладзены ў аснову планавых этнагенетычных даследаванняў інстытутаў на 1939 г.[66]. Пад час абмену думкамі з гэтай нагоды было вырашана, што скласці праграму павінны інстытуты на аснове папярэдняга праекта, які падрыхтуе А. Удальцоў[67]. Акадэмік-сакратар падкрэсліў асаблівую важнасць для гісторыі народаў СССР першага пытання, названагаA. Удальцовым, — пытання пра этнагенез славян i „рускага» народа[68]. А. Дэборын аргументаваў неабходнасць стварэння ўмоў для лепшай арганізацыі этнагенетычных даследаванняў, прывёўшы прыклады лёсу прац этнолагаў М. Кюнера i Я. Кагарава, калі ix важныя распрацоўкі па ак­туальных тэмах застаюцца нікому не вядомымі. Зыходзячы з меркаванняў неабходнасці комплекснага вырашэння эт­нагенетычных пытанняў i з мэтай каардынацыі намаганняў вучоных прадстаўнік Прэзідыума АН СССР яшчэ раз прапанаваў стварыць спецыяльную камісію пры АГН па пытаннях паходжання народаў, на пасяджэннях якой павінны абмяркоўвацца ўсе істотныя праблемы этнагенетыкі. Акадэмік праінфармаваў прысутных, што гэтае пытанне ўжо ўключана ў парадак дня чарговай сесіі АГН, якая мелася адбыцца 15 кастрычніка 1938 г.[69]. Што ж да прац названых этнолагаў, то А. Дэборын паабяцаў неадкладна арганізаваць ix рэцэнзаванне, з тым каб потым вынесці даклады па гэтых тэмах на пасяджэнне новаутворанай камісіі. А. Дэборыным i Вайцінскім было прапанавана таксама апублікаваць артыкулы этнолагаў, а яшчэ напісаць паведамленні пра гэтыя даследаванні ў спецыяльнай перыёдыцы[70]. Таксама прадстаўнікі акадэмічнага кіраўніцтва i старшыня прапанавалі размножыць працы М. Кюнера i Я. Кагарава ды распаўсюдзіць ix па гуманітарных інстытутах АН СССР

Па выніках нарады былі прыняты, у прыватнасці, такія рашэнні: „выказаць пажаданне аб утварэнні Камісіі па пытаннях этнагенезу ў складзе прадстаўнікоў інстытутаў: Ін-та гісторыі АН, Ін-та гісторыі мат. культуры, Ін-та мовы i мыслення, Ін-та этнаграфіі, Ін-та ўсходазнаўства i Ін-та антрапалогіі МДУ»; „да 15 верасня 1938 г. даручыць прафесару Удальцову скласці праект праграмы ў папярэднім выглядзе для даклада на Савеце АГН»; „для прасоўвання прац, пададзеных праф. Кагаравым i Кюнерам, размножыць гэ­тыя працы i разаслаць ix: Ін-ту гісторыі АН, Ін-ту гісторыі мат. культуры, Ін-ту мовы i мыслення, Ін-ту этнаграфіі, Ін-ту ўсходазнаўства i Ін-ту антрапалогіі МДУ з просьбай падаць рэцэнзіі на працы да 15 кастрычніка г.г. Копіі прац перадаць у АГН. Аўтарам гэтых прац прапанаваць скласці рэзюмэ сваіх прац у памеры да 1 др. арк. для друку у час. «Историк-марксист» i «Ведомостях ООН»»[71].

У асноўным рашэнні, прынятыя на першай нарадзе па пытаннях этнагенезу, былі рэалізаваныя, што стала істотным крокам па рэальнай каардынацыі этнагенетычных даследаванняў i пачаткам утварэння спецыяльнай камісіі. Разам з тым, дакладнай даты прыняцця пастановы Прэзідыума АН СССР аб стварэнні камісіі не захавалася ні ў тагачаснай перыёдыцы, ні ў архіўных матэрыялах. У пазнейшых згадках пра работу камісіі дакладна ўказаць, калі яна была створана, не здолелі нават самі члены камісіі або вучоныя, уключаныя ў яе дзейнасць[72].

Як дапускаюць А. Аксёнава i M. Васільеў, саюзная камісія была ўтворана восенню 1938 г. паміж вераснёўскай нарадай па пытаннях этнагенезу ў Інстытуце гісторыі i кастрычніцкай сесіяй АГН[73]. Аднак гэтае дапушчэнне крыніцамі ніяк не абгрунтавана. У 1939 г. акадэмік-сакратар АГФ А. Дэборын на красавіцкай сесіі АГФ, спецыяльна прысвечанай пытанням этнагенезу, паведаміў прысутным як пра нешта новае, што пры Аддзяленні ўтворана адзначаная камісія, i прапанаваў зацікаўленым спецыялістам узяць удзел у яе рабоце[74]. Гэтая навіна была унесена ў пратакол пасяджэння сесіі АГФ[75]. А. Дэборыным быў названы толькі адзінправадзейны прадстаўнік камісіі — яе старшыня А.Удальцоў. Зыходзячы з гэтага, можна дапусціць такое: рэальна камісія яшчэ не дзейнічала, хоць фармальна яна была заснавана недзе напярэдадні. М. Дзяржавін у пісьме да A. Дэборына ўказвае, што гэтая камісія створана пастановай Прэзідыума АН СССР ад 14-15 красавіка 1939 г.[76]. Ра­зам з тым у адным з пунктаў пратакола пасяджэння АГФ ад 26 сакавіка 1939 г. сказана, што такая камісія ўжо арганізавана, але патрабуе дапаўнення i пашырэння яе складу[77]. У той жа час у плане навукова-даследчай работы АН СССР на 1939 г. ад 27 сакавіка таго ж года гаворыцца пра аб’яднанне намаганняў Інстытута гісторыі, ІГМК, Інстытута этнаграфіі i Маскоўскага антрапалагічнага інстытута ў галіне этнагенетыкі. Прызнавалася таксама мэтазгодным уключыць пытанне этнагенезу ў пяцігадовы план[78]. Сама пастаноўка пытання ігнаруе факт наяўнасці камісіі па пытаннях этнагенезу. Тым не менш, можна пагадзіцца з А. Аксёнавай i M. Васільевым, што на сакавік 1939 г. камісія ўжо існавала[79], але ўяўляла сабой досыць аморфную структуру. У канчатковым выніку ў яе склад увайшлі такія аўтарытэтныя вучоныя, як А. Удальцоў (старшыня), І.Арбелі, В.Стру­ве, I. Мешчанінаў, М.Дзяржавін, М. Плісецкі, С.Талстоў, А.МІШУЛІН[80]. Па прапанове А. Дэборына пасяджэнні камісіі маглі праводзіцца як асобна, так i ў рамках сесіі АГФ[81]. Сапраўды, як да вайны (1941), так i пад час яе некалькі разоў праводзіліся асобныя сесіі гэтай камісіі, аднак этнагенетычная праблематыка, як правіла, абмяркоўвалася таксама i на сесіях АГФ. Галоўнай задачай камісіі было каардынаваць работу, звязаную з даследаваннямі праблем славянскага (у тым ліку — усходнеславянскага) этнагенезу[82].

Такім чынам, у сувязі з грамадска-палітычнай актуальнасцю (выкліканай як знешнімі, так i ўнутранымі фактарамі) у кантэксце адраджэння этнагенетычных даследаванняў у СССР у канцы 1930-х гг. перад акадэмічным кіраўніцтвам i вучонымі паўстала надзённая праблема неабходнасці каардынацыі намаганняў акадэмічных калектываў i асобных вучоных у галіне этнагенезу. Паспрыяць яе вырашэнню, як планавалася, павінна было стварэнне спецыяльнай міждысцыплінарнай камісіі пры АГФ (спачатку — АГН) АН СССР. Першым рэальным крокам па яе стварэнні стала правядзенне нарады па пытаннях этнагенезу, што адбылася на базе Інстытута гісторыі АН СССР 10 верасня 1938 г. (а таксама прынятыя на ей рашэнні). На нарадзе ў выніку абмену думкамі былі сфармуляваны першачарговыя задачы савецкай этнагенетыкі, якія ляглі ў аснову праекта праграмы этнагенетычных даследаванняў, падрыхтаванага будучым старшынёй спецыяльнай камісіі А. Удальцовым. На нарадзе фігуравала сцверджанне, што метадычнай базай савецкай этнагенетыкі з’яўляецца глотаганічная тэорыя акадэміка М. Мара. Усе задачы, пералічаныя ў праекце, у той ці іншай ступені былі выкананы пры падрыхтоўцы першага тома акадэмічнай „Гісторыі СССР». Сярод гэтых задач важнае месца займала пытанне пра паходжанне „рускага» народа як агульнага продка ўсходнеславянскіх народаў, упершыню пастаўленае менавіта ў такім ракурсе А. Удальцовым. Пер­шая спроба рэалізацыі гэтай задачы была зроблена ў пачатку 1940-х гг. у канцэпцыі ўсходнеславянскага этнагенезу, вылучанай вучонымі ІГМК M. Артамонавым i П. Траццяковым[83]. Застаецца перспектыўным у далейшых даследаваннях на гэтую тэму адсочваць нюансы разумення вучонымі ў той перыяд паняцця „рускі народ».

Пераклад Сяргея Петрыкевіча

[1] Этногенез ранних славян. [Доклад В.В. Седова. Материалы заседа­ния Президиума РАН, ноябрь 2002 г.] // Вестник РАН. Т. 73. 2003.№ 7. С. 605.
[2] Гл.: Аксенова Е.П., Васильев М.А. Проблемы этногонии славянства и его ветвей в академических дискуссиях рубежа 1930-1940-х годов //Славя­новедение. 1993. № 2. С. 86-104; Шнирельман В.А. Злоключения одной науки: этногенетические исследования и сталинская национальная по­литика // Этнографическое обозрение. 1993. № 3. С. 42-66; Юсова Н.М. Започаткування в СРСР досліджень із проблем східнослов’янського етногенезу (кінець 1930 — початок 1940-х pp.) // УІЖ. 2005. № 4. С 145-159; Яна ж. Генезис концепціï давньоруськоï народності в історичній науці СРСР (1930-ті — перша половина 1940-х pp.). Монографія. Вінниця: TOB „Консоль», 2005. С. 195-238; i г. д.
[3] Архив Российской Академии наук (А РАН). Ф. 1577. Воп. 5. Управленческая документация за 1934-1947 г. Адз. зах. 143. Протокол и стено­грамма совещания в Институте по образованию Комиссии и орга­низации работы по вопросам этногенеза. 10 сентября 1938 г. — На 53 арк.
[4] Гл.: Юсова Н. «Давньоруська народність»: зародження та становлен­ия концепціï в історичній науці СРСР: 1930-ті — перша половина1940-х pp. Кїів: ВД „Сгилос», 2006.
[5] Аксенова Е. П., Васильев М. А. Проблемы этногонии славянства и его ветвей в академических дискуссиях рубежа 1930-1940-х годов. С. 87.
[6] Гл.: Алаторцева А. И. Журнал „Историк-марксист»: 1926-1941. Москва: Наука, 1979. С. 242.
[7] Гл., напр.: А РАН. Ф. 457. Воп. 1-1939 г. Адз. зах. 1. Протоколы заседаний Отделения истории и философии Академии наук СССР. 9 янва­ря — 26 ноября 1939 г. А. 25, 26; Тамсама. Воп. 1-1940 г. Адз. зах. 49. Переписка Института истории материальной культуры. 1940 г. Арк. 174; Российский государственный архив социально-политической истории. Ф. 17. Воп. 125. Адз. зах. 10. Проект постановления ЦК ВКП(б) о недостатках учебников по истории СССР Февраль. 1940 г. Декабрь. 1941 г. Арк. 116-119, 120-122, 123; Историческая наука в СССР // Ис­торик-марксист. 1939. Кн. 3. С. 211.
[8] Юсова Н. М. Започаткування в СРСР досліджень із проблем східнослов’янського етногенезу (кінець 1930 — початок 1940-х pp.).С. 146-147; Яна ж. Генезис концепціï давньоруськоï народності в історичній науці СРСР (1930-ті — перша половина 1940-х pp.). С. 206-214.
[9] 50 лет советской исторической науки. Хроника научной жизни. 1917-1967 / Под ред. акад. М. В. Нечкиной и д. и. н. Е. И. Городецкого. Сост. А. И. Алаторцева, Г. Д. Алексеева. Москва: Наука, 1971. С. 203.
[10] Греков Б. Д. Итоги изучения истории СССР за 20 лет // ИзвестияАН СССЕ 1937. № 5. С. 1102.
[11] Гл.: Артамонов М. И. Достижения советской археологии // Вестникдревней истории. 1939. № 2. С. 128-129.
[12] Гл.: Шнирельман В. А. Злоключения одной науки: этногенетическиеисследования и сталинская национальная политика. С. 59.
[13] Параўн.: Аксенова Е. П., Васильев М. А. Проблемы этногонии сла­вянства и его ветвей в академических дискуссиях рубежа 1930-1940-хгодов. С. 86.
[14] Гл., напр.: Центральний державний архів-музей літератури і мистецтва Украïнй. Ф. 12922. Bon. I. Адз. зах. 57. Юшков С. В. Тэзісы дакладаў: „Общие предпосылки возникновения народності», „К вопросу о политических формах феодального государства (до XIX века)» i інш.Аўтограф, маш. з аўт. праўкай. 1930-я — 1951 г. 7 дак. 41 арк. Дак. 2.Арк. 7.
[15] Гл.: В Президиуме АН СССР // Вестник АН СССР 1939. № 4-5. С. 175.Параўн. з пастановай кастрычніцкай сесіі 1938 г. Аддзялення грамадскіх навук АН СССР: На сессии ООН АН СССР // Вестник древнейистории. 1938. № 4. С. 261.
[16] Совещание по вопросам этногенеза // Историк-марксист. 1938. Кн. 6.С. 201.
[17] На сессии ООН АН СССР С. 259.
[18] Алаторцева А. И. Журнал „Историк-марксист». С. 241; Санкт-Петер­бургский филиал Архива РАН. Ф. 133. Воп. 1. Адз. зах. 1583. Ленин­градское отделение Института истории АН СССР (далей — ЛОИИАН СССР). Отчеты за 1939 г. Арк. 1-2, 4; Тамсама. № 1584. ЛОИИАН СССР. Отчеты по выполнению плана за 1939 г. Арк. 1; Тамса­ма. № 1618. ЛОИИ АН СССР. Отчеты о работе отрудников ЛОИИАН СССР за 1940 г. Арк. 11-12.
[19] Научный архив Института истории материальной культуры РАН(НА ИИМК РАН). Ф. 312. Воп. 1. Адз. зах. 14. Отчет о научно-иссле­довательской работе ИИМК за 1938 г. Арк. 19, 34; Тамсама. №. 47.План научно-исследовательской работы ИИМК на 1939 г. Арк. 19;Тамсама. № 50. Отчет о научно-исследовательской работе ИИМК за 1939 г. Арк. 27; Тамсама. № 83. Производственный план работы ИИМКна 1940 г. Арк. 41-42, 47; Тамсама. № 86. Отчет о работе ИИМК за 1940 г. Арк. 3.
[20] А РАН. Ф. 1577. Воп. 5. Адз. зах. 143. Арк. 2.
[21] Тамсама. Арк. 1.
[22] Научно-отраслевой архив Института археологии РАН. Р.-6. Ад.зах. 62. Институт истории материальной культуры АН СССР. Лич­ное дело директора Удальцова Александра Дмитриевича. Начато с1946 янв. мес. До 16 февраля 1959 г. Арк. 13.
[23] Гл.: Юсова Н. Генезис концепціï давньоруськоï народності в історичній науці СРСР (1930-ті — перша половина 1940-х pp.). С. 220, 303-314; Яна ж. Теоретичні засади етногенетики та постановка питания про давньоруську народність у працях О. Удальцова першоï половини 1940-х pp. // Украïнський історичний збірник (Вип. 2006) / Гол. ред. Т. Чухліб. Вип. 9. Киïв: Ін-т історіі Украïни HAH Украïни, 2006. С. 410-420.
[24] Гл.: Юсова Н. Генезис концепціï давньоруськоï народності в історичній науці СРСР (1930-ті — перша половина 1940-х pp.). С. 230-238.
[25] А РАН. Ф. 1577. Воп. 5. Адз. зах. 143. Арк. 2.
[26] Совещание по вопросам этногенеза. С. 201.
[27] На сессии ООН АН СССР С. 261.
[28] Аксенова Е. П., Васильев М. А. Проблемы этногонии славянства иего ветвей в академических дискуссиях рубежа 1930-1940-х годов.С. 91.
[29] Гл. больш дэталёва: Юсова Н. Становления радянськоï етногенетики (в світлі глотогонічноï теоріï M. Марра) // Проблеми історіï Украïни:Факти, судження, пошуки. Міжвідомчий збірник наукових праць.Вип. 15. Київ: Ін-т історіï Украïни HAH Украïни, 2005. С. 169-172.
[30] Тамсама. С. 170-171.
[31] Аксенова Е. П., Васильев М. А. Проблемы эшогонии славянства и еговетвей в академических дискуссиях рубежа 1930-1940-х годов. С. 91.
[32] А РАН. Ф. 1577. Воп. 5. Адз. зах. 143. Арк. 3.
[33] Тамсама. Арк. 21.
[34] Тамсама. Арк. 3.
[35] Тамсама. Арк. 4.
[36] Тамсама. Арк. 4-9.
[37] Тамсама. Арк. 9-10.
[38] Тамсама. Арк. 10.
[39] Тамсама. Арк. 4.
[40] Гл., напр.: Юсова Н. Генезис концепціï давньоруськоï народності в історичній науці СРСР (1930-ті — перша половина 1940-х pp.). С. 52-57,238-240.
[41] Совещание по вопросам этногенеза. С. 201.
[42] Аксенова Е. П., Васильев М. А. Проблемы этногонии славянства иего ветвей в академических дискуссиях рубежа 1930-1940-х годов.С. 88.
[43] А РАН. Ф. 1577. Воп. 5. Адз. зах. 143. Арк. 47.
[44] Тамсама. Арк. 4.
[45] Гл.: Рыбаков Б. А. Анты и Киевская Русь // Вестник древней истории,1939. № 1. С. 319-337.
[46] А РАН. Ф. 1577. Воп. 5. Адз. зах. 143. Арк. 5.
[47] Тамсама. Арк. 10.
[48] Гл., напр.: Юсова Н. Генезис концепціï давньоруськоï народності в історичній науці СРСР (1930-ті — перша половина 1940-х pp.). С. 228,338, 348-350.
[49] А РАН. Ф. 1577. Bon. 5. Адз. зах. 143. Арк. 10-11.
[50] Тамсама. Арк. 11.
[51] Тамсама. Арк. 12.
[52] Тамсама. Арк. 15, 18.
[53] Тамсама. Арк. 15-16.
[54] Тамсама. Арк. 16.
[55] Тамсама. Арк. 17.
[56] Тамсама. Арк. 18.
[57] Тамсама. Арк. 19.
[58] Тамсама. Арк. 19-20.
[59] Тамсама. Арк. 21-24.
[60] Тамсама. Арк. 25.
[61] Тамсама. Арк. 25-27.
[62] Гл., напр.: Масненко В. Історична думка та націотворення в Україні (кінець XIX — перша третина XX ст.). Київ — Черкаси: Відлуння-Плюс, 2001. С. 262-263.
[63] А РАН. Ф. 1577. Воп. 5. Адз. зах. 143. Арк. 29-30.
[64] Тамсама. Арк. 31.
[65] Тамсама. Арк. 31.
[66] Тамсама. Арк. 32.
[67] Тамсама. Арк. 45.
[68] Тамсама. Арк. 32.
[69] Тамсама. Арк. 33-34, 34-а.
[70] Тамсама. Арк. 35.
[71] Тамсама. Арк. 1.
[72] Гл., напр.: А РАН. Ф. 457. Bon. 1-1940 г. Адз. зах. 46. Переписка с Инсти­тутом истории. (О труде «История СССР», о «Всемирной истории» идр.) 1 января — 30 декабря 1940 г. Арк. 148 (152); Научно-исследователь­ский отдел Рукописи Российской государственной библиотеки. Ф. 444.К. 8. Адз. зах. 18. Козаченко А. И. Некоторые вопросы этнической ис­тории. Статья и сообщения. [Начало 1950-х г.] Автограф. Арк. 2.
[73] Аксенова Е. П., Васильев М. А. Проблемы этногонии славянства иего ветвей в академических дискуссиях рубежа 1930-1940-х годов.С. 88-89.
[74] А РАН. Ф. 394. Воп. 13. Адз. зах. 9. Тематический план третьей пяти­летки. 26 апреля 1939 г. Арк. 77.
[75] Тамсама. Ф. 457. Воп. 1-1939 г. Адз. зах. 1. Арк. 15.
[76] Тамсама. Воп. 1-1940 г. Адз. зах. 46. Арк. 77.
[77] Тамсама. Воп. 1-1939 г. Адз. зах. 1. Арк. 6.
[78] Тамсама. Арк. 9-10.
[79] Аксенова Е. П., Васильев М. А. Проблемы этногонии славянства иего ветвей в академических дискуссиях рубежа 1930-1940-х годов.С. 89, прим. 5.
[80] В Президиуме АН СССР. С. 175.
[81] А РАН. Ф. 394. Воп. 13. Адз. зах. 9. Арк. 78.
[82] Тамсама. Арк. 79.
[83] Юсова Н. Генезис концепціï давньоруськоï народності в історичній науці СРСР (1930-ті-перша половина 1940-х pp.). С. 229-238.

Наверх

У аўтабіяграфічным аповедзе Яраслаў Панэк (нарадзіўся 23 студзеня 1947 г.) апісаў свой нялёгкі шлях да заняткаў гісторыяй i да працы ў Акадэміі навук ЧССР[1]. Цікавасць да гісторыі абудзіў дзядуля па бацьку патрыятычнымі расповедамі пра мінулае Радзімы i сям’і, a таксама сустрэча i сяброўскія зносіны з вядомым славістам Атонам Беркопцам[2]. Менавіта ён дапамог Яраславу пераадолець сумненні бацькоў-прагматыкаў у дачыненні да мзтазгоднасці i каштоўнасці гуманітарнай адукацыі „для жыцця» i зарыентаваў таленавітага вучня на вывучэнне гісторыі i моваў тагачаснай Югаславіі.

Пад уплывам настаўнікаў у Я. Панка (а яны добра ве­дам яго талент i пераканалі ў гэтым кіраўнічыя органы) з’явілася магчымасць атрымаць сярэднюю адукацыю (1962-1965). У другой палове 1960-х г., у перыяд палітычных зрухаў у краіне, ён здолеў трапіць на курс архівазнаўства і гісторыі, а потым i славістыкі на філасофскім факультэце Карлавага універсітзта (1965-1970). Атрыманая ад адміністрацыі Цэнтральнай Чэхіі стыпендыя абавязала Панка адпрацаваць некалькі гадоў у тым краі пасля заканчэння вучобы. Гэга i стала яго першым месцам працы.
Чытаць далей →

* Pocock J.G.A. The concept of a language and the metier d’historien: some considerations on practice // The languages of political theory in Ear­ly Modern Europe. Ed. by A.Pagden. Cambridge University Press, 1987. P. 19-38.

Мая задача ў гэтым эсэ — распавесці аб практыцы i некаторых рэчах, якія з яе вынікаюць. Вербалізаваць практыку, не прапаноўваючы ніякай тэорыі, немагчыма, і ўсё ж я спадзяюся — улічваючы, што ўсіх нас у той ці іншай ступенi яднае супольная практычная дзейнасць — як найдаўжэй не пераходзіць межаў мэтатэорыі. Я не хачу ні сцвярджаць i адстойваць агульную тэорыю мовы i яе функцыянаванне ў палітыцы і гісторыі, ні — тым менш — выстаўляць такога, як я, гісторыка актарам або чыннікам, які дзейнічае ў гісторыі[1]. Усе гэтыя пытанні — рэальныя, i час ад часу над імі трэба задумвацца; я прапаную, аднак, каб яны — калі ўжо паўстануць — то паўсталі з імплікацыяў таго, чым мы займаемся як гісторыкі i пра што я павяду гаворку далей. Métier d‘historien, як я ўжываю гзты тэрмін, — перадусім рамяство, практычная дзейнасць гісторыка. Пакліканне гэтага апошняга, значнасць гэтага паклікання, досвед або дзейнасць у сферы гісторыі, — для мяне гэта справа самаспазнання, якое трэба здзейсніць у нашым часе — пакульён япгаэ наш. Такім парадкам я спадзяюся нешта высветліць пра наш супольны дыскурс.

Гэтае слова паслужыць мне ў якасці зыходнага пункта. Канцэпцыя палітычнай мовы, як на мой розум, прадугледжвае, што тое, што раней звалася — i ўмоўна завецца дагэтуль — гісторыяй палітычнай думкі, сёння больш дакладна будзе называць гісторыяй палітычнага дыскурсу. Актары нашай гісторыі, вядома, мыслілі, i часта вельмі глыбока; шмат хто з ix належаў да інтэлігенцыі, да інтэлектуалаў, якіх спецыяльна вучылі мысліць так ці інакш; але каб „даць» гісторыю ім самім або ix думкам, мы павінны паказаць актыўнасць або неразрыўнасць дзеяння, складзеную з рэчаў, якія нехта робіць i якія самі адбываюцца, з дзеянняў i ўчынкаў, a таксама з тых умоваў, у якіх гэтыя дзеянні i ўчынкі дзеюцца i ўчыняюцца; нарэшце, самі гэтыя ўмовы наўпрост ці ўскосна мадыфікуюцца дзеяннямі, якія здзяйсняюцца ў гэтых умовах або над імі. Такім чынам, у нас утвараецца галіна даследаванняў, складзеная з актаў маўлення — вуснага, пісьмовага ці друкаванага — i з умоваў кантэкстаў, у якіх гэтыя акты здзяйсняюцца. Пераходзячы далей ужо непасрэдна да канцэпцыі мовы, мы тым самым вызнаем свае перакананне, што адзін з асноўных кантэкстаў, у якіх здзяйсняецца акт прамаўлення, — кантэкст інстытуцыяналізаванага спосабу маўлення, спосабу, дзякуючы якому сам гэты акт робіцца магчымым. Каб не­шта было прамоўлена, напісана ці надрукавана, павінна існаваць мова, на якой гэта будзе зроблена; мова прадвызначае, што на ёй будзе сказана, але можа i мадыфікавацца тым, што на ёй гаворыцца; узаемадзеянні паміж parole i langue самі складаюць цэлую гісторыю. Мы не кажам, што моўны кантэкст — адзіны, які дае маўленчаму акту сэнс i гісторыю, хоць нас напэўна папракнуць за такі падыход. Мы кажам толькі, што гэты кантэкст дастаткова шматабяцальны, каб з яго i пачынаць. Што нам прынясе гэты выбар — пачаць адсюль, а не аднекуль яшчэ, — мы высветлім пазней. Цвердзячы, што думка павінна быць выказана, каб мець гісторыю, i што такая гісторыя можа разглядацца як узаемадзеянне маўленчага акта i мовы, мы робім першы i ключавы, хоць i не апошні, крок — le premier pas qui coьte — на шляху да канстытуявання нашае гісторыі як гісторыі дыскурсу.

Канцэпцыя мовы, з аднаго боку, шматстайная, а з другога — паддаецца далейшаму падраздзяленню. „Моваю» [language] можна назваць якую-небудзь з буйных, этнічна дыферэнцыяваных структураў людскога маўлення — англійскую, хопі, кітайскую, хоць гісторык палітычнага дыскурсу звычайна не думае пра ix як пра „палітычныя мовы» — мовы з гісторыяй, якая складаецца са здзейсненых на ix палітычных актаў прамаўлення. Магчыма, болын увагі трэба аддаваць таму факту (i ягоным імплікацыям), што палітычны дыскурс у раннесучаснай Еўропе характарызаваўся шматмоўнасцю. Не дзіва знайсці трактат пра палітыку, напісаны часткова на народнай мове, часткова на лаціне, часткова па-грэцку, а часткова па-габрэйску, так што можна запытаць, ці дыферэнцыяваліся гэтыя мовы ў палітычным сэнсе. Варта таксама прысвяціць больш увагі феномену перакладу — i запытаць, ці тую ж самую гісторыю меў Гобсаў „Левіяфан» на англійскай мове, што i на лаціне; адказ будзе — i так, i не. Але, агулам беручы, этнічна дыферэнцыяваныя мовы не выступаюць ключавымі катэгорыямі ў нашым даследаванні, i, кажучы пра „мовы палітычнай думкі» або „мовы палітыкі», мы маем на ўвазе нешта іншае. Загалоўкі раздзелаў гэтага тома (The languages of political theory in Early Modern Europe. Ed. by A.Pagden. Cambridge University Press, 1987. — Рэд.) паказваюць, што нас цікавяць ідыёмы, рыторыка, спецыялізаваны лексікон i граматыка, формы дыскурсу або спосабы гаварыць пра палітыку, створаныя — i, што нашмат важ­ней, ужываныя — у палітычным дискурсе Еўропы ранняга Новага часу. Дазвольце мне прыпыніцца, каб адзначыць відавочную небяспеку. Мы хочам вывучаць мовы, на якіх здзяйсняюцца маўленчыя акты, а не тыя прамаўленні, якія на ix ажыццяўляюцца; аднак калі размыць межы паміж parole i langue, то кожнае прамаўленне, якое захоўвае індывідуальны стыль, можна будзе прыняць за мову, на якой яно прамоўлена. Калі мы хочам пастуляваць „мову», то ў прынцыпе трэба, каб на ей маглі выступаць хоць бы два aўтары; мы спадзяёмся, што мова будзе для нас кантэкстам, а не тэкстам.

Таму, кажучы пра „мовы», мы маем на ўвазе збольшага падмовы: ідыёмы, рыторыку, спосабы гаварыць пра палітыку, моўныя гульні, якія адрозніваюцца адна ад другой i для кожнай з якіх можа існаваць свой уласны лексікон, свае правілы, папярэднія ўмовы i далейшыя наступствы, тон i стыль. У асобнай канкрэтнай мове можна знайсці не­сканчоную колькасць такіх падмоваў, i таму несканчоную ix колькасць можна знайсці i ў адзінкавым аднамоўным тэксце; бо гэтыя спосабы маўлення, — пры ўсіх ix, нярэдка глыбокіх, разыходжаннях, — як правіла, адзін аднаго не выключаюць. Хоць мы i можам лічыць, што яны маюць характар парадыгмаў (бо яны пэўным чынам структуруюць думку i маўленне i перашкаджаюць ім структуравацца іншым чынам), але называць ix парадыгмамі нельга. <…> Некаторым мовам удаецца выцясняць іншыя; тым не менш, палітычны дыскурс мае прынцыпова шматмоўны характар, ці то будзе апавяданне пра Платонаву пячору, ці пра Вавілонскае стоўпатварэнне.

Гісторык палітычнага дыскурсу, чый вобраз паўстае з такога акрэслення яго практыкі[2], займаецца вывучэннем „моваў», ідыёмаў, рыторыкі або парадыгмаў, на якіх i ў якіх вядзецца такі дыскурс; у той жа час ён даследуе акты прамаўлення, якія адбываюцца на гэтых „мовах» або на мове, якая ўтвараецца як ix сумесь. Вельмі часта (хоць i не абавязкова) аказваецца, што гэтыя акты на мове арганізуюцца ў тэксты; амаль настолькі ж часта (хоць яшчэ менш абавязкова) аказваецца, што ў гэтых тэкстаў ёсць аўтары, звесткі пра якіх могуць быць ці не быць даступнымі з крыніц, якія абмяжоуваюцца або не абмяжоуваюцца гэтымі тэкстамі.

Гісторык можа перайсці ад langue да parole, ад вывучэння мовы да выяўлення актаў прамаўлення, якія здзяйсняюцца „на» ей. Далей ён пачынае задавацца пытаннем пра ўздзеянне гэтых актаў: як у агульным плане (на абставіны, у якіх іншыя агенты карысталіся мовамі або ўспрымалі ix, i на паводзіны гэтых агентаў), так i ў больш канкрэтным („на» тыя мовы, „на» якіх гэтыя акты здзяйсняліся).

Адсюль вынікаюць пэўныя наступствы. Першае: histoire, якую піша наш гісторык, аказваецца ў значнай меры événementielle, паколькі ён цікавіцца здзейсненымі ўчынкамі i тымі кантэкстамі, у якіх i над якімі яны здзяйсняюцца. Моуеіте durée ўваходзіць у моўны кантэкст, хоць i не зводзіцца да яго; longue durée цікавіць яго толькі пастолькі, паколькі яно вербалізуецца i такім чынам уваходзіць у moyenne durée.

Другое: гісторыя, якую ён піша, аказваецца ў значнай меры тэкстуальнай — то бок знітаванай з пісьмовым i друкаваным прамаўленнем і водгукамі на яго (як мы пабачым, бальшыня чытачоў, якіх ён даследуе, вядомая яму з тае прычыны, што яны самі ў сваю чаргу сталі аўтарамі). Гэта гісторыя дыскурсу i дзейнасці, а не станаў свядомасці — хоць, як мы пабачым, яна ix i не выключав. Гісторыю mentalités ён піша толькі пастолькі, паколькі яны артыкулююцца ў дыскурсе, у публіцыстычным i палемічным прамаўленні i водгуку: г. зн. на ўзроўні адносна складаных паводзінаў i адносна дынамічных зменаў. Пошук mentalités (гэтае шляхетнае паляванне) завядзе яго глыбей у тоуеппе, аж да longue durée; у гэтых глыбінях могуць апынуцца эле­менты, якія ўвогуле не ўсплываюць на ўзровень дыскурсу; але сведчанні, якія кажуць пра ix існаванне, могуць належаць да такога гатунку, які найлепшым чынам даследаваны іншымі прафесіяналамі. Такому гісторыку няма ганьбы ў тым, каб заклікаць да падзелу працы.

Трэцяе: такая гісторыя, апроч усяго, будзе гісторыяй рыторыкі, а не граматыкі, гісторыяй афектыўнага i эфектыўнага зместу маўлення, а не яго структуры. Тут гаворка ідзе пра акцэнты i прыярытэты; гісторык можа апынуцца ў сітуацыі, калі трэба мець справу з граматыкай i структурай; але ён пагаджаецца, што павінна існаваць такая глыбіня, на якой структуры ўжо не ўсведамляюцца, не выкарыстоўваюцца рыторыкай i не абмяркоўваюцца тэорыяй. На гэтай глыбіні існуе longue durée, але нічога болей там няма, i ён туды не спускаецца — не таму, што лічыць гэта немагчымым, а таму, што лічыць гэта не сваей справай. У глыбінях, куды не заплывае нішто жывое, наўрад ці, на яго думку, існуе гісторыя, — толькі глыбакаводная фізіка, a ў яго тым часам ёсць i свае заняткі і інтарэсы — эквівалентныя ў ягоным сусвеце таму, што рабіў i цярпеў Алківіяд, таму, што адзін офісны кур’ер пераказаў другому.

Такі гісторык аказваецца ў значнай меры археолагам; ён выяўляе схаваную прысутнасць розных моўных кантэкстаў, у якіх час ад часу вядзецца дыскурс. На падставе свайго ўласнага досведу я магу засведчыць (i пазней гэтая тэза будзе развітая шырэй), што для яго робіцца звыклай справаю знаходзіць багата слаёў такіх кантэкстаў у адным i тым жа тэксце, i яго заўжды дзівіць i цешыць, калі ён адкрывае знаёмыя яму з іншых крыніц мовы ў знаёмых тэкстах, дзе на ix прысутнасць дагэтуль не звярталі ўвагі. Такія адкрыцці не заўсёды падвышаюць яго павагу да спосабаў, якімі тэксты чыталіся раней. 3 мовамі, якія ён адкрывае, ён знаёміцца праз начытанасць у разнастайных тэкстах, у выніку чаго распазнае ix прысутнасць i пачынае „вучыць» ix, як „вучаць» мову: гэта значыць, прызвычайваючыся чытаць (але не прамаўляць або пісаць) ix, ён даведваецца, што на ix можна прамовіць i як гэта на ix будзе выслоўлівацца. Тут узнікаюць сур’ёзныя праблемы, звязаныя з інтэрпрэтацыяй i гістарычнасцю, якія трэба будзе разгледзець; але цэнтральная тэма гэтага зборніка (The languages of political theory in Early Modern Europe. — Рэд.) патрабуе спярша звярнуцца да пытання, якім чынам можна вызначыць гэтыя мовы, ідыёмы або рыторыкі як гістарычныя феномены.

Калі пашукаць прыкладаў моваў, якія я маю на ўвазе, першымі на розум можа прыйсці — не як прывілеяваны або парадыгматычны, а як тыповы выпадак — мова сярэднявечнай схаластыкі, рэнесанснай эмблематыкі, біблійнай экзе­гезы, агульнага права, цывільнага права, класічнага рэспубліканства ці рэспубліканскага радыкалізму [commonwealth radicalism]; гэты спіс мае ўхіл у бок маіх уласных даследаванняў, якія, аднак, адразу штурхаюць мяне да спробы выйсці па-за яго межы. Сярод элементаў, якія складаюць яго на гэты момант, некаторыя, вядома, маюць вельмі інстытуцыйны характар; у ix адразу можна прызнаць мовы, якія ўжываюцца канкрэтнымі супольнасцямі ў сваім прафесійным дыскурсе — артыкуляцыю дзейнасці i інстытуцыйнай практыкі гэтых супольнасцяў. Важна, што палітычны дыскурс падтрымліваецца ў значнай меры святарамі i юрыстамі, прычым у такіх модусах, якія яны праз сваё службовае становішча могуць накідаць іншым; бо інтэлектуальныя колы [clerisies] звяртаюцца не толькі да свайго асяроддзя, — яны накідаюць свае эзатэрычныя мовы разнастайным фракцыям шырокае публікі [laities], часам спараджаючы ў гэтай апошняй выразную незадаволенасць. Сгварэнне i распаўсюджванне моваў, такім чынам, — у значнай меры справа вучоных аўтарытэтаў [clerical authority]; гэта гісторыя таго, як адукаваныя прафесіяналы пачалі спрычыняцца да кіравання справамі іншых людзей i забавязалі ix весці дыскурс на мовах, якія яны самі выпрацавалі; але ў той жа час — гісторыя таго, як шырокая публіка прыўлашчыла сабе прафесійныя ідыёмы дзеля непрафесійных мэтаў, пачала выкарыстоўваць ідыёмы з іншых крыніц, змяняючы ix уздзеянне, або выпрацавала рыторыку варожасці да накідання сабе мовы. Такім чынам, мы зауважаем антынамічнае выкарыстанне мовы: сітуацыю, калі падначаленыя выкарыстоўваюць мову тых, хто ix падначаліў, пазбаўляючы яе ўласцівых ёй сэнсаў i абяртаючы яе ўздзеянне на адваротнае. Экспрапрыяцыя i прыўлашчванне — важныя аспекты предмета нашых даследаванняў; я кажу гэта таму, што тыя, перад кім я ніколі не змагу дастаткова падкрэсліць, наколькі яны важныя, вечна абвінавачваюць мяне, быццам я адмаўляю ix важнасць.

Істотна, што даследаванне палітычнае мовы пачынаецца з моваў кіраўнічых групаў — моваў, якія артыкулююць клопаты гэтых групаў i вызначаюцца адпаведнай тэндэнцыйнасцю; але важна i тое, што чым болыы мова інстытуцыяналізуецца i робіцца публічнаю, тым больш яна робіцца даступнаю для задач самых розных моўцаў, якія артыкулююць самыя розныя клопаты. Гэтая дыверсіфікацыя ўзнікае ў рамках кіраўнічай групы, дзе звычайна вядзецца багата дыскусій; але застацца ў межах зыходнай адукаванай, прафесійнай i г.д. групы яна не можа. Здараецца, што мова пашыраецца па-за межы зыходнай мадэлі ўзаемаадносін „кіраўнічыя — кіроўныя», што запачаткавалі яе. Так бывае, калі на ёй прамаўляюць іншыя кіраўнікі іншым падданым; кіраўнікі, не ўпэўненыя, кім яны кіруюць; падданыя, не ўпэўненыя, хто імі кіруе або па якім праве імі кіруюць; i нават рэвалюцыянеры, якія выкарыстоўваюць яе, каб зрынуць кіраванне ўвогуле. У Еўропе ранняга Новага часу сустракаецца мноства прыкладаў усіх гэтых варыянтаў, на­ват апошняга з пералічаных. Распаўсюджванне мовы i яе стварэнне часта аказваюцца зусім рознымі рэчамі.

Гісторык палітычнай мовы адкрые, што мова мае сваю ўласную палітыку; але спыніцца на гэтым пункце, пры ўсёй яго важнасці, значыць пакінуць убаку досвед адкрыцця гісторыкам моваў, схаваных у тэкстах, якія ляжаць перад ім, — тое, што я бяруся акрэсліць. Разглядаючы ідыёмы, якія паўстаюць з тэксту, гісторык пазнае ў некаторых з ix мовы прафесійных карпарацый: праз гэтыя мовы артыкулююцца практыкі, якія надаюць гэтым карпарацыям моц, а ix маўленню аўтарытэт — i здатнасць накідацца іншым; але яго досвед на гэтым не спыніцца. Так, побач з толькі што дапушчаным намі выпадкам ён можа напаткаць мовы святых ці аўтарытэтных кніг — Бібліі, Арганона, Кодэкса, Талмуда, Карана, Шасцікніжжа — i тых, хто карыстаецца імі ў сваім дыскурсе. Калі б яму рупіла моўная актыўнасць экзегетаў, якія ўваходзяць у прафесійную карпарацыю або маюць у ёй аўтарытэт, справа не вельмі б змянілася; але паступова можа выявіцца, што ён, замест гэтага, мае справу з сеткай або супольнасцю літаратараў — прафесіяналаў ці аматараў, прызнаных аўтараў ці arriviste — якія карыстаюцца мовамі прафесійных карпарацый, не канечне самі належачы да апошніх, i здатныя, па-першае, прыстасоўваць гэтыя ідыёмы або рыторыку да мэтаў свайго ўласнага дыскурсу, а па-другое, — тварыць i развіваць, пераследуючы гэтыя мэты, свае ўласныя ідыёмы i сваю ўласную рыторыку. Выявіцца, што ён мае справу з ідыёмамі, якія генеруюцца не столькі прафесійнай практыкай, колькі рыторыкай дыскурсу: са спосабамі дыскурсу, якія фармулююцца ў рамках абмеркавання паасобных тэмаў і праблемаў, або ca стылямі дыскурсу, у якіх замацаваўся стыль вядомых i адметных аўтараў — Бёрка ці Гегеля, Лео Страуса ці Май­кла Оўкшота [a Burke or a Hegel, a Leo Strauss or a Michael Oakeshott]. Некаторыя з гэтых аўтараў інстытуцыяналізуюцца як аўтарытэтныя для прафесійных экзегетаў, іншыя — не. Пры гэтым гістарычная значнасць аўтара вымяраецца далека не толькі тым, ці ўдалося яму стварыць адмысловы спосаб дыскурсу — ці можам мы ўявіць каго-колечы, хто карыстаўся б Гобсавай ідыёмаю, прынамсі пішучы па-англійску? Справа ў тым, што гісторык цяпер мае справу не з узаемазвязанымі мовамі шэрагу практыкуючых інтэлектуальных групаў, a з адзінай, хоць i складанай, дыскурсіўнай супольнасцю, чыю дзейнасць можна вызначыць толькі як рыторыку або літаратуру; справа таксама ў тым, што хоць мову палітычнага дыскурсу ўсё яшчэ магчыма разбіць на мноства падмоваў або ідыёмаў, аднак цяпер трэба ўлічваць, што яна можа генераваць гэтыя ідыёмы з рамак свайго ўласнага дыскурсу, а таксама рабіць — самастойна ці прымусова — запазычанні з ідыёмаў, народжаных у іншых дыскурсіўных супольнасцях. На пачатку XVIII ст. у тканку англійскага палітычнага дыскурсу глыбока ўпляліся журналістыка i прыгожае пісьменства, напрыканцы яго — класічная эканоміка; але ў той жа час узнікла ідыёма Бёрка i (створаная больш свядома) ідыёма Бэнтама, i пра абедзве (пра першую, калі заўгодна, — з нашмат большай відавочнасцю) можна сказаць, што яны ўзніклі як мутацыі ў ходзе змены мадэляў палітычнай рыторыкі або дыскурсу.

Такім чынам, слаі моўных кантэкстаў, якія выяўляе наш гісторык-археолаг, маюць вельмі неаднародны характар. Некаторыя з ix — мовы прафесійнай практыкі, якія з тых ці іншых прычын увайшлі ў мову палітыкі, так што палітыка цяпер вядзецца на гэтых ідыёмах; іншыя — ідыёмы, ры тарычныя спосабы або стылі — лепш будзе лічыць створанымі ў рамках палітычнага дыскурсу, палітычнай рыторыкі, вынікам зрухаў або падзеяў, якія здзяйсняюцца аўтарамі i суб’ектамі дзеянняў у гэтых рамках. Падкрэсліваць першае — значыць рабіць націск на сацыяльнай структуры: перад намі маўленне, артыкуляванае святарамі, юрыстамі, гуманітарыямі, прафесарамі, магчыма — рознага кшталту групамі, якія існуюць у шырокай публіцы, а часам — ерасямі, якія вызначаюцца праз той факт, што яны выключаныя з гэтых групаў. Падкрэсліваць другое — значыць рабіць націск на дыскурсе: перад намі маўленне, артыкуляванае дыскурсантамі, якія дзейнічаюць у рамках працяглых дыскусій i спрэчак, працяглай рытарычнай i тэарэтычнай дзейнасці, i кантэкст учынкаў, якія яны здзяйсняюць, — гэга кантэкст самога дыскурсу. Сэнс, які мы ўкладаем у паняцце „стварэнне i пашырэнне палітычных моваў», будзе варыявацца ў залежнасці ад таго, першы ці другі мы прымем з гэтых, аднолькава законных, пунктаў гледжання; сацыяльны шлях тварэння моваў цягне за сабой адзін набор прыярытэтау, рытарычны — іншы. Аднак гісторык-археолаг, які слой за слоем выяўляе схаваныя ў тэксце мовы, аказваецца вымушаны прыняць абодва падыходы; на яго погляд, паміж імі прынамсі няма радыкальных адрозненняў.

Мы прымаем, што гэтыя мовы можна размеркаваць на шкале ад інстытуцыйнага i знешняга да асабістага i своеасаблівага — хоць два гэтыя полюсы, як мы пабачым, не канечне будуць узаемавыключальнымі. Але па меры набліжэння да другога з названых полюсаў перад намі ўсё вастрэй паўстае праблема: што значыць гаварыць пра мову як пра гістарычны феномен, які магчыма неяк ідэнтыфікаваць? Інакш кажучы, чым больш мы маем справу з індывідуальнымі стылямі прамаўлення, з стварэннем асабовасцяў, якія палдаюцца ідэнтыфікацыі, у сітуацыях, якія таксама паддаюцца ідэнтыфікацыі, — тым болынаю робіцца небяспека блытаніны паміж parole i langue, паміж інтэрпрэтацыяй i ідэнтыфікацыяй. Калі мы проста напаткалі вельмі індывідуальны стыль прамаўлення, які цягне за сабой свае імплікацыі i прапануе сваю практыку, не варта казаць, што мы адкрылі новую „мову». Пагатоў не варта так казаць, калі мы проста напаткалі новы стыль, каб нам самім чытаць прамаўленні дыскурсантаў мінулага і прыпісваць ім пэўныя формы i ўзроўні сэнсу: бо рабіць гэта — значыць зводзіць усю гісторыю да тэксту, які існуе роўна настолькі, наколькі мы можам яго інтэрпрэтаваць. Гісторык, пра якога ідзе гаворка, імкнецца быць упэўненым — прынамсі як мага больш упэўненым — што „мова» ці „моўны кантэкст», на адкрыццё ці выяўленне якога ён прэтэндуе, існаваў eigentlich, перш чым ён яго адкрыў; ён шукае спосабу паказаць, што гэта не проста яго ўласная вынаходка [invention], бо ведае, што дзеяслоў invenire можа азначаць i ‘знайсці’ i ‘выдумаць’. Да гэтай мэты можна ісці рознымі шляхамі.

Упэўненасць гісторыка ў тым, што „мова» — не яго ўласная выдумка, мацнее: a) калі ён можа паказаць, што на гэтай мове розныя аўтары здзяйснялі разнастайныя ўчынкі, адказваючы на ей адзін аднаму i выкарыстоўваючы яе як сродак зносін i як спосаб дыскурсу; b) калі ён можа пака­заць, што яны абмяркоўвалі паміж сабою, як яна ўжываецца, выпрацоўвалі мовы другога парадку дзеля крытый яе выкарыстання i вербальна, экспліцытна вызначалі, што яны карыстаюцца менавіта гэтаю мовай (гэта можна назваць тэстам спадара Журдэна); с) калі ён можа прадказаць, якія наступствы (выразныя i прыхаваныя), якія парадыгматычныя эфекты, праблематыкі i г. д. пацягне за сабой выкарыстанне канкрэтнай мовы ў канкрэтных умовах, i можа прадэманстраваць, што ягоныя прадказанні пацвярджаюцца або, што цікавей, абвяргаюцца (гэта можна назваць эк­спериментальным тэстам); d) калі ён адчувае здзіўленне, а потым асалоду, сустракаючы знаёмую мову там, дзе не спадзяваўся яе знайсці (гэта можна назваць тэстам на радасную неспадзяванку [serendipity test]); e) калі ён выключае з разгляду мовы, недаступныя аўтарам, якіх ён даследуе (тэст на анахранізм).

Гісторык вучыць мову, каб чытаць на ей, а не пісаць. Яго ўласныя творы будуць складацца не з мяшанкі розных вывучаных ім моваў, як раман Джона Барта „The SotweedFactor«, a з моваў інтэрпрэтацыі, на якіх ён навучі, якія сам распрацаваў, прычым кожная з ix мае на мэце выяўленне i артыкуляванне, — так бы мовіць, парафразіс, — дапушчэнняў, намёкаў i т.д., якія выразна або схавана прысутнічаюць у адной ці некалькіх мовах, на якіх ён здольны чытаць. Ён уступае ў свайго роду дыялог з славутай формулай Колінгвуда: так, ён можа вывучыць мову іншага чалавека, каб „нанава прадумаць ягоныя думкі», але мова, на якой ён будзе выказваць думкі гэтага іншага чалавека, прадумаўшы ix нанава, будзе моваю гісторыка, а не таго чалаве­ка. Гэта пакідае прастору i для крытычнай, i для гістарычнай аб’ектыўнасці [detachment]; у склад мовы гісторыка ўваходзяць рэсурсы, якія дазваляюць яму пацвердзіць як адэкватнасць інтэрпрэтацыі, якую ён прапануе для чужой parole, так i той факт, што гэтая parole фактычна вядзецца на той langue — або на зборцы i выбарцы тых розных langues, — з якімі гісторык яе звязаў Гэта ягоны адказ на любыя радыкальныя заявы наконт неперакладальнасці або нечытэльнасці тэкстаў; гісторык прэтэндуе на ўменне выяўляць спектр моваў, на якіх тэкст пісаўся і чытаўся, і адрозніваць гэтыя мовы ад тых, на якіх ён не пісаўся і не мог быць напісаны ў пэўны канкрэтны час.

Але перадумова ўсяго гэтага — яго ўменне рэінстытуцыяналізаваць мовы: г. зн. паказваць, што вельмі своеасаблівыя, на першы погляд, спосабы прамаўлення ўжо былі раней (або зрабіліся пазней) вядомымі і прызнанымі як рэсурсы дыскурсіўнай супольнасці („даступныя мовы» [available languages], калі гаварыць на гэтым жаргоне), што імі карыстаўся — i ў той ці іншай меры лічыў магчымым карыстацца — болын як адзін з дзеячаў гэтай супольнасці. Мова, у адрозненне ад стылю, абавязкова павінна лічыцца гульнёю, адкрытаю болыы як для аднаго гульца. Але як толькі мы прызнаем гэта, праведзенае намі раней адрознен­не паміж сацыяльным i рытарычным аспектамі тварэння i пашырэння моваў робіцца яшчэ важнейшым. Калі мы можам паказаць, што канкрэтная мова ўзнікла па-за сусветам палітычнага дыскурсу, у пэўнай сацыяльнай або прафесійнай практыцы, а пасля прыйшла ў наш сусвет пры большці менш спецыфічных акалічнасцях, — у гэтым выпадку сказаць, што яна мела інстытуцыйны характар i была даступная для мэтаў розных удзельнікаў моўнай гульні, лягчэй, чым калі мы назіраем узнікненне мовы ўнутры гэтага сусвету, у моўных актах, рытарычных хадах i стратэгіях удзельнікаў гэтае гульні. Бо ў апошнім выпадку мы сутыкаемся з праблемаю — нам трэба паказаць, якім чынам хады ўдзельніка гульні даюць пачатак моўным інстытутам, прычым заўсёды знойдзецца нехта, хто будзе падкрэсліваць унікальнасць кожнага ходу аж да поўнага знікнення самога інстытута, у якім гэты ход здзяйсняўся i складанню якога спрыяў. Цяперашнім часам ставіцца пад пытанне[3] — ці была насамрэч англійская „звычаёва-праўная свядомасць» [‘common-law mind’] настолькі замкнутаю, маналітна астраўною (як дапускалася ў маёй працы The Ancient Constitution and the Feudal Law, апублікаванай у 1957 г.)? Я думаю, што пытанне гэтае слушнае, i сам асабіста не схіляюся ні да якага канкрэтнага адказу. Але крытыка гэтая вядзе да таго, што дактрыну старажытнага дзяржаўнага ладу робіцца нашмат цяжэй тлумачыць праз mentalité i нашмат лягчэй праз паняцце руху [a move]. Калі, як цяпер лічыцца, англічане XVII ст. не был! настолькі зашораныя сваім астраўным становішчам, каб не ўсведамляць, што ў Англіі існуе i можа (або працягвае) дзейнічаць рымскае i феадальнае права, — то меркаванне, што яны гэ­тым правам ніколі не карысталіся, павінна хутчэй быць суджэннем [assertion], а не пасылкаю [assumption]: аргу­ментам, на які можа існаваць контраргумент, парадыгмай, якая павінна ўсталёўвацца праз выключэнне іншай, адваротнай. Сэр Эдвард Коўк [Coke], гэты вялікі карыфей права, выглядаў бы не столькі рупарам, праз які артыкулявала сябе mentalité, колькі магутным прапагандыстам iўдалым агітатарам, які праз вуснае маўленне, пяро i друк заахвочваў сваіх слухачоў i чытачоў заняць пазіцыі, да якіх тыя, несумненна, шмат у якіх сэнсах былі ўжо загадзя гатовыя (ніхто ж не кажа, што mentalité або ідэалогія не існуюць), але ведалі, што ім можа існаваць альтэрнатыва, i павінны былі адмаўляць гэтую магчымасць. Моўны акт выступіў бы тады на першы план адносна моўнай сітуацыі. На карысць такога перагляду апошнім часам прыводзілася багата аргументаў, i я гэга вітаю, бо не адчуваю сябе абавязаным заўсёды трымацца тлумачэнняў праз паняцце mentalité i схіляюся да таго, каб разглядаць моўныя сітуацыі ранняга Новага часу як шматмоўныя, а не маналітныя. Калі пакінуць убаку праблему замкнутасці (астраўнога становішча), то відавочна, што думаючы толькі пра нармальнае функцыянаванне мовы, а не пра маўленчыя акты, якія здзяйсняюцца на ёй i над ёю, занядбоўваючы parole на карысць langue, прыплятаць mentalité аж занадта легка. Але сям i там у дыскусіях пра англійскую гістарыяграфію я сутыкаюся з той магутнай гістарычнай школай, для якой адзіная рэальнасць — гэта рэальнасць высокай палітыкі, і ўсе гістарычныя феномены зводзяцца да хадоў „сваіх людзей», якія разыгрываюць бясконцую прыгодніцкую гульню алігархічнага ўрадавання[4]. Калі б гэтыя даследчыкі мелі рацыю, заўсёды існавала б толькі parole i ніколі — langue; поспех i няўдача кожнага ходу вызначаліся б у рамках durée bien moyenne бягучага стану гульні, а не ў больш трывалых кантэкстах, якія ўтвараюцца сацыяльнымі або лінгвістычнымі структурамі. Я хацеў бы абгрунтаваць такую трактоўку гісторыі дыскурсу, якая змяшчае дыскурс паміж parole i langue, паміж моўным актам i моўным кантэкстам. Прапанаваны перагляд маёй даўнейшай інтэрпрэтацыі мяне да гэтага толькі заахвочвае, бо дзякуючы ямуробіцца выразнейшым ракурс, у якім за праяваю, якую я дагэтуль трактаваў як мову, можна назіраць у працэсе яе мадыфікацыі або нават усталявання праз здзяйсненне маўленчых актаў.

Але гэта вяртае нас да тэзы, згодна з якой працэс „стварэння i пашырэння моваў» павінен разглядацца як у рамках дыскурсіўнай дзейнасці, так i ў разнастайным узаемадзеянні паміж дыскурсам i іншымі сацыяльнымі фе­номенами Наш гісторык, заняты ідэнтыфікацыяй моўных кантэкстаў, у якіх адбываюцца маўленчыя акты, павінен мець магчымасць вывучаць, як мовы творацца ў тых ці іншых сацыяльных кантэкстах i пашыраюцца на дзейнасць палітычнага дыскурсу; але ён павінен таксама мець у сваім арсенале сродкі, каб паказаць, якім чынам здзяйсненне маўленчых актаў не проста мадыфікуе мову, а вядзе да стварэння i пашырэння новых моваў у нашым разуменні гэтага тэрміна. Мовы генеруюцца праз разнастайную дзей­насць, практыку i кантэксты ў грамадстве; мовы генеру­юцца таксама i праз узаемадзеянне паміж langue i parole у доўгатрывалым кантынууме дыскурсу. Другі выпадак мы можам разглядаць як асобны варыянт першага, але не як яго эпіфеномен (калі ўжо мы пагадзіліся, што мова — доўгатрывалая дзейнасць, якая ўсталёўвае свае ўласныя правілы i нават прадвызначае, якім чынам гэтыя правілы могуць змяняцца). Metier нашага гісторыка — вывучыць шэраг моваў і ўсталяваць ix як кантэксты, у якіх здзяйсняюцца акты прамаўлення; далей яму спатрэбяцца спосабы, каб зразумець, якім чынам гэтыя акты мадыфікуюць свае кантэксты i якім чынам некаторыя з гэтых мадыфікацыяў вядуць да стварэння i пашырэння новых моваў i новых кантэкстаў. Больш таго, звычайна, хоць не канечне, ён паглыбляецца ў вывучэнне гісторыі той ці іншай літаратуры: то бок формы дыскурсу, звязанага са стварэннем пісаных i друкаваных тэкстаў, i бярэцца вытлумачваць апошнія як падзеі гэтай гісторыі — як вельмі складаныя paroles або акты прамаўлення, зразумелыя ў тэрмінах тых langues, адкуль яны былі ўзятыя, ix уздзеянняў на гэтыя langues i на свет, у якім яны пісаліся i прамаўляліся. Дэманстрацыя таго, якім чынам падобныя paroles мадыфікуюць langue i ў некаторых выпадках памагаюць ствараць i пашыраць новыя ідыёмы дыскурсу, — важны складнік ягонае справы.

Апошнім разам мы бачылі нашага гісторыка ў ролі археолага, які выяўляе мовы або ідыёмы дыскурсу ў выглядзе кантэкстуальных слаёў, якія можна паказаць як складнікі тэксту — i ў такой колькасці, каб дыскурс здзяйсняўся ў ix усіх адначасова. Гэтыя ідыёмы ўзнікаюць з разнастайных крыніц i могуць браць пачатак у грамадствах i гістарычных момантах, якіх ужо больш няма (калі аказваецца менавіта так, гэга можа быць важным момантам у працэсе росту гістарычнага самаспазнання). Кожная з ix спецыялізавалася на здзяйсненні актаў i перадачы звестак, характэрных менавіта для яе; але кваліфікаваныя дыспутанты i рытары былі здатныя змешваць слаі, сплятаць розныя ідыёмы ў адзіны тэкст i ў адзіны, хоць i складаны, кантынуум дыс­курсу. Калі мы назіраем такі суплёт ідыёмаў, трэба разумець, што ў тэксце здзяйсняецца адначасова шмат прамаўленняў, i гісторык — перастаючы тут быць археолагам — павінен запытаць: ці адзіны шэраг актаў здзяйсняецца ягоным тэкстам — або шматлікія гетэрагенныя шэрагі? 3 не­каторых пунктаў гледжання, у тым ліку з гістарычнага, гэ­тыя магчымасці не выключаюць адна адну. Мы можам, напрыклад, думаць пра дастаткова ўплывовага аўтара як пра „Пенелопу ўдзень», якая тчэ з розных ідыёмаў адзіны габелен з адзіным малюнкам на ім; але i пра чытачоў тэксту (якія зусім не канечне павінны быць такімі ж глыбакадумнымі, як аўтар), варта думаць як пра „Пенелопу ўначы», якая распускае натканае i зводзіць яго да набору ідыёмаў i прамаўленняў. Бываюць аўтары настолькі спрытныя, што ўмеюць прадбачыць i эксплуатаваць разнастайныя чытацкія рэакцыі, але, мабыць, ніхто i ніколі не патрапіў прадбачыць усе рэакцыі, якія выкліча яго тэкст. I мінуўшчына, i будучыня тэксту, калі глядзець гістарычна, даюць нам падставы, каб падкрэсліваць разнастайнасць i гетэрагеннасць ягоных прамаўленняў — тых, якія ён можа здзяйсняць, i тых, здзяйсненне якіх выявіцца толькі пазней. Для палітолага гэта азначае, што мова палітыкі вызначаецца ўнутра най амбівалентнасцю; як выказаўся Ўільям Коналі[5], яна складаецца з прамаўлення істотна спрэчных тэзаў. Для гісторыка ж гэта азначае, што кожны тэкст можа выступаць актарам у бясконцым шэрагу лінгвістычных працэсаў, узаемадзеянняў паміж прамаўленнем i кантэкстам. Квэнтын Скінэр слушна спалучыў імперфект i працяглы мінулы час у сваёй фармулёўцы, згодна з якой мы павінны ведаць, што аўтар „рабіў» [was doing], публікуючы [when he published] канкрэтны тэкст[6]; бо калі ў тое, што ён „рабіў», уваходзіць — i нават на прыярытэтных правах — тое, што ён імкнуўся здзейсніць, то не толькі яго намеры i здзяйсненні могуць адрознівацца i нават разыходзіцца між сабою, але i тое, што ён „урэшце, як выявілася, зрабіў» [would turn out to have done], можа ў канчатковым выніку ці не экспаненцыяльна аддаляцца ад любых яго намераў. Гісторыя складаецца пераважна з непраднамераных здзяйсненняў, i пераход ад намеру да здзяйснення патрабуе як імперфекту, так i перфекту ва ўмоўным ладзе. Наш гісторык, цалкам перастаючы быць археолагам, шукае спосабу выявіць, якім чынам parole ўздзейнічае на langue. Мы прымаем, што ён здатны паказаць разнастайнасць моваў, на якіх быў сфармуляваны i здзейснены які заўгодна тэкст, прычым кожная з гэтых моваў — канвенцыйны спосаб прамаўлення, які дзейнічае як парадыгматычная сіла. Адсюль, а таксама са сваіх ведаў пра гістарычныя сітуацыі i кантэксты, у якіх знаходзіўся аўтар і да якіх звярталася ягонае прамаўленне, ён можа выснаваць канкрэтны малюнак той разнастайнасці, якую складаюць меркаваныя — або i здзейсненыя — тэкстам i аўтарам маўленчыя акты. Гэтыя акты, задуманыя i здзейсненыя на кожнай з некалькіх ідыёмаў тэксту або на ix усіх разам, ён далей размяркоўвае на больш руцінныя (прамаўленне канвенцый) i на больш спецыфічныя (стасаванне канвенцый).

Калі канвенцыі, парадыгмы i дырэктывы, якія могуць лічыцца складнікамі палітычнае мовы, дастасоўваюцца да такіх палітычных i гістарычных абставін — i ў такіх палітычных i гістарычных абставінах, якіх гэтая мова канвенцыйна не прадугледжвае, могуць назірацца два працэсы. Па-першае, новае віно будзе ўлівацца ў старыя мяхі: i новыя абставіны, i народжаныя імі новыя задачы для мыслення i дзеяння будуць прыпадабняцца да абставінаў i задач, прадугледжаных старымі канвенцыямі, — якія, магчыма, надалей захаваюць сваю паноўную ролю. „На старых па­летках павінна ўрадзіць новае збожжа», — казаў у свой час сэр Эдвард Коўк [Sir Edward Coke], які добра разумеў гэты працэс. I гісторыку назіраць за гэтым працэсам будзе цікава, бо апошні высвечвае прэсупазіцыі старой мовы, паведамляе, да якога светапогляду заахвочваліся яе карыстальнікі, i дае магчымасць фармуляваць сцвярджэнні адносна гістарычных сітуацый, у якіх яна фармавалася i выкарыстоўвалася. Ён не настолькі строгі гістарыцыст, каб меркаваць, што спроба наліць новае віно ў старыя мяхі непазбежна абернецца няўдачай або утварэннем фальшывай свядомасці; часам бывае так, а часам i не, а некаторыя парадыгмы i мовы захоўваюць кантынуітэт сярод пераменаў цягам доўгіх перыядаў. Але, вядома, ідзе i адваротны працэс; новыя абставіны спараджаюць напружанні ў ста­рых канвенцыях, мова пачынае ўжывацца па-новаму, ва ўжыванай мове адбываюцца змены, i гэты працэс можна прадставіць як шлях да стварэння i пашырэння новых моваў — хоць дакладнае значэнне гэтай фразы патрабуе яшчэ ўдакладнення. Наш гісторык будзе імкнуцца даследаваць, у якой паслядоўнасці адбываюцца гэтыя рэчы, i тут варта згадаць два прынцыпы.

Адзін з ix той, што новая мова можа ўтварацца не толькі пры спробе змяніць старую мову, але i — з не меншым поспехам — пры спробе яе захаваць; можна знайсці выпадкі, калі свядомы i мэтанакіраваны акцэнт на змену, працэс i мадэрнасць апынаецца сярод стратэгій, прынятых абаронцамі традыцыйнага ладу, як i павінна быць згодна з логікаю самога паняцця традыцыі. Другі — што паколькі любая мова можа ўжывацца больш ці менш шырока, колькасць актараў i разнастайнасць іхніх актаў, уключаных у гэтыя працэсы, можа таксама шырока варыявацца. Некаторыя моўныя змены бываюць на погляд выкліканы супадзеннем ці згодаю маўленчых актаў такога мноства актараў, у гэтулькіх моўных сітуацыях i з такімі разнастайнымі намерамі, што пра гэтыя змены ў мове лягчэй думаць як пра [выпадкова] спрычыненыя, а не [свядома] задуманыя; ляг­чэй бачыць у ix вынік разнароднасці мэтаў, а не працу вядучых актараў, якіх можна ідэнтыфікаваць i пра якіх можна паказаць, як яны здзяйсняюць новаўвядзенні ў langue праз агрэгатыўныя ці дызагрэгатыўныя paroles i накідаюць іншым свае новаўвядзенні разам з новай мовай. 3 іншага боку, у гісторыі, як выглядае, такія прыкметныя актары сустракаюцца; яны здабываюць, часам досыць шпарка, статус аўтарытэтаў, якіх трэба слухацца, або праціўнікаў, якіх трэба абвяргаць; i не будзе зусім немагчымым уявіць, што некаторая змена ў мове выклікана прамаўленнямі канкрэтных актараў i рэакцыямі на ix прамаўленні іншых актараў, не менш канкрэтных. Часам, праўда, гэты малюнак аказваецца гістарыяграфічнай ілюзіяй; мы схільныя выбіраць прыкметных асобаў i адводзіць ім вядучыя або прадстаўнічыя ролі, якія ім належаць не заўсёды; але калі б ix прызначалі на гэтыя ролі не самі гісторыкі, а тыя, каго гісторыкі вывучаюць, — то справа стаяла б інакш. Вядома, нам трэба ўмець запытвацца, ці гралі Макіявелі, Гобс або Лок тую ролю ў гісторыі, якую ім прынята адводзіць; але гэтаксама нам трэба ў нейкі спосаб разумець, якім чынам змены ў палітычнай мове можна разглядаць як выкліканыя прамаўленнем i рэакцыяй паасобных актараў. Нам патрэбная i марфалогія langue, i дынаміка parole.

Уявім сабе, далей, чалавека, якому ёсць што сказаць пра нейкую вельмі спецыфічную, у пэўных дачыненнях беспрэцэдэнтную сітуацыю, але яго прамаўленне вызначаецца i абмяжоўваецца правіламі або канвенцыямі некалькіх даступных яму моваў Патрабаванні, якія ставяць гэтыя мовы, разыходзяцца з імпульсамі i абмежаваннямі, якія вынікаюць з аўтаравага становішча — прычым вынікаюць, вядома, вельмі па-рознаму. У сітуацыі можа прысутнічаць нешта та­кое (вядомае, невядомае або больш ці менш вядомае прамоўцу), пра што цяжка гаварыць любым звыклым чынам; або прамоўца можа стаяць перад казуістычнай ці судовай дылемай (магчыма, навязанай яму ў ходзе дыскусіі маўленчымі актамі апанента); або ягоная рэфлексія (магчыма, маральная, эпістэмалагічная або метафізічная, ва ўсёй яе глыбіні i складанасці) пра сваё або чыёсьці становішча, якое абумоўлена наяўнай сітуацыяй або выявілася дзякуючы ёй — пераканала яго ў неабходнасці нейкай змены, дробнай ці радыкальнай, у моўных канвенцыях i прэсупазіцыях. Мы можам думаць (гэта важна — быць здатным думаць) пра ягоную pawle як пра адказ на ціск, які ён адчувае з боку чужых paroles; але калі пісаць гісторыю ў тэрмінах узаемадзеяння parole i langue, то важна разглядаць ягоную parole як адказ на канвенцыі тае langue, якою ён карыстаецца i якую больш ці менш ведае. Гульцы здзяйсняюць маўленчыя акты згодна з правіламі гульні; часам яны абмяркоўваюць гэтыя правілы i выпрацоўваюць дзеля гэтага мовы другога парадку; гэтыя апошнія маюць свае правілы, у якіх могуць здарацца інавацыі, i змена ў гэтых правілах можа цягнуць за сабою змену ў правілах, паводле якіх маўленчыя акты здзяисняюцца на мовах першага парадку. Змена ў правілах моўнай гульні, спрычыненая некаторым маўленчым актам, можа адбыцца i раней, i пазней за любое ўздзеянне гэта­га акта на любога гульца ў гэтай гульні; усе акты, аднак, здзяисняюцца гульцамі.

Але мы япгчэ не патлумачылі, як такія інавацыі могуць адбывацца, i пагатоў — як яны могуць прыводзіць да стварэння i пашырэння новых моваў. Якім чынам аўтарнаватар спараджае вусную ці пісьмовую parole, якая аказваецца новаю, — гэта вельмі цяжка катэгарызаваць, i прычына не толькі ў неакрэсленасці тэрміна „новая», але i ў вялізнай гнуткасці самой мовы. Квентын Скінер прывучыў нас да тэрміналогіі, паводле якой аўтар робіць „ход», a колькасць i разнастайнасць магчымых „хадоў» не меншая за багацце рэсурсаў самой рыторыкі; раннемадэрная Еўропа была вельмі рытарычнай цывілізацыяй. Але магчымасць такога „ходу» не толькі задаецца, хай сабе i нечакана для апанента, правіламі некаторай гульні; паколькі мы знаходзімся ў гісторыі, такі „ход» можа i сам мяняць правілы — так здаралася, калі Ўільям Ўэб Эліс [William Webb Ellis] падабраў мяч з зямлі i пабег з ім у руках, або калі Сакрат i Томас Гобс абвясцілі, што гульня ідзе па няслушных правілах. Таму мы можам даць азначэнне: вербальная інавацыя — такая, якая прапануе i па меры магчымасці накідае некаторую змену правілаў або ўмоўнасцяў палітычнай мовы. Яна можа прапанаваць змяніць сімволіку каштоўнасцяў, трактаваць тое, што было дрэнным, як добрае, i наадварот; або яна можа прапанаваць вынесці абмеркаванне нейкага тэрміна ці праблемы з моўнага кантэксту, у якім яго дагэтуль было прынята абмяркоўваць, у нейкі іншы кантэкст — які, хоць i вядомы сам па сабе, дагэтуль не лічыўся прыдатным для такога абмеркавання. Прыклад абодвух гэтых тыпаў „ходу» — Макіявелева ўжыванне тэрміна virtu; існуе, вядома, яшчэ багата іншых тыпаў. Адзначым, што такія акты, якія прапануюць навацыі ў правілах або парадыгмах, могуць здзяйсняцца экспліцытна або імпліцытна, адкрыта ці схавана, з намерам ці без намеру; шмат што залежыць ад Rezeption i чытацкай рэакцыі; i чытач, i інтэрпрэтатар таксама могуць мець у сваім распараджэнні пэўныя рытарычныя рэсурсы. Шмат якія аўтары ўрэшце аказаліся больш радыкальнымі інаватарамі, чым мелі на мэце або чым прызнаваліся.

Якім чынам такія інавацыйныя paroles могуць пакласці пачатак тварэнню новых моваў? Гэтае пытанне трэба абмеркаваць, калі мы гатовыя разглядаць гэты працэс у яго ўзнікненні з канкрэтных актаў канкрэтных асобаў. Адказваць на яго можна вельмі па-рознаму. Будзем лічыць, што наш аўтар прапанаваў унесці некаторыя змены ў правілы моўнай гульні; у выніку — пры дастатковай публічнасці — не выключана, што гульня ўжо ніколі не стане ранейшай, бо тыя, хто хоча бараніць старыя правілы, робяць гэта не паўтараючы ix, як быццам інаватара ніколі не існавала, а адказваючы яму i адрынаючы яго прапановы; a паколькі той, хто адказвае праціўніку, мусіць тым самым прымаць яго мову i яго прэсупазіцыі, хай сабе толькі як прэлюдыю, перад тым як аспрэчыць ix i абвясціць непрымальнымі, то дастаткова галосны або скандальны інаватар непазбежна накіне астатнім i новую мову, i новыя правілы моўнай гульні, хоць часта i не так, як сам гэта сабе ўяўляў. Некаторыя вялікія інаватары, як Платон або Маркс, твораць i шыраць новыя мовы, робячыся аўтарытэтамі; іншыя, як Макіявелі або Гобс, — робячыся праціўнікамі, дзеля барацьбы з якімі ўзнікаюць новыя мовы. Такія аўтары, трэба памятаць, бываюць наватарамі як у тэкстуальнай, так i ў кантэкстуальнай сферы. Яны прапануюць новыя спосабы дыскурсу, якія ўспрымаюцца як наватарскія для моўных кантэкстаў, адрозных ад тых, на якіх дыскурс вёўся першапачаткова; таму ix чытаюць, на ix адказваюць, а наступствы іхніх paroles уздзейнічаюць на langue ў кантэкстах, якія не канечне фігуравалі ў ix намерах. Аадурацца намеру не значыць прадухіліць эфект.

Але я кажу тут пра змены ў мове — пра тварэнне i пашырэнне новай мовы ў абстрактным сэнсе i ў адзіночным ліку; i паколькі мы прызнаём тэрмін „стварэнне i пашырэнне моваў», то выкарыстанне множнага ліку або адзіночнага, але неазначальнага „a language» прымушае нас разгледзець больш канкрэтны феномен. Мовы ў гэтым множным сэн­се павінны i шырыцца, i стварацца; яны павінны рабіцца рэсурсамі, даступнымі для здзяйснення іншых маўленчых актаў, чым тыя, якімі яны ствараліся, рабіцца самімі ўмоўнасцямі, падлеглымі інавацыям i зменам — карацей, быць langu.es, а не проста шэрагамі паасобных paroles. Якім чынам макіявеліянская ці антымакіявеліянская рыторыка зрабілася ў гэтым сэнсе інстытуцыяналізаванаю, якім чынам яна стала ідыёмай — мовай, даступнай для мэтаў іншых людзей, акрамя самога Макіявелі i яго непасрэдных рэспандэнтаў (калі такія былі), — пытанне нялёгкае. Шукаць адказу на яго, здаецца, можна прынамсі ў двух напрамках. Адзін дыскурсіўны: праз „навучанне мове» ў тым сэнсе, які я спрабаваў апісаць вышэй — чалавек вучыцца пазнаваць яе там, дзе яна выступае, i адзначаць яе прысутнасць уразнастайных тэкстах i кантэкстах, часам, магчыма, вельмі адрозных ад тых, дзе мы ўпершыню пабачылі яе фармулёўку. Такім чынам можа выявіцца, пгго наш гісторык вывучае пашырэнне мовы па ўсім полі дыскурсу (якое само шырыцца i змяняецца), даходзячы да пункту, дзе такую мову ўжо можна назваць не проста супольнай ідыёмай шэрагу дыспутантаў, а даступным рэсурсам, настолькі пашыраным, што яго ведаюць i могуць уключыць у свой дыскурс нават людзі, якія вядуць не тыя дыскусіі, для якіх ён прызначаўся першапачаткова, a зусім іншыя. Тут мова прымае на сябе як метафарычную, так i парадыгматычную ролю; трэба задацца пытаннем, якія наступствы цягне за сабою абмеркаванне пэўнай праблемы на мове, якая ўзнікла ў сацыяльным маўленні на іншай глебе i якая падказвае, што гэтая праблема належыць да пэўнага гатунку? А наступствы гэтыя адаб’юцца i на мове, i на праблеме.

Перавага такога падыходу да пашырэння i стварэння моваў у тым, што ён дае гісторыку магчымасць акрэсліць поле дыскурсу i назіраць за тым, якія дзеянні і змены тут адбываюцца. Загана — у тым, што ён фактычна абмяжоўвае даследчыка (перад якім, аднак, ляжыць настолькі шырокае поле для даследавання, што абмежаванасць можа i не адчувацца) гісторыяй занатаванага дыскурсу: гісторыяй тэкстаў, літаратуры i дыскусій, якія вядуцца ў межах пэўнай дысцыпліны, то бок у сферы, дзе рэакцыю на акт пісьма i публікацыі можна заўважыць толькі тады, калі яна сама будзе яшчэ адным такім актам. Не канечне адсюль вынікае, што адзіныя актары гэтай гісторыі — публіцысты, хоць звычайна так i бывае; мовы, якія вывучае наш даследчык, могуць аказацца прыватным пісьмовым дыскурсам, калі нейкі захаваецца (публічнае робіцца складнікам прыватнага) або пісьмовай фіксацыяй прыкладаў вуснага дыс­курсу, якіх, на шчасце, у англійскай гісторыі ранняга Новага часу батата: гэта парламенцкія стэнаграмы, матэрыялы палітычных судовых працэсаў або нарады ў Патні [Putney debates]. Сгэнаграфіі мы абавязаныя, трэба адзначыць, не менш, чым друкарскаму варштату. Але гісторыя дыскурсу, які вядзе між сабой адукаваная публіка — гісторыя тэксту, які звяртаецца да тэксту — не дае нам таго, што можа прынесці гісторыя langue i parole ў сферы тае мовы, якая пераказваецца з вуснаў у вусны. Сведчанні гэтага знайсці нялёгка, але яны існуюць; i калі гісторык, пра якога я тут вяду гаворку, ix мае, ён будзе задавацца пытаннямі такога кшталту: якім чынам вусны дыскурс можа ўзаемадзейнічаць з друкаваным? дыскурс народнай культуры — з дыскурсам культуры адукаванай? Застаючыся гісторыкам пісанага дыскурсу, ён пагодзіцца, што прадмет ягонага доследу — маўленне моцных i абмежаваных сацыяльных групаў; апроч таго, ён адзначыць, што ў ix дыскурсе, які трансфармуецца пад ціскам друку, палемікі і высокіх узроўняў самасвядомасці, публічнае маўленне выяўляецца ва ўсёй сваёй разнастайнасці. Дыскусіі сярод адукаваных прадстаўнікоў паноўнага класа даюць усё ж (пры ўсіх відавочных абмежаваннях) пленную крытыку каштоўнасцяў гэтага класа, якая шмат што тлумачыць, i наш гісторык, магчыма, наважыцца прысвяціць вывучэнню гісторыі такіх дыскусій большы час.

Тут мы сутыкаемся з яшчэ адным тыпам інструментарыю, які дазваляе вывучаць пашырэнне i інстытуцыяналізацыю моваў: гэты інструментарый — даследаванне матэрыяльных i сацыяльных структураў, праз якія мовы распаўсюджваюцца. Вельмі плённымі тут могуць аказацца такія метады, як l’histoire du livre. Ca звестак пра тое, колькі асобнікаў „Энцыклапедыі» было куплена, калі, дзе, a калі пашчасціць — то i кім, можна выснаваць нямала, але яны нічога не скажуць нам пра тое, ці чыталі пакупнікі саму кнігу, i пагатоў пра тое, як яны яе чыталі; або, калі яны неяк рэагавалі на прачытанае, — як яны выказвалі свае рэакцыі; гэта нагадвае нам, што яны маглі купляць гэтую кнігу з зусім іншымі мэтамі. Важнасць такога падыходу для гісторыка, чыё metiér я апісваю, — у тым, што ён паглыбляе абазнанасць даследчыка пра камунікацыйныя прасторы, сферы i структуры, у якіх тварыліся i шырыліся палітычныя мовы. Даследчыку патрабуецца, нагадаю, нашмат лепшая геаграфія палітычнага маўлення ў раннемадэрнай Еўропе: трэба ўяўляць сабе тэрыторыі i межы, паводле якіх размяркоўваліся пэўныя мовы i карысталіся аўтарытэтам пэўныя парадыгмы, так пгго публічны дыскурс аднае pays (дзяржавы або правінцыі) мог спараджаць граматыку, метафізіку i ідэалогію, падобныя — a часцей непадобныя — да тых, якія спараджаліся іншым дыскурсам. Вядома, перспектива тут дваістая; два абліччы меў нават англійскі Янус; палітычная культура была як інтэрнацыянальнаю, так i рэгіянальнаю, так што мы павінны ўлічваць і такую сітуацыю, якая мела месца, калі Гроцыя чыталі ў Лондане, Гобса — у Лейдэне, Лока — у Неапалі або Мантэск’ё — у Філадэльфіі. Але каб даваць рады такім праблемам, трэба рэфлексаваць не толькі пра гісторыю адной культуры ў параўнанні з другой, але i пра той факт, пгго палітычны дыскурс адбываецца ў разнастайных камунікацыйных прасторах i сітуацыях. Тыя, хто чытаў „Левіяфана» ў Лондане ў 1650-я гг., спаткаліся з ім у свеце Джорджа Томасана [George Thomason], у сітуацыі друкарскага i сацыяльнага выбуху i рэвалюцыинага крызісу ў маўленні і свядомасці; тыя ж, хто чытаў яго ў Нідэрландах, спаткаліся з ім (насуперак усім доказам адваротнага) у інакшым, зусім не прыязным i нават не нейтральным асяроддзі універсітэцкай аўдыторыі, дзе яго чыталі i абмяркоўвалі на лаціне (я проста не ведаю, ці існаваў галандскі памфлетны дыскурс — англійскі то напэўна існаваў, у якім Гобс адыгрываў бы нейкую ролю). Гэга азначае толькі тое, што „Левіяфан» мае батата гісторый і ў працэсе тварэння i пашырэння моваў фігуруе ў разнастайных кантэкстах.

Гісторык тварэння i пашырэння палітычных моваў — гэта, паводле майго азначэння, гісторык узаемадзеянняў паміж parole i langue. Parole цікавіць яго пераважна тым, як яна ўздзейнічае на langue, як яна абумоўлівае трансфармацыі ў langue, — пры тым, што апошняя разглядаецца як інстытуцыянальная структура публічнага маўлення, якую шматлікія актары дыскурсіўнага сусвету могуць выкарыстоўваць дзеля розных i часта супярэчлівых мэтаў. Гэта не задавальняе i, думаю, ніколі цалкам не задаволіць тых, хто патрабуе ад гісторыка parole прадэманстраваць функцыяванне прадмета ягонага даследавання ў дачыненні да канкрэтнай сітуацыі, укладзенай з сацыяльных адносінаў і гістарычных актаў: як предмет даследавання вынікае з гэтай сітуацыі, уплывае на яе i функцыянуе ў ёй. Але трэба асцерагацца памылкі, пры якой патрабуюць непасрэднага, калі хапае i апасродкаванага. Маўленне ўздзейнічае на людзей, тэкст — на чытачоў, але гэтая дзейнасць ажыццяўляецца часам у сінхраніі, праз дастаткова непасрэдныя рэакцыі слухачоў i чытачоў, а часам — у дыяхраніі, калі parole прымушае ix прыняць змены ва ўжыванні мовы, правілаў і наступстваў (непасрэдных або імплікаваных), якія цягне за сабой ужыванне пэўнай langue. Даследуючы тварэнне i пашырэнне моваў, мы маем справу з працэсамі, якія належыць разглядаць дыяхранічна, нягледзячы ні на якую сінхранічнасць учынкаў, з якіх гэтыя працэсы складаюцца. Мовы — магутныя пасярэдніцкія структуры; дзейнічаць у ix i ўздзейнічаць на ix азначае ўздзейнічаць на людзей. Магчыма, гэтае ўздзеянне само па сабе i непасрэднае, але яно адбываецца шляхам змены саміх сродкаў пасярэдніцтва, што нярэдка робіцца не наўпрост i патрабуе часу. Вядома, мы павінны даследаваць змены ў маўленні, бо яны выклікаюць змены i ў практыцы, але тут заўсёды існуе нейкі часавы інтэрвал, дастатковы, каб спарадзіць у выніку неаднароднасць.

Пераклад Міколы Раманоўскага

[1] Мне добра вядома, што англійскія займеннікі схільныя быць мужчынскага роду, i прымальнага спосабу, каб абысці гэта пакуль што не існуе. Кажучы так я цалкам усведамляю існаванне Джудыт Шкляр, Кэралайн Робінс, Нанэрл Кэогэйн, Маргарэт Джэйкаб, Джойс Эплбай, Луі Швёрэр, Корын Ўэстан i шматлікіх іншых даследчыц, чые імёны патрабуюць роўнасці, хоць іхняя колькасць не дазваляе абыйсціся проста сімвалічным жэстам.
[2] Прыкладна адсюль i ў 5-6 наступных абзацах, а таксама яшчэ ў адным-двух месцах тэксту я карыстаюся матэрыялам, падрыхтаваным для семінараў, што праводзіліся на факультэце паліталогіі Каліфарнійскага універсітэта ў Сан-Дыега ў вясновай чвэрці 1983 г. Хачу падзякавадь Трэйсі Сгронг, Чарлзу Натансану [Tracy Strong, Charles Natanson] i іншым за заўвагі i крытыку.
[3] На гэтую тэму можна сабраць цэлую бібліяграфію з працаў Доналда Келі, Дж. Р. Элтана, Кевіна Шарпа [Donald RKelley, G. Г. Elton, Ke­vin Sharpe] i іншых аўтараў. Я абмяжуюся толькі адной працай: Ri­chard Tuck. Natural Rights Theories: Their Origin and Development. Cambridge. 1980.
[4] The Endless Adventure — назва ранняга (1912) прыкладу гэтага жанра, які належыць пяру Ф. С. Олівера [F. S. Oliver], даследчыка англійскай палітыкі ў перыяд ад Гарлі [Нагіеу] да Ўолпала [Walpole]. Сярод аўтараў, якія карысталіся такім падыходам пасля Нам’е [Namier], — Дж. E Элтан [G. Г. Elton] (часам) i Морыс Коўлінг [Maurice Cowling] (часцей).
[5] Connolly. W. E. The Terms of Political Discourse. 2nd ed. 1983.
[6] Skinner Q. The Foundations of Modern Political Thought. Cambridge, 1978. I, introduction.

Наверх

3 разваг над культурай Вялікага Княства Літоўскага

(на палях віленскіх „аналізаў і вобразаў»)

У 2001 г. віленскае выдавецтва Aidai ў старанным графічным афармленні i ca шматлікімі ілюстрацыямі выдала калектыўную працу Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos kultūra. Tyrinёjimai ir vaizdai. Ha тытульнай старонцы пералічана пяць прозвішчаў (Vytautas Ališauskas, Liudas Jovaiša, Min­daugas Paknys, Rimvydas Petrauskas i Eligijus Raile), з якімі, як зазначана, звязана „апрацоўка» выдання. Але паколькі аўтараў намнога болей, то пералічаных належыць лічыць яшчэ i рэдактарамі ўсяго тома. Праз пяць гадоў у ідэнтычнай знешняй форме ў Кракаве пад патранатам Таварыства аўтараў i выдаўцоў навуковых прац „Universitas» выйшла польская версія гэтай працы. Пераклад ажыццявілі Павел Букоўскі, Беата Калэмба i Беата Пясецка[1].

Гэта не першая падобная ініцыятыва, бо раней да польскага чытача дайшла праца двух даследчыкаў з Коўна, што ў літоўскай версіі прадставіла ix айчынную гісторыю пасля інкарпарацыі ў Расійскую імперыю (1795-1918) i аказалася надзвычай павучальнай для чытачоў, якія рэпрэзентуюць пункт гледжання з-над Віслы[2]. Паказальна i для многіх нечакана, што ў абедзвюх версіях знайшлася біяграфія такой контраверсійнай i па абодва бакі мяжы так па-рознаму ацэненай постаці, якім быў увекавечаны на старонках Сянкевічавага „Патопу» вялікі гетман літоўскі i віленскі ваявода перыяду шведскай вайны ў часе панавання Яна Казіміра[3].

3 больш новай літаратуры, датычнай тэмы, несумненна трэба перадусім назваць выдадзены каля чвэрці веку таму „Нарыс гісторыі літоўскай культуры» аўтарства акадэміка Юозаса Юргініса (на сёння нябожчыка) i яго вучаніцы Інгі Лукшайтэ — даследчыцы міжканфесійных адносінаў i асабліва пратэстантызму ў ВКЛ[4]. Традыцыі міжваеннага перыяду былі прадоўжаны пасля II сусветнай вайны на эміграцыі, у тым ліку ў асяроддзі езуіта Паўліса Рабікаўскаса, звязанага з рымскім універсітэтам Gregorianum. Бясспрэчна, найбольшае значэнне мелі даследаванні супольнага мінулага, пгго вяліся ў розных асяроддзях былой Рэчы Паспалітай на тэрыторыі Польшчы, а таксама ў Беларусь На схіле XX ст. ўзрастала супраца паміж гісторыкамі культуры Польшчы, Літвы i Беларусі, a яе плёнам сталі паміж іншага супольныя выданні, у тым ліку пераклады. Да апошніх належала i публікацыя выбраных прац Юліуша Бардаха на беларускай мове[5].

Kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego з’яўляецца працай прамежкавага тыпу — паміж энцыклапедьіяй i сінтэзай, пра што, зрэшты, сказана ў падзагалоўку працы. У прадмове (на жаль, не пазначаны яе аўтар, які, напэўна, належыць да калектыву рэдактараў) паміж іншага чытаем: „Распачатая разам з хростам еўрапеізацыя культуры ёсць адным з яе галоўнах элементаў. У культуры Вялікага Княства Літоўскага заключаецца ўласна ўся парадыгма еўрапейскай культуры. У Літве яна, можа, не такая складаная i paзам з тым звязная, як у Заходняй Еўропе, а па характеры пераважна пераймальная, аднак яна бясспрэчна еўрапейская <…> Культура ВКЛ ёсць добрым прыкладам культу­ры перыферыйнай; але гэта толькі адзін з яе аспектаў. Бо геаграфія, якая вызначала перыферыйнасць, паўплывала таксама на іншую асаблівасць культуры — яе шматслойнасць. Вялікае Княства Літоўскае паўстала як дзяржава шматнацыянальная, асобныя рэгіёны якой карысталіся своеасаблівай аўтаноміяй. Адначасова адбываліся культурныя „вандроўкі», дзякуючы якім паўстаў гетэрагенічны вобраз культуры ВКЛ <…>

Найважнейшай прычынай шматмернасці з’яўляецца зліванне ў адно розных культур. Не ўдалося б ахарактарызаваць культуру ВКЛ з перспективы нацыянальнасці, мовы ці веравызнання — яе можна зразумець толькі цалкам. Спробы ўпарадкавання помнікаў культуры i ix творцаў паводле нацыянальнага ці моўнага індэкса вядуць да спрэчных вынікаў Што горш, памылковы падыход на доўгія гады выкрасліў з нашай гістарычнай свядомасці пласты культу­ры, створаныя цэлымі сацыяльнымі слаямі. Наступствам быў недахоп ведаў i недаацэнка ролі лаціны, а гэта вяло да абясцэньвання культуры другой паловы XVII i пачатку XVIII ст. i да вызначэння тых часоў як эпохі культурнага заняпаду. Хоць менавіта тады фундаваліся барочныя касцёлы, так моцна ўпісаныя ў сімвалічны літоўскі краявід, пісалася так шмат каштоўных літаратурных твораў, якія, паміж іншага, сведчаць пра тое, што літаратура рабілася папулярнай» (ІХ-Х).

Найцяжэй пісаць сінтэзы, фармуляваць ацэнкі „з птушынага лёту». Так i тут. Аўтары ў многім трапна вызначаюць спецыфіку культуры XIV-XVIII ст. у поліэтнічнай дзяржаве Гедымінавічаў — Ягайлавічаў, якая ў дадатак напрыканцы той эпохі дынастычнай уніяй звязалася з Польскім Каралеўствам (дамова ў Крэве ў 1385 г.), каб пасля няпоўных двух стагоддзяў утварыць з ім (Люблінская унія 1569 г.) дуалістычную Рэч Паспалітую, на чале якой у адной асобе стаў тех Poloniae et magnus dux Lituaniae, у тытул якога ўваходзіў таксама шэраг гістарычна-геаграфічных адзінак ca складу абедзвюх дзяржаў. Калі праз тры гады не стала сваей — супольнай — дынастыі, то вызначылі, што выбар уладара будзе ажыццяўляцца разам шляхецкім народам Кароны i ВКЛ. I так праіснавалі ажио да падзелаў паміж мацнейшымі суседзямі, завершаных ліквідацыяй дзяржаўнасці ў 1795 г., што, зрэшты, не перапыніла (хоць значна ўскладніла) ix далейшую інтэграцыю на ніве культурнай. Праўда, апошняя унія была заключана без звону зброі, але пры значнай змене ўнутраных межаў, калі да Кароны адышлі Падляшша, Валынь i Кіеўшчына з Падоллем, захаваўшы пры гэтым свае ранейшыя падставовыя правы (Ста­тут ВКЛ). Нельга таксама забываць, з якім этнічным i куль­турным багажам літоўская дзяржава ўваходзіла ў саюз з Польшчай: творачы з XIII ст. свае структуры шляхам негвалтоўнага падпарадкавання княстваў Русі (перыяд ix палітычнага аслаблення ў выніку раздраблення i падбою манголамі), сама падлягала ўплывам ix культуры, ужо некалькі стагоддзяў як хрысціянскай.

Такім чынам, ва уступе не хапае набліжанасці да рэальнай сітуацыі шляхам вызначэння этнічных (літоўцы знаходзіліся ў поўнай меншасці!) i тэрытарыяльных (якія абшары займалі літоўцы, a якія русіны) суадносінаў. Гэтыя пытанні разглядаюцца ў глыбіні вялізнага тэксту i ў пэўнай ступені ім затушаваныя. Варта таксама нагадаць, што калісьці пісаў Генрых Лаўмяньскі, славуты гісторык, gente Lituanus, natione Polonus, які мог як мала хто іншы цэльна глядзець на айчыннае мінулае i разам з тым разумець спецыфіку земляў як над Нёманам i Вяллёй, так i над Віслай ды Вартай. Ён звярнуў увагу на далікатную сітуацыю Альгерда адносна сваіх апанентаў з кола дынастыі, у якой у першыя гады пасля смерці апынуўся сын i наступнік літоўскага князя: Ягайла залежаў „ад настрояў, што панавалі ў грамадстве. Гаворачы дакладней, князі, якія не знаходзілі апоры ў гра­мадстве, выключаліся з дамінантнай групы»[6].

I яшчэ адно, на што звяртае ўвагу славуты даследчык першых стагоддзяў існавання Вялікага Княства: „Калі ў генэзісе уніі з літоўскага боку дамінаваў матыў абароны, дык немагчыма давесці, што баяры не мелі на інтарэсе экспансіўных мэтаў: паміж іншага, польская дапамога павінна была служыць працягу экспансіі на ўсходзе. Больш за тое, польскі трон мусіў дастацца літоўцу, з чым напэўна звязваліся надзеі, што пры сваім каралі літоўцы дасягнуць у Полыычы ўплывовага становішча»[7].

Гэта было немагчыма з-за стану дзяржаўнай свядомасці i розніцы ў сацыяльна-эканамічным развіцці, тады дасягала ўжо прыкладна двух стагода,зяў[8]. Таму адбывалася хутчэй міграцыя спецыялістаў на ўсход, хоць найвышэйшыя ўрады пры гаспадары былі зарэзерваваныя для мясцовага баярства. Выняткам стала ерархія каталіцкай царквы, але ненадоўга, пакуль не выкшталтаваліся ўласныя кадры. Ад пробашчаў, што прыбывалі з захаду, вымагалі ведання мовы вернікаў.

Прэзентаваная праца напісана з літуанацэнтрычнага пункту гледжання, пра што ў пэўным сэнсе сведчыць ужо пералік аўтараў. Тым часам Вялікае Княства Літоўскае пасля Люблінскай уніі ў тэрытарыяльным i дэмаграфічным пла­не на 80% (пры значным набліжэнні) мела беларускі характар, а раней гэтыя прапорцыі складваліся яшчэ менш карысна для літоўцаў. A ў змесце дастаткова часта сустракаем — для спрашчэння — прыклады выкарыстання тэрмінаў „Літва», „літовец» (Litwin) для азначэння Вялікага Кня­ства Літоўскага або супольнасщ ўсяго насельніцтва. Аднак нельга выпускаць з-пад увагі ix рэальны характар — з-за гэтага ў гістарыяграфіі часта сустракаем занадта вострыя i скрайнія падыходы да спадкаемства даўняй дзяржаўнасці, прысутныя нават у сімволіцы дзяржаўнага герба Літвы i (y момант адраджэння самастойнасці пасля распаду Савецкага Саюза) Беларусь Пагоня нейкі час больш ix раздзяліла, хоць яна можа адзіна лучыць. Навуковы асяродак у Мінску, застаючыся ў даследчыцкім сімбіёзе з Вільняй, сцвердзіўся сур’ёзнымі дасягненнямі ў штудыях па ВКЛ. Адным з прыкладаў можна лічыць выдатна выдадзеную двухтамовую энцыклапедыю ВКЛ, напісаную з улікам этнічнага характару гэтай дзяржавы[9]. У названай працы справядліва бярэцца пад увагу месца літоўцаў, беларусаў, палякаў i іншых нацый. Трэба зазначыць на гэты конт, што сёння гісторык павінен звяртаць увагу на ўсялякія фобіі, прэтэнзіі (найчасцей беспадстаўныя) i патэрналістычныя тэндэнцыі з боку прадстаўнікоў быццам „старэйшай» культуры адносна „малодшых братоў»[10].

У дадатак да прадмовы навуковых рэдактараў сціслыя заўвагі дадалі польскія перакладчыкі. Трапна назвалі працу томам эсэ, якія інфармуюць пра літаратуру, звычаі, рэлігію i матэрыяльную культуру. Заўважылі таксама, што ў зборы як у люстэрку „адбіваюцца яго аўтары — літоўцы, ix мысленне аб мінулым сваёй дзяржавы i народа, ix інтэрпрэтацыя мінулых падзей». Нагадалі чытачам так­сама аб праўдзе, якой часта не аддавалася належнае: што „кніга можа ўразіць палонацэнтрычнае мысленне пра супольнае польска-літоўскае мінулае, пра Рэч Паспалітую, якая ў нашай, польскай калектыўнай свядомасці занадта часта бывае Рэччу Паспалітай толькі аднаго народа» (XV). Гэта адзінае дапаўненне, уключанае ў польскую версію, а так увесь том ідэнтычны — зразумела, у перакладзе — арыгінальнаму выданню.

Структурна праца празрыстая, укладзена паводле алфавітнага прынцыпу. Атрымалася больш за паўсотні раздзелаў, размешчаных у алфавитным парадку назваў. Карыстанне такім тэкстам аблягчае вялікі індэкс прозвішчаў (903-928), спіс скаротаў, пералік крыніц ілюстрацый i паказнік аўтараў апублікаваных артыкулаў (929-934). Яны датычаць наступных тэм: Ашпычнасць i сарматызм; Мастак; Барока; Бібліятэкі; Біскуп; Брацтвы; Мураванае будаўніцтва; Хворобы i эпідэміі; Чараўніцтва; Чытанне; Двор; Гісторыяпісанне i гістарычная свядомасць; Элементы тэорыі мастацтва; Гандаль; Караімы; Жанчьша; Культ Ма­рьи; Лацінская літаратура; Аказіянальная літаратура; Літоўская пісьменасць; Мецэнацтва; Высакародныя нета­лы; Горад; Мова i пісьмо; Музыка; Аднаўленне каталіцтва; Адраджэнне; Асветніцтва; Пілігрымкі; Грошы i цэны; Песнi; Пісар; Поганства; Паланізацыя; Заканадаўства; Праваслаўныя; Пратэстанцтва; Выдавецкі рух; Русіны (гуды); Соймы i соймікі; Станы; Стараабраднікі; Роднасныя адносіны; Школьніцтва; Стерць; Сярэднявечча; Татары; Тэстаменты; Уборы; Царкоўная унія; Урады; Улада; Земская ўласнасць; Вайсковасць; Яўрэі.

Пералічаныя артыкулы падпісаны 30 аўтарамі. Два тэксты напісаны двума даследчыкамі, a ў некалькіх іншых аўтарамі з’яўляюцца тыя самыя асобы. Сустракаюцца вядомыя імёны, разам з імі i тыя, чый даробак меншы. Сярод тэм знаходзім эпохі, літаратурныя жанры, выдавецкі рух, выбраныя пытанні звычаёвай праблематыкі i інш. У некаторых сітуацыях выпадала б чакаць парытэту. Прыкладам, калі ёсць горад, то трэба, каб была i веска. Сярод нацыянальных груп (русіны, караімы, татары, яўрэі) заўважаецца недахоп немцаў ды палякаў (нарыс пра паланізацыю[11] яго не замяняе) i асабліва літоўцаў, бо шэраг спецыяльных тэм не пытання не тлумачыць. Асобную групу могуць скласці тэксты, датычныя ладу: уладар, станы, урады, парламента­ризм, пісар (у гэтым выпадку назва няўдалая, бо памылковая — належала б (i пра гэта ёсць у тэксце) экспанаваць дзяржаўную канцылярыю).

Чаго рашуча не хапае? Найперш характарыстыкі культуратворчых працэсаў у сувязі з гістарычным развіццём Вялікага Княства ад яго пачаткаў да заняпаду. Наступная праблема — гэта геаграфія культуры, яе галоўныя асяродкі на разлеглых i адрозных абшарах, цэнтралізацыя i дэцэнтралізацыя культуры. Паколькі няма літоўцаў, то варта бы­ло б напісаць пра балтаў; хоць балтыиская супольнасць пад уласна такой назвай нарадзілася толькі ў сярэдзіне XIX ст., аднак сама з’ява мела гістарычны характар. Па зразумелых прычынах мы можам спыніцца толькі на выбраных пытаннях. Да такіх належыць паланізацыя, кшталтаванне палітычных эліт i палітычная культура грамадства, а таксама веравызнаўчая тэма. Пачнем ад апошняй, паколькі яе датычыць большасць эсэ (болей за дзесяць).

Зыходным пунктам з’яўляецца паганства (529-543). Тэкст гэтага нарыса тычыцца ўласна не дахрысціянскай эпохі, а паганска-хрысціянскага сінкрэтызму, запачаткаванага ў XV ст. Усе шэсць пазіцый бібліяграфіі на літоўскай мове. Не хапае польскіх прац, a менавіта шэрагу артыкулаў з выдання „Słownik Starożytności Słowiańskich», неаднаразова перавыдаванай класічнай кнігі Аляксандра Брукнера Starożytna Litwa. Ludy i bogi, фундаментальных даследаванняў Генрыха Лаўмяньскага, прац Марцэлія Космана (асабліва Drogi zaniku pogaństwa u Bałtów; Zmierzch Perkuna czyli ostatni poganie nad Bałtykiem). Звесткі пра арганізацыю каталіцкай царквы трэба шукаць у артыкуле пад назвай „Біскуп», напісаным досыць скрупулёзна (у пераліку літаратуры не хапае двухтамовай аналітычнай сінтэзы пад рэд. Е. Клачоўскага, падрыхтаванай на КУЛю), але тут больш прыдалася б назва, датычная хросту ці хрысціянізацыі Літвы. У такім выпадку базай нарыса была б багатая шматмоуная літаратура прадмета. Складваецца ўражанне, што замала акцэнтавана куль­турная інтэграцыя шляхецкай Рэчы Паспалітай, хоць праблема гэтая закранаецца — бо інакш i быць не можа — у шэрагу іншых эсэ. Развагі пра яе нібы пафрагментаваныя i падпарадкаваныя загалоўнай тэме вестэрнізацыі. Зауважа­ем гэта, паміж іншага, у нарысе „Культ Марыі» (268-281), напісаным сумленна, з акцэнтам на рэцэпцыю візантыйскіх абразоў. Варта было б хоць колькі сказаў прысвяціць такім песням, як гэтая, што налічвае 14 строф i паходзіць з 1956 г., у першай з якіх гаворыцца:

Obrona wielka miasta Giedymina

Wilna całego pociecho jedyna

W tej Ostrej Bramie obrona potężna

Królowo Polska a Litewska Księżna.

Своеасаблівую кананізацыю марыйнага культу, які лучыць тры народы — спадкаемцы раздзёртай падзеламі Рэчы Паспалітай, пасля паўстання 1830-31 г. выканаў ix сын Адам Міцкевіч у інвакацыі да Пана Тадэвуша, склаушы прысягу вернасці св. Панне з Яснай Гары, Вострай Брамы i ca свайго роднага Наваградка. Апякунку „каронных i літоўскіх гарадоў» славіў у наступным пакаленні Ўладыслаў Сыракомля, а пасля II сусветнай вайны выхадцы з усходу часта забіралі з сабою ў падарожжа да новых сядзіб на „Ziemiach Odzyskanych» шанаваныя абразы Светлай Мадонны, каб не без пярэчанняў проціпаставіць ix — як асабліва дарагія сабе — Чорнай Мадонне з Чанстаховы[12].

Дзяржаўна-прававая інтэграцыя Рэчы Паспалітай, пачаткі якой сягалі часоў Ягайлы i Вітаўта, набыла сілу ў часы панавання апошняга Ягайлавіча, які ўсведамляў, што з яго смерцю абрываецца дынастыя. Жыгімонт Аўгуст моцна прыспешыў яе, хоць пасля 1572 г. палітычныя эліты мусілі набліжаць да рэальнасці вызначаныя раней накірункі будучай супольнай манархіі[13]. У эсэ аўтарства Мечыслава Ючаca[14], адным з найлепшых у кнізе, з улікам найноўшых даследаванняў паказана паўстанне i развіццё парламен­таризму Вялікага Княства i яго месца ў Рэчы Паспалітай, хоць сярод трох найноўшых на сёння прац па гэтай праблеме, напісаных вядомымі даследчыкамі з Варшавы (Анджэй Б. Закшэўскі, Анджэй Рахуба i Генрык Люлевіч), дзве выйшлі ўжо пасля таго, як літоўская версія тома была здадзена ў друк[15]. Тэкст з’яўляецца таксама матэрыялам да гісторыі праўнай i палітычнай культуры Вялікага Княст­ва, якім не прысвечана асобных нарысаў, a шкада. Багатая база крыніц i літаратура предмета дазваляла разгледзець i ix, асабліва ў сферы заканадаўства. Дастаткова спаслацца на грунтоуныя шматгадовыя даследаванні Юліуша Бардаха, адлюстраваныя ў раздзеле пад назвай „Заканадаўства» (561-576)[16]. Парламентарызм ВКЛ i яго палітычная культура была прадметам жывога інтарэсу з боку не толькі — хоць перад усім — польскіх, расійскіх, беларускіх i літоўскіхдаследчыкаў[17]. Гэта знайшло адлюстраванне ў тэматыцы міжнародных навуковых канферэнцый[18].

У пэўнай ступені гэтых пытанняў датычыць i раздзел па гісторыяпісанні i яго ўплыве на гістарьгчную свядомасць (201-213), у якім разглядаюцца замежная гістарыяграфія i зацікаўленасць Літвой, а таксама літоўскія летапісы (у геаграфічным суаднясенні прыдалося б двукоссе) i ix крыніцазнаўчы аналіз. Асобная ўвага аддаецца Мацею Сгрыйкоўскаму, аднак не адзначана яго паходжанне. Такая ж заўвага датычыць Андрэя Волана. Назва апошняга падраздзела („Навучанне гісторыі») абяцае занадта шмат у параўнанні з яго зместам. Сган даследаванняў дазваляў тут сказаць значна болей.

Чытача з-па-над Віслы i Одры асабліва зацікавіць раз­дзел, датычны паланізацыі ВКЛ (544-560), згаданы намі раней. Напісаны зграбна, адлюстроўвае ukazuje развіццё двухбаковых (г.зн. толькі польска-літоўскіх) кантактаў ад пачатку XIII ст., уплыў Кароны на эвалюцыю дзяржаўнага ладу Вялікага Княства, асобна разгледжана валочная памера i заходнія ўплывы на гаспадарку, а таксама гарадскі лад. Тэза пра літоўскую мову ў царкве не надта пасуе гэтаму раздзелу, лепей было б звярнуць увагу на мову палякаў i літаратуру ў эпоху Рэфармацыі i Контррэфармацыі. У развагах пра „тоеснасць» шляхецкага народа бярэцца пад увагу пытанне беларусаў (праваслаўных) (пытанне, якое ў кнізе закранаецца вельмі рэдка), а таксама інтэграцыя гэтага стану ва ўсёй Рэчы Паспалітай. У падсумаванні чытаем: „У выніку ў эпоху Асветніцтва шляхецкі народ літоўскі пачаў страчваць рысы асобнага палітьгчнага народа i рабіўся часткай польскага макранарода. Адначасова з гэтым у яго лоне, сярод дробнай шляхты i сялянства, нарадзілася новачаснае паняцце нацыі, якое ў XIX ст. злілося з літоўскім нацыянальным рухам i сутварыла яго» (559). Не так проста: па-першае, гэтая інтэграцыя пачалася значна раней i працягвалася пасля падзелаў, а па-другое, нацыянальны рух выявіў сябе толькі ў трэцяй чвэрці згаданага стагоддзя. У Еўропе эпохі Асветніцтва азначэнне „Польшча» было раўнаважным азначэнню „Рэч Паспалітая», a ў часы падзелаў тэрмін „паляк» абагульняў тэрміны „караняж», „ліцвін» i „русін», не гаворачы пра іншыя „малыя айчыны» ў ix складзе.

Вернемся яшчэ да таго няўдалага „Пісара», ці да рэцэпцыі дакумента i дзяржаўнай канцылярыі як аднаго з цэнтральных урадаў ВКЛ (513-528). Калі дакументы Міндоўга, аўтэнтычнасць якіх застаецца гіпатэтычнай, не даюць падстаў разважаць над персаналам канцылярыі, дык пры Гедымінавічах ён паступова кшталтаваўся, хоць сталае месца атрымаў толькі пры Вітаўце. Не пагаджуся, аднак, што ва ўнутраных справах была прынятая „руская» мова, бо інстытуты каталіцкай царквы, а за імі i мажнаўладцы карысталіся лацінай. XVI стагоддзе прынесла пачаткі польскай мовы, якая выціснула лаціну ў наступным стагоддзі. Раздзел завяршаецца высновамі наконт унутранай структу­ры канцылярыі (як i ў Кароне, ix было дзве: большая i меншая, з канцлерам i падканцлерам на чале), тэхнікі падрыхтоўкі дыпламатычных дакументаў, грашовай платы за ix, а таксама матэрыялаў i прыбораў пісьма.

Напрыканцы варта адзначыць, што 1) мы атрымалі салідна падрыхтаваную працу, хоць няроўную ў паасобных частках; 2) гэта карысны энцыклапедычны даведнік i разам з тым крок на шляху да будучай сінтэзы, хоць у такой версіі яшчэ не замяняе яе; 3) том прапануе аднабаковы нацыянальны падыход. Для паўнаты вобраза трэба ўлічыць беларускія матэрыялы i тамтэйшы пункт гледжання, а такса ма вынікі польскіх даследаванняў. Патрабуецца i дакладна паказаная гістарычна-культурная геаграфія ўсяго Вялікага Княства Літоўскага як складовай часткі першай Рэчы Паспалітай.

Познань

Марцэлі Косман

Перахлад Максіма Шчадровіча

[1] Kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego. Analizy i obrazy. Kraków:Universitas, 2006. 934 s.
[2] Aleksandravičius E., Kulakauskas A. Carř valdţioje. Lietuva XIX amţiųje. Напісаная яшчэ ў 1991 г., гэтая кніга не без цяжкасцяў выйшла па-польску ў перакладзе Беаты Калэмбы праз сем гадоў пасля арыгінальнага выдання як 7-ы том «Biblioteki Literatury pogranicza» выдавецтва «Universitas»: Pod wіadzą carów. Litwa w XIX wieku. Kraków, 2003.
[3] Wisner H. Janusz Radziwiłł 1612-1655 wojewoda wileński hetman wielki litewski. Warszawa, 2000; Jonuđas Radvila (1612-1655). Kёdainiř đеđёlyje. Vilnius, 2000. Пераклад з польскага рукапісу, выкананыТ.Байрашаўскайце, выйшаў на два тыдні раней за польскамоўнуюверсію. Варта звярнуць увагу на падзагаловак літоўскага варыянта.
[4] Jurginis J., Lukđaitё I. Lietuvos kultűros istorijos bruoţai 1981.
[5] Бардах Ю. Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Мінск,2002.
[6] Łowmiański H. Polityka Jagiellonów. Do druku przygotował К. Pietkiewicz. Poznań, 1999. C. 35f.
[7] Ibidem. S. 38. Так бывала, калі пачыналі панаваць у княствах Русі падчас яе раздробленасці i калі разам з прадстаўніком дынастыі тамтэйшую эліту ўлады папаўнялі члены яго дружыны. Толькі птто — i гэта,магчыма, не ўсведамлялася — гублялі сваю ранейшую этнічна-культурную прыналежнасць, захоўваючы этыкетку літоўца, паддавалісярутэнізацыі.
[8] Гл.: Łowmiański H. Zaludnienie państwa litewskiego w wieku XVI.Zaludnienie w roku 1528. Do druku przygotowali A. Kijas i K. Pietkiewicz.Poznań, 1998. С 222
[9] Вялікае Княства Літоўсше. Энцыклапедыя: У 2 т. Мінск, 2005-2006. Мае заўвагі наконт гэтай працы будуць у вялікай рэцэнзіі.
[10] Наконт гневаў на гісторыю, а таксама цывілізацьтйнай „вышэйшасці» i „ніжэйшасці» гл.: Kosman M. Litauen zwischen Vergangenheit und Gegenrt. Studien zur politschenKultuг. Teil 1. Poznań, 2003. С. 119-128 (раздзелы: Mitologia rediviva. Zwischen Litauen-Wahn und Litauen-Phobie).
[11] Гэтае паняцце атрымала сваю „прапіску», аднак лепш гаварыць пра паланізаванне (шляхты) г паколькі маем справу са з’явай добраахвотнай, а не прымусовай — паляк адразу адчуе аналогію з перыядам падзелаў (русіфікацыя, германізацыя).
[12] Гл.: Kosman M. Kult maryjny na Litwie i jego implikacje w Koronie. Szkicdo tematu // Studia Claromontana. 23. Warszawa, 2005. S. 89-102
[13] Славуты ўладар атрымаў скрайнія ацэнкі нашчадкаў, часта незаслужана негатыўныя або заснаваныя на мастацкай легендзе. Поўным непаразуменнем ёсць сцвярджэнне славутага пісьменніка, але нялепшага гісторыка Паўла Ясяніцы, які ў сваёй надзвычай папулярнай „Польшчы Ягелонаў» беспадстаўна закінуў Жыгімонту Аўгусту, быццам той пакінуў дзяржаву „без паказальніка шляху». Ён быў выключна дальнабачным i паспяховым манархам — гл.: Kosman M. Zygmunt August, у: Życiorysy historyczne, literackie i legendarne. Pod red. Z. Stefanowskiej i J. Tazbira. Seria trzecia. Warszawa, 1992. S. 69 nn.; idem, Me tylkoo Zygmuncie Auguście. Z rozważaс nad modelem szefa państwa, y: Kultura polityczna w Polsce. Praca zbiorowa. T.I.: Przeszłość i teraźniejszość. Poznań, 1996. S. 28 nn.; Sucheni-Grabowska A. Zygmunt August król polski i wielki książę litewski 1520-1562. Warszawa, 1996.
[14] Аўтару належыць, між іншага, перакладзены на польскую мову нарыс дзяржаўна-праўных пераменаў у ВКЛ пад уплывам уніі з Польшчай ад схілу XIV да канца XVIII ст.: Jučas M. Unia polsko-litewska.Przełożył A. Firewicz. Toruń, 2004.
[15] Zakrzewski A. B. Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI-XVHI w.Ustrój i funkcjonowanie: sejmik trocki. Warszawa, 2000 (y бібліяграфіі томаяе назва на с. 661 пададзена з памылкай); Rachuba A. Wielkie KsięstwoLitewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej wiatach 1569-1763.Warszawa, 2002; Lulewicz H. Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 1569-1588. Warszawa, 2002.
[16] Спашлюся тут на бібліяграфію вучонага: Z dziejów kultury prawnej. Studiaofiarowane Profesorowi Juliuszowi Bardachowi w dziewięćdziesięciolecieurodzin. Warszawa, 2004. S. 1968
[17] Больш па тэме гл.: Kosman M. Parlamentaryzm Wielkiergo KsięstwaLitewskiego w świetle najnowszych badań // Zapiski Historyczne. T.LXX(2005) Z.4. S.91-108
[18] Гл.: Kosman M. Ewolucja ustrojowa i początki konstytucjonalizmu w WielkimKsięstwie Litewskim na tle prawodawstwa Polski i Europy środkowej (XVI-połowa XVII wiekuj, y: Vladislavské zřízení zemské a počátky ústavního zřízení v českých zemích (1500-1619). Redakcja K. Malý i J. Pánek. Praha,2001. S.361-375 (materiały konferencji na Uniwersytecie Karola); idem,Political Culture in Lithuania in the 16th and Early 17^th Century /w:/ Po­litical Culture in Central Europe (10^th — 20^th Century). Part I: Middle Agesand Early Modern Era. Edited by H. Manikowska and J. Pánek. Prague,2005. S.249-265 (том падрыхтаваны для XX Міжнароднага кангрэсугістарычных навук у Сіднэі, чэрвень 2005 г.)

Наверх

Исторический поиск Беларуси: альманах / Сост. А. Ю. Бендин. Минск: Экономпресс, 2006. — 416 с.

У 2006 г. у Мінску ўбачыў свет альманах „Гістарычны пошук Беларусі», асновай для якога паслужылі матэрыялы навуковага семінара, прысвечанага памяці вядомага гісторыка Ігара Аржахоўскага. Задачей гэтага семінара, паводде сцверджання ўкладальніка альманаха Аляксандра Бендзіна, з’яўляецца „кансалідацыя навукова-даследніцкіх сілаў, здольных спалучаць распрацоўку сучасных інтэрпрэтацый гістарычных праблем з актыўным пошукам новых дакументальных матэрыялаў». Дынаміку працы ў акрэсленым кірунку надало „захапленне пошукам новых парадыгмаў у даследаванні гістарычнай рэальнасці i адмаўленне ідэалагічных стэрэатыпаў, якія замацаваліся ў найноўшых гістарычных даследаваннях». Змест альманаха складаюць 20 артыкулаў, напісаных 19 аўтарамі i прысвечаных розным праблемам беларускай i замежнай гісторыі. Яны згрупаваны ў пяць раздзелаў, першы з якіх прывечаны праблемам уласна беларускай гісторыі i называецца „Непостижимая Беларусь». Гэтакі назоў, як падкрэслівае ўкладальнік, сведчыць, што „падыходы, якія зацвердзіліся ў сучаснай гістарыяграфіі, не заўсёды дапамагаюць разумению беларус­кай рэчаіснасці i… для гэтага патрабуецца іншая метадалогія, здольная прапанаваць больш пераканаўчыя інтэрпрэтацыі падзеяў».

Такім чынам, мэты заяўлены вельмі амбітныя. Аналіз матэрыялаў зборніка пераконвае, што спробай адпавядаць ім сталі два артыкулы ўкладальніка альманаха A. Ю. Бендзіна „Проблемы этнической идентификации белорусов 60-х гг. XIX — начала XX в. в современной историографии» i „Граф М. Н. Муравьев Виленский и национальное пробуждение белорусского народа в 60-е гг. XIX в.». Гэтыя артикулы выконваюць праграмную функцию i выяўляюць прэтэнзіі на радыкальны крытычны перагляд шэрагу важных палажэнняў сучаснай беларускай гістарыяграфіі, таму i ўвага ў нашай рэцэнзіі будзе засяроджана менавіта на ix.

Пачатак артыкула „Проблемы этнической идентифика­ции белорусов 60-х гг. XIX — начала XX в. в современной историографии» А. Бендзін прысвячае крытыцы беларус­кага этнанацыяналізму. Аўтар сцвярджае, што для гэтага кірунку „ў зменлівых гістарычных абставінах нязменнай заставалася ідэалагічная канстанта — абсалютызацыя культурна-моўных, канфесійных i псіхакультурных адрозненняў рускіх, пад якімі разумеліся выключна велікарусы, i беларусаў» (9). Незразумела, які сэнс укладаецца тут у тэрмін „абсалютызацыя». На нашу думку, гэты тэрмін мае выразна публіцыстычны, а не навуковы характер. Ды i сцверджанне, што беларускія этнанацыяналісты толькі i думал! пра адрозненні беларусаў і расійцаў, не адпавядае гістарычнай рэчаіснасці. Напрыклад, у Заходняй Беларусі ў 1921-1939 г. дадзеная праблема была для беларускіх дзеячоў другараднай. Увогуле, А.Бендзін, на нашу думку, выяўляе даволі павярхоўнае веданне гісторыі беларускага нацыяналізму. Так, ён сцвярджае, што Вацлаў Ластоўскі ў сваёй „Кароткай гісторыі Беларусі» ў 1910 г. упершыню сфармуляваў тэзу аб беларускім народзе, які дзейнічаў у якасці „самастойнага суб’екта гістарычнага працэсу» (9). Між тым, яшчэ ў 1863 г. у Вільні былі выдадзеныя на ўрадавыя грошы i даволі вялікім накладам „Разсказы на белорусском наречии» — кніга для чытання ў народных вучэльнях, якія ў той час пачалі ў масавым парадку адчыняць у беларускіх вёсках расійскія ўлады. Невядомыя аўтары гэтай кнігі (праблему аўтарства спрабаваў, але пакуль безвынікова, высветліць беластоцкі гісторык Алег Латышонак) былі цалкам лаяльнымі падданымі імперыі i належалі, паводле сваіх поглядаў, наколькі можна меркаваць па тэксце „Разсказаў…», да „заходнерускага» кірунку ў беларускай грамадскай думцы. У адным з апавяданняў азначанага зборніка — „Кто булы наши найдавнійшій диды и якая ихъ була доля до уній? «, напісаным на заходнепалескай гаворцы, была выкладзена, па сутнасці, вельмі грунтоўная для свайго часу канцэпцыя гісторыі беларусаў менавіта як асобнага народа, хоць i „роднага з народамі, каторыя даўней жылі i цяпер жывуць у паўднёвых i ўсходніх рускіх краях». Межы Беларусі ў дадзеным апавяданні акрэсленыя наступным чынам: „Сгарана, дзе жывуць цяпер пінчукі, мінчукі, віцебцы, магілёўцы, завецца Белаю Русею; у гэтай старане з вельмі даўніх часоў жыў народ славянскі… Народ той уперш зваўся крывічамі або крывіцкімі славянамі… а то яшчэ былі крывічы полацкія — вось гэтыя крывічы былі нашымі продкамі <.„> Цяперашняя Віцебская, Магілёўская губерні, маленькі кавалачак Пскоўскай i Смаленскай, значная часць Мінскай губерні з Пінскам, Мозырам i Туравам, кавалак Віленскай да рэчкі Дзітвы i добры кавалак Гродзенскай з местамі Ваўкавыскам i Бярэсцем былі тымі месцамі, дзе жыў беларускі народ <…> Такі-то досыць значны кавалак зямлі займалі нашы дзяды — крывічы полацкія. Мова ў ix была руская, падобная да цяперашняй нашай мужыцкай; мелі яны сваіх князёў, і, як усе славяне ў тую пару, i яны — дзяды нашы, жылі ў паганстве, не знаючы Бога ісціннага. Князі полацкія-беларускія былі вельмі адважныя, ваявалі з суседнімі сваімі браццямі славянамі»[1]. Такім чынам, гісторыю беларусаў як асобнага этнасу аўтар азначанага апавядання распачынаў яшчэ з паганскіх часоў. Хоць ён i гаварыў пра „літоўскую заваёву» Беларусі, але супольнае жыццё беларусаў i літоўцаў (якіх ён называе „літвінамі») падаваў досы­ць станоўча: „…ад нашых прадзедаў-беларусаў літвіны пераймалі i звычаі i самую мову. Пад панаваннем літоўскіх князёў літвіны жылі з беларусамі ў вялікай згодзе. Даўней беларускія князі набіралі літвінаў да свайго войска i разам з імі хадзілі ваяваці з кіеўскімі князямі; а пасля таксама літоўскія князі цэлае сваё войска мелі з беларусаў. 3 часам літвіны, каторыя жылі найбліжэй каля Беларусі, зусім страцілі сваю мову i пачалі гаварыці па-беларускаму. Разам ca звычаямі i моваю ад славян-беларусаў пачала перахадзіці да Літвы i вера праваслаўная»[2]. „Разсказы на белорусском наречии» так i не трапілі да вясковых вучэльняў (у спісах кніг тагачасных школьных бібліятэк гэтая кніга не ўзгадваецца), што ўяўляецца нам зусім невыпадковым у святле той нацыянальнай палітыкі, якую пачаў праводзіць у Беларусі генерал-губернатар Міхаіл Мураўёў.

На старонках газеты „Минский листок» у 1888 г. малады гісторык Мітрафан Доўнар-Запольскі ў артыкуле „Беларускае мінулае» сцвярджаў, што „…беларускае племя мела сваю гісторыю, адрозную ад гісторыі суседніх, роднасных яму плямён, свае гістарычныя традыцыйныя пачаткі, …гэтыя пачаткі яно некалі ўпарта адстойвала. Акрамя таго, беларускі народ мае этнаграфічнае адрозненне ад суседніх народнасцяў, адрозніваецца ад ix складам свайго развіцця, паняццяў, схільнасцей. <.„> Наогул народная наша творчасць складае нашае багацце, якім беларусы могуць ганарыцца, якое павінны падтрымліваць i зберагчы. Нарэшце, ёсць яшчэ запавет у беларусаў — свая мова»[3]. Доўнар-Запольскі сцвярджаў, што беларускі народ абавязкова заявіць аб сваіх правах i нацыянальны рух выйдзе ў сферу практычнай дзейнасці: „Народ, які пазбаўлены палітычнага жыцця, прыдушаны ўнутраным прыгнётам, які часам на цэлыя стагоддзі сыходзіў з палітычнай арэны i як бы заміраў, такі народ, калі ён не страціў сваей мовы, этнаграфічных асаблівасцей i інш., зноў выходзіць на арэну, калі не палітычную, то, у крайнім выпадку, сацыяльнага i разумовага жыцця. Такія ўласцівасці i моц народнага грамадскага арганізма»[4].

A. Бендзін падкрэслівае ў сваіх артыкулах, што ён разумее нацыяналізм як палітычную ідэалогію i прыводзіць дум­ку вядомага брытанскага даследніка Э. Гелнэра пра тое, што нацыяналісты мараць аб супадзенні культурных i палітычных межаў нацыі. Бендзін цытуе таксама выказванне іншага даследніка Б. Ліры, што „стварэнне агульнай культурней, рэлігійнай i тэрытарыяльнай ідэнтычнасці не з’яўляецца сутнасцю нацыяналізму» (10). Адсюль аўтар робіць выснову, што «літаратурная i публіцыстычная дзейнасць на беларускай мове (Ф. Багушэвіч i інш.), якая распачалася ў другой палове XIX ст. прадстаўнікамі шляхты i дэкларавала наяўнасць этнічных сувязяў, што аб’ядноўвалі членаў групы ў адзіны народ, не можа інтэрпрэтавацца як складовая частка „нацыянальна-вызваленчага руху»» (10). Гэтае сцверджанне аўтара выклікае здзіўленне пры далейшым чытанні ягонага тэксту, паколькі Бендзін ніжэй заяўляе, што бярэ на ўзбраенне тэарэтычную мадэль вядомага чэшскага гісторыка М. Гроха. Паводле дадзенай мадэлі, нацыянальны рух „малых народаў» праходзіць у сваім развіцці праз тры асноўныя фазы, дзве першыя з якіх якраз i не маюць палітычных аспектаў, ці, прынамсі, гэтыя аспекты застаюцца ў цяні. Адсюль узнікае думка, што або Бендзін не зусім уважліва прачытаў Гроха, або што ён свядома дапускае ў сваім тэксце відавочныя супярэчнасці. Зрэшты, даследнікі ўжо не раз указвалі на складанасць дастасавання мадэлі М. Гроха да беларускае сітуацыі з тае прычыны, што ва ўмовах Расійскай імперыі, здавалася б, бяскрыўдныя спробы папулярызацыі мовы i гісторыі нейкай этнічнай супольнасці набывалі ў вачах урадавых чыноўнікаў менавіта палітычную афарбоўку. Напрыклад, распаўсюджанне ўжо аддрукаванага перакладу на беларускую мову паэмы „Пан Тадэвуш» Адама Міцкевіча, выкананага Вінцэнтам Дуніным-Марцінкевічам, было забаронена менавіта з палітычных прычынаў. Цэнзурны камітэт пастанавіў „не дапускаць ужывання польскага алфавіта пры друкаванні твораў на беларускай гаворцы»[5]. Прычым, нічога не гаварылася пра змест i ідэйную скіраванасць твора Міцкевіча, улады баяліся менавіта распаўсюджання сярод простага народа беларускамоўных выданняў. Трэба таксама адзначыць, што літаратурная дзейнасць на беларускай мове распачалася не ў другой, як піша A. Бендзін, a ў першай палове XIX ст., а першая друкаваная кніжка на бе­ларускай мове — кароткі катэхізіс для сялян-каталікоў — убачыла свет у 1835 г.[6].

Адна з ключавых ідэй у артыкулах Бендзіна — беларускі этнанацыяналізм ніколі не здабываў шырокай народнай падтрымкі. Так, аўтар сцвярджае, што „да 1917 г. i пазней беларускае насельніцтва на масавым узроўні не адчувала патрэбы ў палітычным афармленні свайго існавання ў якасці асобнай, адрознай ад велікарусаў i маларусаў этнічнай групы… Рэалізацыя праекта этнічнага суверэнітэту не атрымала падтрымкі большасці насельніцтва беларускіх земляў» (12). Даволі складана гаварыць, што азначае „падтрымка большасці насельніцтва» адносна тых часоў, калі ўладам i ў галаву не прыходзіла пытацца ў гэтай са­мой большасці, што i як ёй рабіць. Hi ў часы падзелаў Рэчы Паспалітай, ні ў 1860-я г. ніхто не праводзіў у Беларусі рэферэндумаў. Ды i бальшавікі здабылі ўладу не пасля перамогі на ўсеагульных i свабодных выбарах. Аднак ініцыятыва актыўнай i нацыянальна свядомай часткі беларускага грамадства прымусіла ix дапусціць існаванне беларускай дзяржаўнасці, няхай i ў вельмі абмежаванай ступені. А на тэрыторыі Заходняй Беларусі, якая пасля Рыжскай дамовы адышла да Польшчы, на парламенцкіх выбарах 1921 г. беларускае насельніцтва масава прагаласавала за палітыкаў Беларускага выбарчага камітэта. Гэтыя палітыкі вялі сваю перадвыбарчую агітацыю пад нацыянальнымі лозун­гам i на беларускай мове, сярод ix былі як праваслаўныя, так i каталікі (адным з лідэраў i ідэолагаў беларускага руху з’яўляўся ксёндз Адам Сганкевіч). У 1926 г. у шэрагах Беларускай Сялянска-Работніцкай Грамады налічвалася больш за 100 тыс. сяброў, i гэта была адна з самых масавых палітычных партый у Еўропе. У некаторых вёсках у Грамаду уступала ўсё дарослае мужчынскае насельніцтва. У 1927-1928 г. амаль у кожным болыш-менш вялікім населеным пункце ў Заходняй Беларусі дзейнічаў гурток Таварыства Беларускай Школы. A гэтыя гурткі ладзілі, напрыклад, тэатральныя імпрэзы, на якіх ставіліся творы тых самых „пазасістэмных», паводле тэрміналогіі А. Бендзіна, нацыянальных актывістаў. Дарэчы, заходнебеларускі селянін меў права выбару. Ён мог уступіць у шэрагі Расійскага нацыянальнага аб’яднання, якое стаяла якраз на заходнерускай ідэалагічнай платформе. Прычым расійскія арганізацыі ў міжваеннай польскай дзяржаве не пераследаваліся так жорстка ўладамі, як беларускія. Аднак ix уплыў на беларускае насельніцтва быў у цэлым нязначным, аб чым яскрава сведчылі тыя ж вынікі выбараў

Мэтай палітыкі беларусізацыі ў БССР у 1920-я г., на дум­ку A. Бендзіна, „было паскоранае фармаванне ідэалагічна сканструяванай этнічнай ідэнтычнасці з дапамогай адміністрацыйнага прымусу i палітычных абвінавачванняў у вялікадзяржаўным шавінізме» (12). Цікава, што пазней аўтар дэкларуе сваю схільнасць да канструктывісцкага метадалагічнага падыходу, паводле якога любая нацыянальная ідэнтычнасць якраз i разглядаецца як канструкцыя ідэолагаў нацыяналізму. Але ў дадзеным кантэксце тэрмін „ідэалагічна сканструяванай» павінен атаясамляцца ў чытача са штучнасцю i ненатуральнасцю гэтай самай канструкцыі, бо далей Бендзін сцвярджае, што „практыка беларускага нацыянал-бальшавізму выклікала масавае непрыняцце насельніцтва, была прызнаная ідэалагічна памылковай, а яе актывісты рэпрэсаваныя» (13). I ўсё ж галоўны вынік савецкай нацыянальнай палітыкі — інстытуцыялізацыя новай беларускай этнічнасці як асновы дзяржаўна-адміністрацыйнага ўладкавання, канстатуе аўтар, „заставаўся непарушным у даваенныя i ў пасляваенныя гады» (13). Адчуваюцца тут пэўныя ноткі шкадавання, што рэпрэсаваўшы носьбітаў беларускага этнанацыяналізму, савецкая ўладаўсё ж такі не парупілася знішчыць дазвання яго інстытуцыялізаваныя формы.

Сцверджанне Бендзіна аб масавым непрыняцці палітыкі беларусізацыі ў БССР не адпавядае рэчаіснасці. Аўтар абсалютна ігнаруе несумненныя факты сапраўды дынамічнага развіцця ў 1920-я г. беларускамоўнай паэзіі, тэатра, навукі (і асабліва беларусазнаўства). I як толькі гэтыя парасткі высокай культуры на беларускай мове, якая ўпершыню атрымала шырокую дзяржаўную падтрымку, пачалі сталець i ўмацоўвацца, большасць яе творцаў была папросту выкашаная бязлітаснай касой сталінскага тэрору. Калі ж Бендзін ніжэй разглядае палітыку русіфікацыі ў Беларусі ў рэдакцыі графа Міхаіла Мураўёва, дык там роля адміністрацыйнага фактару ацэньваецца ім ужо зусім інакш, — як з’ява цалкам пазітыўная i пажаданая. Бендзін таксама сцвярджае, што ў часе беларусізацыі ў 1920-я г. „аб’ектам падаўлення стала руская культура, праваслаўе i агульна-руская рэлігійна-этнічная ідэнтычнасць». Як можна гаварыць пра падаўленне расійскай культуры, калі, напрыклад, на працягу 1920-х г. без перапынку большасць курсаў у вышэйшых навучальных установах БССР выкладалася на расійскай мове, заўсёды значная частка перыядычных выданняў i кніг выходзіла на гэтай мове! Ці, можа, за выкарыстанне расійскай мовы ў грамадскіх месцах пагражалі грашовы штраф або турма, як гэта было з польскай мовай у Беларусі ў часы графа Мураўёва? Натуральна, што многія „заходнерусы» не маглі ніяк пагадзіцца са стратай той панавальнай пазіцыі, якую расійская мова мела ў дарэвалюцыйны час у адміністрацыйнай сферы жыцця беларускага грамадства. Несумненна таксама, што было нямала фактаў ужывання адміністрацыйнага прымусу ў правядзенні палітыкі беларусізацыі, бо на такім прымусе будавалася ўся практыка дзяржаўнага кіравання ў савецкай краіне. Але сцверджанне пра падаўленне расійскай культуры на карысць беларускай з’яўляецца, на нашу думку, свядомым скажэннем гістарычнай рэчаіснасці. Безумоўна, што пасля перамогі бальшавікоў на праваслаўную царкву i яе святароў у Беларусі абрынуліся жахлівыя рэпрэсіі, але гэта былі рэпрэсіі не выключив супраць праваслаўя, а супраць усіх рэлігійных канфесій. Ад гэтых рэпрэсій, напрыклад, не ў меншай ступені пацярпела i каталіцкае духавенства.

Затое пра падаўленне беларускамоўнай культуры савецкай уладай, пра няспыннае звужэнне сферы ўжывання беларускай мовы ў грамадстве аўтар нават не ўзгадвае. Толькі занепакоена канстатуе, што хоць у сярэдзіне 1990-х г. уплыў ідэалогіі этнанацыяналізму, якая, паводле Бендзіна, не атрымала масавай падтрымкі на ўсіх этапах свайго фармавання, на нацыянальна-дзяржаўнае будаўніцтва ў Беларусі быў прыпынены, аднак гэтая ідэалогія знайшла сваё ўвасабленне ў „нацыянальна-дзяржаўнай канцэпцыі гісторыі Беларусі». I тут Бендзін пастанавіў уласнымі сіламі штурмаваць апошні бастыён этнанацыяналізму. Напачатку ён задаецца рытарычным пытаннем: ці не з’яўляецца спроба стварэння „суб’ектнай гісторыі краіны» чарговай ідэалагічнай канструкцыяй? Каб высветліць гэта, аўтар вырашыў прааналізаваць досвед „нацыянальнай» (двукоссе Бендзіна) гістарыяграфіі ў вывучэнні канкрэтнай праблемы, якая дазваляе высветліць ступень навуковасці дыскурсу, што выкарыстоўваецца ў навуковай практыцы (15).

Аўтар сцвярджае, што галоўным аналітычным інструментам сучаснай беларускай гістарыяграфіі ў вывучэнні феноменаў этнічнасці i нацыяналізму застаецца эсэнцыялісцкая парадыгма, згодна з якой этнасы i нацыі разумеюцца як аб’ектыўна існыя супольнасці. Крытыцы тэарэтычных падстаў падобных уяўленняў аўтар адводзіць, паводле ўласнага прызнання, непрапарцыйна шмат месца, што, зноў жа на яго думку, нетрадыцыйна для гістарыяграфічнага наратыву. Галоўнай задачай сваёй працы Бендзін лічыць даследаванне вынікаў, да якіх прыводзіць выбар эсэнцыялісцкай парадыгмы ў трактаванні праблем этнічнасці, і, у прыватнасці, разумение праблем фармавання этнічнай ідэнтыфікацыі беларусаў у 60-я г. XIX — пачатку XX ст. Да­лей аўтар сцвярджае, што на гэтай эсэнцыялісцкай парадыгме грунтуецца канцэпцыя „нацыянальнага адраджэння», сфармаваная на пачатку 1990-х г. вядомым беларускiм гісторыкам Міхасём Восіпавічам Бічом. Яго працы — тут можна цалкам пагадзіцца з Бендзіным — сталі падмуркам для нацыянальна-дзяржаўнай канцэпцыі гісторыі Беларусь Падставай жа метадалагічнага падыходу М. Біча i яго паслядоўнікаў аўтар лічыць тэзу аб існаванні на пачатку XIX ст. „самастойнага беларускага этнасу». Гэтаму эсэнцыялісцкаму „нацыянальна-адраджэнскаму» падыхо­ду Бендзін супрацьстаўляе канструктывісцкі падыход у версіі расійскага этнолага В. Цішкова, паводле якога этнічнымі лічацца тыя супольнасці, якія адпавядаюць наступным характарыстыкам: прадстаўнікі этнічнай групы маюць уяўленні аб агульным тэрытарыяльным i гістарычным паходжанні, агульную мову, агульныя рысы матэрыяльнай i духоўнай культуры, палітычна аформленыя ўяўленні пра сваю радзіму i дзяржаўнасць, пачуццё адрознасці ад іншых, усведамленне сваёй прыналежнасці да групы, а таксама заснаваныя на гэтым формы групавои салідарнасці i сумеснай дзейнасці. Бендзін сцвярджае, што беларуская супольнасць не адпавядала на пачатку XIX ст. акрэсленым характарыстыкам, а значыцца, робіць ён выснову — не існавала самастойнага беларускага этнасу. Не існавала, на думку Бендзіна, i беларускай мовы (тут аўтар спасылаецца на меркаванне літоўскага гісторыка Д. Сгалюнаса), а толькi кантынуум гаворак ці дыялектаў.

Трэба звярнуць увагу, што тыя характарыстыкі, якія Цішкоў прыпісвае этнічнай групе, у сучаснай антрапалогіі хутчэй адносяць да характэрных рысаў нацыі ці мадэрнага народа. Усім гэтым характарыстыкам не адпавядала i не адпавядае цяпер вялізная колькасць этнічных супольнасцяў, у гістарычным існаванні якіх ніхто не можа сумнявацца. Калі стасаваць ix да самаідэнтыфікацыі расійскіх, польскіх ці французскіх сялян пачатку XIX ст., дык вынік будзе такі ж самы, як i адносна беларускіх. Трэба ў такім выпадку, калі ўжо быць паслядоўным канструктывістам, гаварыць i пра тое, што не існавала ў разгляданы перыяд расійскага, польскага ці французскага этнасаў, a толькі адпаведныя шляхецкія „палітычныя народы». Аднак, напрыклад, у расійскіх школьных падручніках мы такога не знойдзем. Беларускіх жа гісторыкаў Бендзін абвінавачвае ў міфатворчасці. Механізмы гэтай міфатворчасці ў беларускай „нацыянальнай» гістарыяграфіі Бендзін аналізуе на прыкладзе паўстання 1863 г. Ён спрабуе давесці, што беларускія гісторыкі прыпісваюць лідэру паўстанцаў Кастусю Каліноўскаму беларускую нацыянальную свядомасць у сённяшнім яе разуменні. А сам Бендзін, як i расійскія ўлады ў 1863 г., паўстанне адназначна акрэслівае польскім. Таксама палякамі, без усялякіх агаворак, аўтар называе прадстаўнікоў мясцовых шляхецкіх элітаў, ігнаруючы пры гэтым працы беларускіх гісторыкаў, прысвечаныя праблеме складанай структуры ix этнічнай самаідэнтыфікацыі, феномену „ліцвінскасці». Бендзін не звяртае, напрыклад, увагі на той факт, што Каліноўскага называлі „сепаратистам» дзеячы Варшаўскага паўстанцкага камітэта, што яго мужнасць i самаадданасць сваёй справе адзначалі i царскія чыноўнікі. Затое ён спрабуе тлумачыць погляды i ідэі Каліноўскага „псіхафізічным складам» асобы, што, на нашу думку, для сур’ёзнага даследніка з’яўляецца непрымальным прыёмам з этычнага пункту гледжання.

Паўстанне 1863 г. i яго наступствы для развіцця беларускага нацыянальнага руху сучасныя беларускія гісторыкі ацэньваюць неадназначна, але погляд Бендзіна на гэтую падзею ў айчыннай гісторыі, як нам уяўляецца, аднабаковы i наскрозь ідэалагізаваны. Няма нават прыкметаў імкнення да аб’ектыўнага і ўзважанага аналізу. Кастуся Каліноўскага аўтар абвінавачвае ў распальванні рэлігійна-этнічнай грамадзянскай вайны i ў тэрарызме, a праваслаўнае сялянства называе „актыўным суб’ектам антытэрору» (64). Між тым, сялянства паводзіла сябе ў часе паўстання ў большасці пасіўна, не схіляючыся ні на бок царскіх войскаў, ні на бок паўстанцаў. Так, дарэчы, паводзілі сябе i сяляне ў этнічнай Польшчы. Імперскі ўрад тут меў добрыя магчымасці для таго, каб гуляць на сацыяльных супярэчнасцях паміж шляхтай i яшчэ ўчора прыгоннай вёскай. Варта нагадаць, што ў 1846 г. у Заходняй Галіцыі этнічна польскія сяляне ўчынілі крывавую разню польскіх жа абшарнікаў, якія пад нацыянальнымі лозунгамі ўзнялі паўстанне супраць імперыі Габсбургаў. У крытьгчным запале Бендзін не жадае звяртаць увагі на вельмі істотны момант. У 1990-я г. Міхась Біч i іншыя вядомыя айчынныя гісторыкі павінны былі выканаць надзвычай важнае задание: існавала патрэба маладой незалежнай дзяржавы ў распрацоўцы гістарычнай канцэпцыі, на грунце якой магла функцыянаваць шматступенная сістэма нацыянальнай гістарычнай адукацыі. I ў кожнай краіне гэтая сістэма ў той ці іншай ступені ідэалагізаваная, паколькі закліканая выхоўваць сваіх патрыётаў. Гэта азначае пэўнае спрашчэнне i схематизацию гістарычнага дыскурсу, каб зрабіць яго даступным i зразумелым для шырокіх колаў людзей, a найперш маладога пакалення. Акадэмічная гістарыяграфія ўтварае найвышэйшы паверх піраміды гістарычных ведаў у грамадстве, i яна ў ідэале павінна функцыя­наваць выключна паводле навуковых прынцыпаў. Такая сітуацыя існавала ў савецкія часы, калі ў афіцыйнай навуцы дамінаваў прынцып партыйнасці, i аўтаномія навукі як сацыяльнага інстытута была абсалютна немагчымай. У бурлівыя 1990-я г. якраз акрэсліўся рух у кірунку вызвалення гістарычнай навукі ў Беларусі ад усеахопнага ідэалагічнага кантролю. Натуральна, што ў адно імгненне вызваліцца ад мноства звычак, штампаў, схільнасцяў да ацэначных меркаванняў i празмернай веры ў здольнасць гісторыкаў самім тварыць гісторыю было немагчыма. Знайшліся i такія гісторыкі, якія імкнуліся ў новых умовах ідэалагічна кантраляваць сваіх калегаў, як гэта яны рабілі ў савецкі час. Потым многія з ix у чарговы раз пераарыентаваліся. Але стварэнне нацыянальна-дзяржаўнай, суб’ектнай канцэпцыі гісторыі Беларусі стала, на нашу думку, галоўным дасягненнем айчыннай гістарыяграфіі ў тыя гады. Тады удалося закласці трывалыя падмуркі для яе далейшага развіцця, перабудаваць сістэму гістарычнай адукацыі ў краіне. I ў гэтым велізарная асабістая заслуга Міхася Біча, a таксама многіх яго калегаў, якія змаглі ў той час выканаць сваё задание. Як нам уяўляецца, галоўная роля нацыянальна-дзяржаўнай канцэпцыі ў гісторыі Беларусі заключаецца не ў тым, што яна быццам навязвае даследнікам тыя ці іншыя метадалагічныя падыходы, як гэта спрабуе сцвердзіць Бендзін, a прапануе крытэры трактавання гістарычных персанажаў i падзей з пункту гледжання ix ролі ў станаўленні беларускага народа i дзяржавы.

Дзеля дасягнення дэідэалагізацыі навуковага дыскурсу Бендзін прапануе „прынцыпова» адмовіцца ад уяўлення, якое ўсталявалася ў „нацыянальнай» (зноў двукоссе Бендзіна) гістарыяграфіі, што „толькі група пазасістэмных этнічных актывістаў валодае манапольным правам прэзентаваць нацыянальны рух у Паўночна-Заходнім краі». Складана зразумець, што азначае тэрмін „пазасістэмны», надта ўжо ён нагадвае сучасны афіцыёзны дыскурс. Сгвараецца ўражанне, што гэты тэрмін ужываецца аўтарам, каб настойліва падкрэсліваць нібыта адарванасць ад народа гэтых самых „этнічных актывістаў», бо іначай ён парупіўся б патлумачыць, што мае на ўвазе. Сістэмнымі ж актывістамі, як вынікае з далейшага тэксту артыкулаў, былі, на думку Бендзіна, тыя дзеячы, якія працавалі ці то ў дзяржаўных струк­турах Расійскай імперыі, ці ў структурах праваслаўнай царквы. Напрыклад, у якасці „сістэмных лідэраў» нацыянальнага руху ў 1860-я г. ён называв М. Мураўёва, К. Кауф­мана, Э. Баранава, I. Карнілава, П. Бацюшкава, Я. Сямашку. Паколькі ўсе названыя асобы займалі высокія пасады ў дзяржаўным апараце i царкоўнай ерархіі, дык, напэўна, гэта стала падмуркам ix „сістэмнасці». Аб’ядноўвае назва­ных „сістэмных» лідэраў i тое, што сярод ix няма ніводнага нараджэнца Беларусь Зрэпггы, высокапастаўленых работнікаў сістэмы савецкага апарату ў БССР, якія падтрымлівалі палітыку беларусізацыі, аўтар не лічыць „сістэмнымі».

Далей Бендзін абвяшчае „заходнерускі» нацыятворчы праект канкурэнтным беларускаму этнанацыяналізму. Аўтар заяўляе, што «спробай навуковага аналізу феномена, названага „заходнерусізмам», можа стаць выкарыстанне канструктывісцкага падыходу да вывучэння праблем сацыяльнай вытворчасці беларускай этнічнасці» (27), i лічыць магчымым прасачыць дынаміку i складаныя ўзаемаадносіны гістарычных, палітычных, сацыякультурных i сацыяльна-псіхалагічных фактараў нацыятворчага працэсу ў рам­ках канцэпцыі М. Гроха. Выклікае, аднак, здзіўленне, штоў артыкулах Бендзіна адсутнічаюць спасылкі хоць на якую працу М. Гроха. Можна меркаваць, што аўтар або не палічыў патрэбным рабіць спасылкі на Гроха, або выкарыстоўвае тэарэтычную мадэль чэшскага даследніка для аналізу беларускай сітуацыі, не пазнаёміўшыся з першакрыніцай.

Галоўны ўнёсак M. Гроха ў тэорыю нацыяналізму — распрацоўка трохступеннай мадэлі развіцця нацыянальных рухаў г. зв. „малых» народаў. Да ix чэшскі гісторык адносіць падпарадкаваныя дзяржаўным i панавальным наро­дам этнічныя групы (non-dominant ethnic group), якія жылі на абшарах шматэтнічных дзяржаў, мелі слабую ці перарваную традыцыю высокай культуры на ўласнай мове, няпоўную сацыяльную структуру (шляхецкія i мяшчанскія эліты асіміляваліся ў склад дзяржаўных народаў). У пэўны перыяд часу прадстаўнікі інтэлігенцыі, што паходзілі з гэтых этнічных груп, пачалі пераконваць сваіх суродзічаў, шта яны таксама маюць права быць паўнапраўным наро­дам. Запачаткаваны гэтымі „будзіцелямі» нацыянальны рух праходзіць тры фазы — навуковую, агітацыйную i масавага палітычнага руху. Грох не бачыў магчымасці стасаваць сваю мадэль да працэсаў станаўлення, напрыклад, мадэрных польскай ці расійскай нацый, паколькі ім не было патрэбы ствараць літаратурную мову на грунце народных дыялектаў i высокую культуру на гэтай мове. Недарэчнасць спробы Бендзіна прымяніць мадэль Гроха да заходнерускага руху ў Беларусі выяўляецца i ў тым, што аўтар не ў ста­не нават акрэсліць часавыя рамкі гэтых фазаў. Ён сцвярджае, што фазы A i В супадаюць ў часе i прыпадаюць на 1860-я г., а сутнасцю фазы С, на думку аўтара, становіцца захаванне Беларусі ў складзе Расійскай імперыі.

Зрэшты, Бендзін адмаўляецца ад выкарыстання тэрміна „заходнерусізм», паколькі лічыць, што «…прыняць „заходнерусізм» у якасці навуковага паняцця — значыць прызнаць навуковы статус тэрміна „самастойны беларускі этнас»» (27). Таму замест „ідэалагічнага» паняцця „заходнерусізм» ён прапануе „беларускі інтэграцыйны рух». Гэты рух, паводле Бендзіна, таксама аўтэнтычна нацыянальны ў вытворчасці этнічнасці, як i яго гістарычныя апаненты. Незразумела, што мае на ўвазе Бендзін, калі гаворыць „аўтэнтычна нацыянальны ў вытворчасці этнічнасці». A якія рухі не з’яўляюцца аўтэнтычна нацыянальнымі? У гэтым сцверджанні якраз адчуваецца так ганьбаваны аўтарам эсэнцыялізм. Пад апанентамі „інтэграцыйнага» руху, напэўна, трэба разумець беларускі рух у версіі „нацыянальнай гістарыяграфіі». Гэтыя „апаненты», — паведамляе Бендзін чытачам, з’яўляюцца рухам дэінтэграцыйным. Дадзеная ідэя аўтара падаецца нам наскрозь ідэалагічнай i навукова беспадстаўнай. Кожны нацыянальны pyx, паводле самой сваёй сутнасці, імкнецца да інтэграцыі — найперш ідэйнай — тых, каго залічвае да прадстаўнікоў свайго народа, i адначасова акрэслівае адрозненні гэтага свайго народа ад іншых народаў. Як вынікае з далейшых разважанняў Бендзіна, ён (як, зрэшты, многія яго ідэйныя папярэднікі ў XIX ст.) адмаўляе ў праве лічыць сябе беларусамі тым, хто не належыць да праваслаўнай канфесіі. Рызыкнем прагназаваць, што прапанаваны Бендзіным наватвор не вытрымае канкурэнцыі са сваім ідэалагічным клонам „заходнерусізмам», паколькі ад яго вельмі ўжо патыхае кан’юнктурай. Імкненне ж аўтара да штучнага выкарыстання моднай сёння тэрміналогіі пераходзіць ча­сам усе межы. Напрыклад, дзейнасць імперскай адміністрацыі з траўня 1864 г. да красавіка 1865 г. Бендзін акрэслівае „інавацыйным праектам інтэграцыі рэгіёну ў склад Расійскай імперыі» (65). Праект „інтэграцыі Беларусі ў склад імперыі» ажыццяўляўся ад часу падзелаў Рэчы Паспалітай. А свае метады інтэграцыі Міхаіл Мураўёў сфармуляваў ужо пасля паўстання 1830-1831 г. i рэалізоўваў на практыцы, калі з 1831 да 1834 г. займаў пасаду гарадзенскага губернатара. Складваецца ўражанне, што аўтар пераносіць у свой тэкст, які прэзентуе як навуковы, тэрміналогію некаторых сучасных масмедыяў.

Беларускі рух, канкурэнтны „заходнерусізму» (гэты тэрмін хаця б аўтэнтычна гістарычны ў адрозненне ад арыгінальнага тэрміна Бендзіна), аўтар акрэслівае „этнанацыяналізмам», не палічыўшы патрэбным патлумачыць, што ён мае на ўвазе. Між тым, гэта вынаходства Ў. Конара, які імкнуўся такім чынам падкрэсліць дамінантную ролю культурных сувязяў для існавання супольнасці, што з часам становіцца мадэрным народам[7]. Адсюль вынікае, што для Бендзіна культурныя сувязі, а найперш мова этнічнай супольнасці, не адыгрывае істотнай ролі. Ён крытыкуе падыход беларускіх „нацыянальных» гісторыкаў, паводле якога «наяўнасці мовы i культурных традыцый, г.зн. этнакультурных адрозненняў, зафіксаваных даследнікамі i статыстыкай, цалкам дастаткова для сцверджання „рэальнасці» існавання этнасу» (25). Бендзін цытуе Цішкова, што „сучасная канцэпцыя этнічнасці падвяргае сумненню падобны погляд на культурную адрознасць i звяртае ўвагу найперш на яе працэсуальную (сацыяльна канструяваную) прыроду» (25). Але этнічнасць, як i нацыянальная самасвядомасць, не можа канструявацца ў пустэчы. Пра гэта піша i M. Грох: «Сёння працэс, у выніку якога ў Еўропе сфармаваліся нацыі, звычайна падаецца як разгортванне ці распаўсюджванне ідэй „нацыяналізму». Напэўна, гэта асабліва слушна ў дачыненні да сучаснай англамоўнай літаратуры. На мой погляд, дадзены спосаб трактоўкі предмета кардынальна аддаляе нас ад сутнасці справы, бо распаўсюджанне нацыя­нальных ідэй магло адбывацца толькі ў асобных сацыяльных умовах. Тварэнне нацыі ніколі не з’яўлялася выключна мэтай амбіцыйных i самаўлюбёных інтэлектуалаў, ды i ідэі не маглі б разыходзіцца па ўсёй Еўропе дзякуючы толькі адно сваёй натхняльнай сіле. Інтэлектуалы здольныя „вынаходзіць» нацыянальныя супольнасці толькі ў тым выпадку, калі ўжо існуюць аб’ектыўныя перадумовы для ўтварэння нацыі. Карл Дойч вельмі даўно заўважыў, што каб узнікла нацыянальная самасвядомасць, спачатку павінна ўзнікнуць нешта такое, што будзе яе ўсведамляць»[8].

Бендзін неаднаразова падкрэслівае ў сваім тэксце, што тэрміны „беларускі» i „заходнерускі» з’яўляюцца сінонімамі. У артыкуле пра Мураўёва ён зноў паўтарае дадзеную тэзу, што тэрміны „рускі», „беларускі» і „заходнерускі» — сінонімы (71). Паўтараецца тут i вядомая ідэалагема XIX ст. пра „рускіх» як агульную назву трох славянскіх народаў — велікаросаў, беларусаў (чамусыіі форму „беларосы» аўтар не выкарыстаў) i маларосаў. Але калі аўтар на канструктывісцкіх пазіцыях, дык трэба задаць пытанне: для каго, для якіх сацыяльных груп i палітычных актараў гэтыя тэрміны былі сінонімамі, а для якіх — не? Адзін з самых вядомых „заходнерусаў» прафесар Міхаіл Каяловіч у 1863 г. на старонках „Литовских епархиальных ведомостей» так разважаў пра гістарычнае прызванне „западнорусского» духавенства: „…у жыцці заходнерускага духавенства тры кірункі: велікарускі элемент цягне яго да сябе, польскі — у свой бок, а элемент народны, заходнерускі, — да сябе»[9]. Каяловіч ставіць пытанне, на якое сам не дае адназначнага адказу: „Куды ісці заходнерускаму праваслаўнаму духавенству? Які кірунак з паказаных намі выбраць, або як злучыць ix у адзін?»[10]. Такім чынам, у дадзеным выказванні Каяловіча терміны „велікарускі» i „заходнерускі» зусім не выглядаюць сінонімамі. Там жа прафесар сцвярджаў, што пасля сялянскай рэформы 1861 г. праваслаўнаму духавенству ў Беларусі: „…неабходна было адкінуць i вонкавае велікарускае, падобнае да чыноўніцтва, i шляхоцкае польскае, яшчэ больш чужое для народа <…> Тут паўстала патрэба паказаць народу яго чыста роднае, або паказаць абсалютную пустэчу»[11].

Бендзін у сваіх артыкулах неаднаразова падкрэслівае, што ў „Паўночна-Заходнім краі» канфесійны фактар адыгрываў галоуную ролю ў вытворчасці этнічных адрозненняў: «Веравызнанне ў парэформенны перыяд з’яўлялася найважнейшай культурней прыкметай, якая вызначала групавую ідэнтычнасць. Канфесійная i этнамоўная ідэнтычнасці быліцесна ўзаемазвязаныя. Таму паняцці „рускі» i „праваслаўны» лічыліся сінонімамі» (56). Канструктывісту варта было б задаць пытанне, хто лічыў паняцці „рускі» i „праваслаўны» сінонімамі? Граф Мураўёў, несумненна, так лічыў, калі пісаў у Санкт-Пецярбург, што ў заходніх губернях „праваслаўе злучанае з паняццем рускай народнасці, гэтак жа як каталік i паляк ёсць адно»[12]. Гэты падыход прэзентаваў таксама палкоўнік E Ф. Эркерт, аўтар даследавання, прысвечанага этнічнай праблематыцы Заходняга краю: „Нішто ў заходніх губернях Расіі гэтак выразна i правільна не вызначае мяжы падзелу рускай i польскай народнасцяў, як веравызнанне. Такім чынам, амаль усіх славянскіх насельнікаў праваслаўнага веравызнання там трэба лічыць рускімі, a ўсіх тых, хто вызнае каталіцкую рэлігію, — палякамі»[13]. Аднак іншы высокапастаўлены афіцэр імперскай арміі, нараджэнец i выдатны знаўца Беларусі Павел Баброўскі рэзка аспрэчваў нацыянальны падзел беларускамоўнага насельніцтва паводле рэлігійнай прыкметы: „…каб правільна размежаваць народнасці, якія жывуць супольна, мала ведаць, хто ходзіць у касцёл, а хто ў царкву, трэба яшчэ ведаць, хто гаворыць па-беларуску, а хто па-польску»[14]. Баброўскі нават не надаваў істотнага значэння саманазову сялян: „Што нам да таго, што беларусы не завуць сябе беларусамі, а простымі.„, але яны гавораць па-беларуску…»[15]. Такім чынам, для „эсэнцыяліста» Баброўскага ўжо родная мова жыхароў Беларусі была маркерам этнічнай прыналежнасці i галоўным фактарам вытворчасці этнічнасці. I ў матэрыялах урадавай статыстыкі другой паловы XIX ст., i ў матэрыялах перапісу 1897 г. беларускамоўнае насельніцтва каталіцкага веравызнання выступае як беларусы. Значыцца, менавіта мова тут зноў жа выступала ў якасці маркера этнічнасці. I такіх прыкладаў можна прывесці яшчэ шмат.

Акцэнтуючы ролю канфесійнага фактару ў развіцці нацыятворчых працэсаў у Беларусі, Бендзін амаль не звяртае ўвагі на спадчыну уніяцкай царквы. У заходнерускай публіцыстыцы другой паловы XIX — пачатку XX ст. уплыў уніі на беларускі этнас трактаваўся як выключна адмоўны. Асабліва абураў ваяўнічых заходнерусаў той факт, што беларускія сяляне не вызначаліся ваяўнічым рэлігійным фанатызмам i маглі з аднолькавай набожнасцю наведваць як праваслаўную царкву, так i каталіцкі касцёл. У 1865 г. віцебскі губернатар паведамляў у Вільню, што „сяляне заходніх паветаў Віцебскай губерні, праваслаўнага веравызнання, з прычыны працяглага панавання каталіцызму i уніяцтва, актыўнай прапаганды ксяндзоў i абшарнікаў дагэтуль не толькі абыякава наведваюць касцёл або царкву, але часта нават аддаюць перавагу першаму i прыносяць у касцёл розныя ахвяраванні, памяншаючы царкоўныя даходы». Іншы імперскі чыноўнік А. К. Гейне таксама ўспамінаў: „У 1863 годзе я бачыў гарадзенскіх еялян у нашай царкве i ніколі не забуду цяжкога пачуцця ад карціны, якую назіраў, — выніку гістарычнага бязладдзя. Сяляне прыйшлі далучыцца да праваслаўнай царквы, а жагнаюцца па-каталіцку, ляжаць „крыжам» i наогул дакладна робяць усё, чаму ix даўней вучылі ксяндзы. …Вось ён, заходнерускі селянін, — вялікая ахова Расіі ад дамаганняў ста­рой цывілізаванай нацыянальнасці!»[16]. Генерал-губернатар М. Мураўёў таксама не раз сцвярджаў, што каталіцтва i польскасць пакінулі глыбой след на праваслаўным насельніцтве „Паўночна-Заходняга краю»: „Насельніцтва гэтае, бальшыня якога вызнае Праваслаўную веру, пры значным уплыве рыма-каталіцкага духавенства i абшарнікаў, амаль выключна Палякаў, трымаецца Праваслаўнай веры толькінамінальна, засвоіўшы між тым у штодзённым жыцці абрады каталіцкай царквы, i што з прычыны гэтага папярэдне трэба ўмацаваць у ім саслабелае Праваслаўе»[17].

Часткова можна пагадзіцца з тэзай Бендзіна, што „ўз’яднанне уніятаў з праваслаўем у 1839 г. прывяло да канфесійнага размежавання этнічна i культурна аднароднага сялянства» (63). Толькі аўтар чамусьці забывае ўзгадаць, што „ўз’яднанне» суправаджалася масавым гвалтам i прымусам, a нязгодных „уз’ядноўвацца» садзілі ў турмы i вы­сылал! з Беларусь Новыя канфесійныя межы паміж праваслаўем i каталіцызмам, на думку Бендзіна, зацвярджаліся ў якасці „лініі этнічнай дэмаркацыі паміж беларускай большасцю i меншасцю, якая паступова набывала поль­скую этнічна-рэлігійную ідэнтычнасць» (63). Правядзенне гэтых межаў стварала для дзяржавы i дзвюх канкурэнтных канфесій аб’ектыўныя крытэры прыналежнасці падданых да розных этнічных груп, паколькі ў рэгіёнах са змешаным праваслаўна-каталіцкім насельніцтвам этнічныя ідэнтычнасці залежалі ў першую чаргу ад рэлігійнага фактару (63). Галоўнай асаблівасцю этнаканфесійнай сітуацыі ў Паўночна-Заходнім краі Бендзін называе падзел канфесійнай i этнамоўнай ідэнтычнасці, характэрны для каталіцкай часткі аўтахтоннага насельніцтва (57). Можна здатадвацца, што для праваслаўнай часткі аўтахтоннага насельніцтва такі падзел Бендзін лічыць нехарактэрным. Аднак, як нам уяўляецца, i каталікі, i праваслаўныя Беларусы знаходзіліся тут у аднолькавай сітуацыі, паколькі родная мова вернікаў вельмі рэдка гучала ў XIX ст. як у каталіцкім касцёле, так i ў праваслаўнай царкве. I ўсё ж канфесійнае размежаванне, да якога так імнкуліся ў другой палове XIX — на пачатку XX ст. многія заходнерусы i шавіністычна-прапольская частка каталіцкага духавенства, не прывяло да расколу беларус­кай этнічнай супольнасці. На лакальным узроўні на абшарах канфесійнага сумежжа, не зважаючы на канфесійныяадрозненні, сяляне на першае месца ставілі прыналежнасць чалавека да мясцовага, „тутэйшага» грамадства. Пра такую тутэишую самаідэнтыфікацыю сваіх землякоў успамшаў вядомы пісьменнік Аляксей Карпюк: „У вёсачцы Грыбоўшчына праваслаўныя жылі побач з каталікамі. Адны i другія гутарылі тым самым, што i ў маім Сграшаве, беларускім дыялектам са значным уплывам украінскай i польскай моў, густа перасыпанай германізмамі. На пытанне ж — беларусы яны ці палякі, упэўнена заяўлялі: „Не-е, мы тутэйшыя! Нават гаварыць ні па-польску, ні па-беларуску не умеем! Папросту гаворым! Гэта за каралём нас пісалі палякамі, за царом — рускімі; халера ix бяры, няхай сабе так i пішуць — абы нас не чапалі!»[18]. Менавіта абшар канфесійнага сумежжа стаў зонай асабліва актыўнага развіцця беларускага нацыянальнага руху, адсюль паходзілі многія актывісты беларускага этнанацыянальнага Адраджэння.

Асаблівую ўвагу ў сваіх артыкулах Бендзін звяртае на праблему русіфікацыі Паўночна-Заходняга краю. Аўтар паслядоўна ўжывае толькі гэты тэрмін, прынцыпова пазбягаючы назвы „Беларусь». Нагадаем, што выкарыстанне тэрміна „Паўночна-Заходні край» пашырылася якраз пасля паўстання 1863 г., калі пад кіраваннем Міхаіла Мураўёва былі аб’яднаныя пяць беларуска-літоўскіх губерняў: Віленская, Віцебская, Гарадзенская, Ковенская, Магілёўская i Менская. Такім чынам, гэтым тэрмінам акрэсліваліся землі i Беларусі, i Літвы, дзе палітыка расійскіх уладаў мела істотныя адрозненні. Бендзін жа спрабуе навязаць чытачу тэрмін „Паўночна-Заходні край» замест назову „Бела­русь», які, дарэчы, якраз у 1860-я г. даследнікамі i публіцыстымі пачаў ужывацца адносна ўсяго этнічнага абшару беларусаў.

Тэма русіфікацыі, сцвярджае Бендзін, стала своеасаблівай лакмусавай паперкай для вызначэння метадалагічных пазіцый беларускіх гісторыкаў. На думку аўтара, русіфікацыя з’яўлялася інструментам рэалізацыі двух узаемазвязаных працэсаў — дэкаланізацыі i мадэрнізацыі Паўночна-Заходняга краю. Каланіяльная сітуацыя, паводле Бендзіна, заснаваная на культурней дыстанцыі паміж тымі, хто ажыццяўляе ўладу, i тымі, хто падлягае эксплуатацыі. Калі няма культурней дыстанцыі, сцвярджае Бендзін, дык няма i каланіяльнай эксплуатацыі (23, 62). Паўночна-Заходні край, паводле яго меркавання, можна ахарактарызаваць у якасці рэгіёну, што захаваў прыкметы „ўнутрырасійскай польскай калоніі»: „Польская эліта краю валодала ў сваёй вядучай групе правамі i прывілеямі расійската дваранства, захоўвала пасля 1861 г. сацыяльна-эканамічнае i ралігійнае дамінаванне над сялянскім насельніцтвам краю» (23). Такім чынам, аўтар паўтарае ідэі некаторых расійскіх публіцыстаў другой паловы XIX ст., якія параўноўвалі „польскіх» землеўладальнікаў з паўночна-амерыканскімі плантатарамі, a беларускіх сялян — з чарнаскурымі рабамі. Хацелася б, аднак, звярнуць увагу на той добра вядомы гісторыкам факт, што ў кожным развітым феадальным грамадстве існуе выразная культурная дыстанцыя паміж станамі, i асабліва паміж прыгоннымі сялянамі ды ix уладальнікамі. Менавіта гэта меў на ўвазе Э. Гелнэр — якога, дарэчы, цытуе А. Бендзін, — калі гаварыў пра гетэрагенічнасць традыцыйнай аграрнай супольнасці ў адрозненне ад гомагенічнасці мадэрнага грамадства. Такая ж культурная дыстан­цыя існавала, напрыклад, паміж расійскімі памешчыкамі, аматарамі размаўляць паміж сабой на французскай мове, i ix прыгоннымі. Але было б абсурдам гаварыць у дадзеным выпадку пра каланіялізм. Таксама выразная культурная дыстанцыя існавала паміж расійскімі землеўладальнікамі, якія атрымалі ва ўласнасць маёнткі ў Беларусі, i беларускімі сялянамі. Бендзін, дарэчы, зусім не кранае той праблемы, што пасля паўстання 1863 г. адным з галоўных кірункаў дзейнасці імперскіх уладаў у Беларусі стала актыўнае насаджэнне расійскага памеснага землеўладання. Штогод губернатары рабілі справаздачы аб поспехах гэтае справы, але жаданай перавагі „рускага элемента» так i не дасягнулі. Наадварот, толькі закансервавалі буйную зямельную ўласнасць, паколькі мясцовыя землеўладальнікі каталіцкага веравызнання, якім купляць землі было забаронена, пачалі лічыць захаванне спадчынных маёнткаў сваім святым абавязкам. Наколькі дадзены кірунак імперскай палітыкі садзейнічаў мадэрнізацыі краю, a наколькі замарозіў постфеадальныя стасункі, Бендзін адказаць не спрабуе. Дарэчы, многія заходнерусы якраз крытыкавалі гэтакую аграрную палітыку ўрада, пра што пісаў у сваёй вядомай працы „Западно-руссизм» А. Цвікевіч. Калі лічыць беларускія землі ў XIX ст. „польскай» калоніяй, дык трэба прызнаць i факт існавання метраполіі. Дык, можа, метраполіяй было Польскае Каралеўства? Але вышэйшая адміністрацыя там была расійскай. Выходзіць, Бендзін вынайшаў нейкі новы метадалагічны падыход у разуменні каланіялізму.

Што датычыцца мадэрнізацыі, дык пад гэтым тэрмінам даследнікі звычайна разумеюць працэс станаўлення ў нетрах традыцыйнага аграрнага грамадства інстытутаў i структур, уласцівых для мадэрнага індустрыйнага грамад­ства. 3 такім жа самым поспехам можна было б сцвярджаць, што інструментам мадэрнізацыі была не толькі русіфікацыя, але i паланізацыя, бо да 1860-х г. сярод беларускага сялянства было болей пашырана, напрыклад, веданне поль­скай пісьменнасці, чым расійскай, землеўласнікі i каталіцкія святары адчынялі ў маёнтках i пры касцёлах школкі (дзе вучылі i на беларускай мове па беларускамоўных выданнях на лацінцы) ды шпіталі, пашыралі новыя тэхналогіі. Але найбольш эфектыўным інструментам мадэрнізацыі ў сферы культурнага жыцця была б беларусізацыя. Нездарма якраз на пачатку 1860-х г. імперскія ўлады выдалі ў Беларусі некалькі кніжак на беларускай мове з мэтай палітычнай мабілізацыі сялянства на сваю карысць, у тым ліку i ўжо згаданыя „Разсказы на бЬлорусскомъ нарЪчш». Але як толькі небяспека з боку паўстанцаў мінула, эксперыменты з беларускай мовай былі хутка адкінутыя.

Бендзін ставіць у сваёй працы істотнае, на яго думку, пытанне: чаму этнічны нацыяналізм аказаўся вузкалакальным феноменам, не прыдатным для распаўсюджання ў сялянскім асяроддзі? (54). Адказ аўтара наступны: „Гэты лакальны этнічны нацыяналізм братоў Луцкевічаў, В. Ластоўскага, М. Доўнар-Запольскага, А. Цвікевіча, Я. Лёсіка не меў нацыяналістычнага дыскурсу i здольнасці да нацыяналістычнай мабілізацыі сялянскіх масаў» (55). Што мае на ўвазе аўтар пад „нацыяналістычным дыскурсам», застаецца толькі здагадвацца. A „лакальны» азначае, напэўна, тое, што, на думку Бендзіна, беларускі этнанацыяналізм меў вузкую сацыяльную базу. Тады якой была сацыяльная база „інтэграцыйнага» праекта? Аўтар неаднаразова ўжывае словазлучэнне „сацыяльная вытворчасць этнічнасці». Якія групы беларускага грамадства i якім чынам удзельнічалі ў гэтай вытворчасці? Калі інтэграцыйны праект карыстаўся масавай народней падтрымкай, а найперш з боку праваслаўнага сялянства, дык навошта імперскім уладам было насылаць у Беларусь пасля 1863 г. масы „братняга» велікарускага чыноўніцтва з прыбалтыйскімі немцамі ў дамешку? Навошта было раздаваць расійскім памешчыкам канфіскаваныя ў мясцовай шляхты маёнткі? Гэты наезд расійскага чыноўніцтва выклікаў незадавальненне i сярод лаяльнага да імперскай улады мясцовага праваслаўнага грамадства. Напрыклад, чыноўнік канцылярыі віленскага генерал-губернатара Масолаў у сваіх запісах адзначаў: „…мясцовыя расійскія чыноўнікі глядзелі на нас таксама недаверліва i нават незычліва»[19]. Грамадовы пасярэднік з Магілёўскай губерні Захар’ін пісаў пра праваслаўных ураднікаў мясцовага паходжання: «…гэта былі мясцовыя ўраджэнцы — „беларусы», як яны сталі зваць сябе пасля задушэння паўстання»[20]. Гэтыя „беларусы», на думку Захар’іна, „шкодзілі, як маглі, рускай справе»[21]. „Западнорусское пробуждение» беларускіх сялян ажыццяўлялася такімі метадамі, якія выклікалі абурэнне i самога прафесара Міхаіла Каяловіча, які адмоўна пісаў пра дзеячоў, што намагаюцца, каб сяляне змянілі „гарнітур, прычоску паводле велікарускіх узораў, грэбуюцьчуць маларасійскую або беларускую гаворку i патрабуюць, каб валасныя чыны i вучні сельскіх вучэльняў абавязкова заўсёды гаварылі кніжнай расійскай мовай»[22].

Галоўнай мэтай свайго артыкула пра Мураўёва Бендзін бачыць даследаванне комплексу палітычных, сацыякультурных i канфесійна-этнічных праблем Паўночна-Заходняга краю, якія аказалі ўплыў на фармаванне ідэалатічнай канцэпцыі рэформаў віленскага генерал-губернатара, а таксама механізму i інструментаў рэалізацыі гэтае канцэпцыі ў працэсе мадэрнізацыі праваслаўнага сялянства (55). Тут аўтар зноў чарговы раз паўтарае сваю тэзу, што распачатая расійскай манархіяй мадэрнізацыя ажыццяўлялася як працэс дэкаланізацыі гэтага рэгіёну Расіі, a ініцыяваныя імперскім урадам працэсы мадэрнізацыі i дэкаланізацыі ўвайшлі ў гісторыю як палітыка „русіфікацыі». Практыка фармавання этнічнай ідэнтычнасці беларусаў, на думку Бендзіна, увайшла ў гісторыю як „заходнерускае адраджэнне» i была яна вынікам надзвычайнай палітыкі падаўлення i абмежавання нелаяльных адносна манархіі польскай шляхты i каталіцкага духавенства, а таксама паскоранай рэлігійна-кулыурнай i моўнай інтэграцыі беларусаў у склад этнічнай групы рускіх. Агульная ідэнтычнасць рускага насельніцтва дзяржавы забяспечвалася, паводле аўтара, падданствам Расійскай імперыі, праваслаўем, гістарычнай памяццю i рускай (расійскай) мовай, якая ўключала велікарускую, беларускую i маларускую гаворкі (57).

Вось жа, дэклараваны канструктывізм Бендзіна тут зноў раптоўна знікае, i перад чытачом паўстае прывід так ім раскрытыкаванага эсэнцыялізму. Беларусаў інтэгруюць у склад аб’ектыўна існуючай „этнічнай групы рускіх», якую кансалідуюць агульныя гістарычная памяць i мова. Што маецца на ўвазе пад „агульнай гістарычнай памяццю», аўтар не тлумачыць. Што ж датычыцца мовы, дык Бендзін безапеляцыйна называе беларускую мову „гаворкай», г.зн. дыялектам расійскай. На самай справе, як сведчаць шматлікіядакументы, беларускія сяляне ў сярэдзіне XIX ст. у большасці сваёй дрэнна разумелі расійскую мову, а нярэдка нават лепш ведалі мову польскую, якую часта чулі ў касцёле ці панскім двары. Праваслаўны святар з Берасцейскага павету Сгэфан Пашкевіч, прыхільнік выкарыстання беларускай мовы ў рэлігійных павучаннях, пісаў: „…мушу сказаць, што такіх прыходаў, дзе могуць зразумець казаннi на расійскай гаворцы, у нас няшмат, ды там жанчыны мала наагул разумеюць гэтую мову. У былых жа абшарніцкіх прыходах толькі той, хто меў магчымасць кантактаваць з расійцамі, можа разумець павучанні на расійскай гаворцы, дый то, калі яны выкладаюцца ў царкве не высакамоўным стылем. Такім чынам, пакуль пісьменнасць сярод нашых сялян не распаўсюдзіцца i маладыя людзі не будуць цалкам разумець пісьмовай расійскай мовы, духоўная карысць ix бацькоў непазбежна патрабуе ад нас ведання іхняй роднай, мясцовай, гаворкі i тлумачэння ў ёй ісцін Веры нашай праваслаўнай царквы»[23]. Карэспандэнт вядомага этнографа П. Шэйна псаломшчык Іван Карскі так апісвае рэакцыю сялян на расійскую мову аднавяскоўцаў, якія вярталіся з вайсковай службы: „Божа ты ласкавы! Што гэто значыць быць у маскалёў, пабыў 10 рокоў и зусим язык зламаў свой»[24].

Аднак „сістэмныя» лідэры „інтэграцыйнага» руху адмаўляліся прызнаваць самабытнасць беларускай мовы i дапускаць яе хоць у якія сферы грамадскага жыцця. Міхаіл Мураўёў, напрыклад, увогуле не ўжываў назвы „беларусы». Расійскі гісторык Міхаіл Далбілаў знайшоў толькі адно выключэнне — фразу ў чарнавым варыянце справаздачы імператару (травень 1864 г.): „Заганная ідэя раз’яднання народнасцяў у Расіі, увядзення маларасійскай, беларускай ды іншых гаворак ужо глыбока ўелася ў грамадскія погляды. Трэба трывала перасячы ёй шлях i абавязаць міністэрства народнай асветы дзейнічаць у духуадзінства Расіі…»[25]. Прысланы з Пецярбурга ў Вільню чыноўнік П. Шчэбальскі так выказаўся адносна выкарыстання беларускай мовы ў школьнай адукацыі: „…літаратуры беларускай няма i не было, i штучнае стварэнне беларус­кай літаратурнай мовы — не што іншае, як пустое дактрынёрства»[26]. Ідэя выдання часопіса для народа на беларус­кай мове, якая на пачатку 1860-х г. узнікла сярод віленскіх чыноўнікаў, пасля падаўлення паўстання была пахаваная. Прычынай таму, як сфармуляваў Мураўёў i члены ўрадавага Заходняга камітэта, стала „неразвітасць» простага на­рода. Можна тут цалкам пагадзіцца з літоўскім гісторыкам Д. Сгалюнасам, якога таксама цытуе Бендзін, што «…у па­чатку 60-х гадоў мясцовыя ўлады, асабліва апякун Віленскай навучальнай акругі A. Шырынскі-Шахматаў, спрабавалі выкарыстаць „беларускую гаворку» (друкаванне тады ўжо дазвалялася толькі „рускімі літарамі») у антыпольскай палітыцы, але з пачаткам „бунту» i прызначэннем генерал-губернатарам М. Мураўёва, а апекуном — I. Карнілава гэта спынілася. Беларускасць у грамадскім дыскурсе дазваляла­ся ўжо толькі як праява народней творчасці»[27].

Аўтар не задаецца пытаннем: наколькі пашыранай была „руская» ідэнтычнасць сярод беларускага насельніцтва? Сам ён цытуе А. Капелера, паводле якога для сярэдніх і ніжэйшых пластоў насельніцтва ў імперыі прыналежнасць да станава-сацыяльнай групы, да рэгіёну ці грамады вернікаў адыгрывала больш значную ролю, чым прыналежнасць да таго ці іншага этнасу (57). Ужо згаданы намі Іван Карскі так пісаў пра сялян Гарадзеншчыны: „Сяляне нашай губерні не завуць сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя лічаць сябе ліцвінамі… Наогул, пра сябе i пра сваю краіну яны выказваюцца так: мы тутэйшыя, нашая краіна ні руская, ні польская, але забраны край! <…> Рускіх сялянезавуць казакамі, маскалямі i русакамі. Палякаў яны ўвогуле не любяць, абшарнікаў жа польскіх папросту ненавідзяць»[28]. Падобныя рысы самаідэнтыфікацыі беларускага селяніна адзначаў i этнограф-аматар Адам Багдановіч: «Але нават i цяпер ёсць нямала беларусаў, якія пад словам „рускія» разумеюць старавераў, што здаўна жывуць у Заходнім краі. I калі вы да такіх беларусаў звернецеся з пытаннем, хто яны паводле нацыянальнасці, дык вельмі шмат хто з ix толькі й здолее сказаць, што яны „тутэйшыя», або мужыкі, быццам гэта ix нацыянальная адметнасць, ці быццам адным беларусам i ўласціва быць мужыкамі. А да вашых словаў, што яны рускія або беларусы, паставяцца даволі скептычна: заві, маўляў, як хочаш…»[29]. Феномен „тутэйшасці» быў характэрны не толькі для беларускіх, a ўвогуле для сялян кожнага постфеадальнага грамадства на пачатковай фазе мадэрнізацыйнага пераходу. Напрыклад, вядомы даследнік польскай народнай культуры Ян Быстрань пісаў пра самаідэнтыфікацыю польскіх сялян: „Паляк доўгі час быў для народа кімсьці чужым: палякам быў дзедзіч, мог быць пан з горада, палякамі называлі ўвогуле чужых (не вайскоўцаў i не чыноўнікаў); дзе-нідзе гэтае слова ўжывалася як зневажальнае, нават яшчэ нядаўна, асабліва ў Горным Шлёнску, здараліся судовыя працэсы за абразу гэтым словам, прычым паміж карэннымі палякамі»[30].

Бендзін сцвярджае, што для польскай эліты было характэрным пачуццё „рэлігійна-культурнай, еўрапейскай перавагі над рускімі ўвогуле i беларусамі ў прыватнасці, якое даходзіла да нецярпімасці» (60). Можна здагадацца, што аўтар разумев пад польскай элітай мясцовую шляхту каталіцкага веравызнання. Але дадзенае сцверджанне Бендзіна з’яўлецца ідэалагічным, а не навуковым, i супярэчыць гістарычным рэаліям таго часу. Беларуская шляхта ў большасці сваей была карэннага, мясцовага паходжання, і, ня гледзячы на працяглыя працэсы паланізацыі, большая частка гэтай шляхты заставалася беларускамоўнай. Перадавыя прадстаўнікі шляхецкага стану марылі аб эмансіпацыі сялянства, бачылі сялян патэнцыйнымі прадстаўнікамі мадэрнага народа, які неўзабаве мусіў паўстаць на абшарах Рэчы Паспалітай. I далека не ўсе прагнулі паланізаваць беларускамоўнае насельніцтва. Напрыклад, у 1834 г. шляхціч Гарадзенскай губерні Ігнат Кулакоўскі даслаў на імя міністра народнай асветы грунтоўную запіску, дзе ўпершыню прапанаваў увесці ў навучальныя курсы мясцовых дзяржаўных устаноў „яснае, сістэматычнае выкладанне <…> гісторыі Заходніх губерняў пад выключнай назвай гісторыі Краю», паколькі „падзеі, якія адносяцца да Заходніх губерняў, звычайна або зусім паглынутыя гісторыяй палякаў, або ледзьве ўзгадваюцца ў гісторыі Расіі»[31]. Кулакоўскі таксама выступаў за „стараннае вывучэнне гаворак», бо „простанародная мова — гэта мяжа, якая прыродаю акрэсленая між народамі». Варта нагадаць, што Кулакоўскі належаў да рыма-каталіцкага веравызнання, а яго праўнучка Людвіка Сівіцкая стала вядомай беларускай паэткай Зоськай Верас. Вялікі польскі паэт беларускага паходжання Адам Міцкевіч у адной з сваіх лекцый у Парыжы ў студзені 1842 г. так гаварыў пра беларускую мову: „Гаворкай Белай Русі, якую завуць рускай ці літоўска-рускай, размаўляе <…> блізу 10 мільёнаў; гэтая найбагацейшая i найчысцейшая гаворка была некалі вельмі развітая: у часы незалежнасці Літвы вялікія князі карысталіся ёю ў дыпламатычнай перапісцы»[32]. Яго сябра вядомы фалькларыст i аўтар вершаў на беларускай мове Ян Чачот пісаў пра сялян i шляхту Беларусі: „Адной маці мы дзеці». Чачот ставіў у заслугу сялянам захаванне мовы i культуры продкаў: „Паэзія, якую мы цяпер называем вясковай, праз вякі была для ўсіх нашых продкаў агульнай: панскай, княскай, адным словам нацыянальнай; <.„> валашчанам нашым абавязаныя захаваннем старажытных абрадаў i песняў. I за гэта ўдзячнасць ім ад нас належыць»[33]. 3 гэтага фрагмента выразна вынікае, што Чачот лічыў сялян i шляхту Беларусі прадстаўнікамі аднаго народа, які мае супольных продкаў i агульную гісторыю. I прыкладаў такога разумення народа прадстаўнікамі шляхецкага стану Беларусі можна прывесці шмат. Але Бендзін не шукае фактаў, ён свядома аднаўляе ў сваім тэксце даўно вядомыя стэрэатыпы.

Напрыканцы артикула пра графа Мураўёва зноў ставіцца пытанне, чаму „праект канструявання этнічнасці, вылучаны групай прыхільнікаў этнічнага нацыяналізму ў якасці канкурэнтнага праекта заходнерускаму, аказаўся мабілізацыйна неэфектыўным? Бендзін дае на гэтае ключавое пы­танне такі адказ: „Этнічны нацыяналізм з яго каталіцкай арыентацыяй i вядучым ідэалагічным кампанентам — абсалютызацыяй культурна-моўных i этнаканфесійных адрозненняў i канфліктаў з велікаросамі — канструяваў новыя этнічныя межы ўнутры фармаванай агульнай рускай этнічнай ідэнтычнасці беларусаў i велікарусаў, актуальная патрэба ў якіх не адпавядала ідэалагічным, культурным, сацыяльным i палітычным чаканням i патрэбам асноўнай масы насельніцтва» (72). Па-першае, аўтар скажае гістарычную рэчаіснасць, калі даводзіць, што беларускі этнанацыяналізм меў каталіцкую арыентацыю. У беларускім руху дамінаваў свецкі кірунак, былі моцныя сацыялістычныя ўплывы. Ды i хрысціянска-дэмакратычная плынь, у якой вельмі істотную ролю адыгрывалі прадстаўнікі каталіцкага духавенства, заўсёды заставалася на пазіцыях нацыянальнай еднасці беларусаў незалежна ад ix канфесійнай прыналежнасці. Па-другое, Бендзін зноў жа адыходзіць ад дэклараванага канструктывісцкага прынцыпу, калі гаворыць пра нібыта аб’ектыўна існуючыя „ідэалагічныя, культурныя, сацыяльныя i палітычныя чаканні i патрэбы асноўнай масы насельніцтва», якім, на яго думку, больш адпавядаў „заходнерусізм». Беларускаму „этнанацыяналізму» Бендзін прыпісвае „міф групізму» Р. Брубайкера, а таксама „адзначанае Э. Смітам i характэрнае для нацыяналізму шкадаванне аб адсутнасці страчаных раней свабоды i еднасці, аб страце самаідэнтычнасці» (9), як быццам расійскаму нацыяналізму гэтыя рысы, пададзеныя аўтарам у негатыўнай афарбоўцы, зусім не ўласцівыя.

Тэза Бендзіна аб неэфектыўнасці беларускага нацыянальнага праекта не ўяўляецца пераканаўчай. Па-першае, беларускі этнанацыянальны праект (калі выкарыстаць тэрміналогію Бендзіна) прывёў да стварэння асобнай беларускай дзяржаўнасці (заходнерусы такой мэты i блізка не ставілі). Па-другое, дзякуючы тым самым „пазасістэмным» актывістам была створана высокая беларускамоўная куль­тура. Менавіта пытанне пра беларускую мову Бендзін стараецца выціснуць на другі план. Таму можна меркаваць, пгго для яго, як i для большасщ заходнерусау, беларуская мова не ўяўляе якой-небудзь каштоўнасці: „Ba ўмовах, калі на тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю супрацьстаялі адзін аднаму два праекты нацыянальнага будаўніцтва, канкурэнтаздольнай i сацыяльна прэстыжнай у адносінах да польскай мовы магла быць толькі расійская, як мова развітай шляхецкай культуры» (75). Бендзін не акцэнтуе галоўнага адрознення паміж „заходнерускім» i „беларускім» нацыятворчымі праектамі. Першы ігнараваў праблему беларускай мовы як ключавога элемен­та народнай культуры, выкідваў з беларускай гісторыі цэлую эпоху i цэлы пласт высокай шляхецкай культуры, адмаўляў беларусам-каталікам у праве на прыналежнасць да беларускай нацыі. Беларускі этнанацыяналізм будаваў нацыю на грунце мовы большасці жыхароў краіны i ix этнічнай культуры, на грунце „суб’ектнай» гісторыі Беларусі. Заходнерускі „інтэграцыйны» праект з’яўляўся рэгіянальным варыянтам расійскага нацыяналізму. Гэтыя два праекты мелі зусім розныя культурна-гістарычныя каноны, розныя „ідэалагічныя айчыны» (тэрмін польскага сацыёлага Сг. Асоўскага).

У сваіх артыкулах А.Бендзін прэзентуе фундаменталісцкую, як ён вызначае, „кансерватыўна-манархічную» версію заходнерусізму. Гэта не заходнерусізм П. Шпілеўскага, П. Баброўскага, Я. Карскага i нават не M. Каяловіча. Гэта сапраўды „інтэграцыйны» праект Міхаіла Мураўёва, дзе ёсць толькі Паўночна-Заходні край, але няма месца для Беларусі, хоць Бендзін i сцвярджае, што „канструяванне агульнарускай ідэнтычнасці ў сілу яе інклюзіўнасці i канфесійнага вызначальніка… не прадугледжвала патрэбы гамагенізацыі этнічнай групы рускіх, г. зн. велікаросаў, маларосаў i беларусаў» (29). Але практика русіфікацыі сведчыць зусім аб адваротным. У „інтэграцыйным» праекце Бе­ларусь — не суб’ект гісторыі, тут цалкам можна пагадзіцца з Бендзіным, а поле бітвы паміж цывілізацыямі. Бітва доўжыцца бясконца, таму няма часу на культуру. У гэтым, напэўна, прычына беднасці ўнёску прадстаўнікоў т.зв „інтэграцыйнай» плыні ў літаратуру i мастацтва Беларусі ў параўнанні з творцамі, для якіх беларуская мова i этнічная спадчына з’яўляліся найважнейшай каштоўнасцю.

Бендзін прэзентуе мадыфікаваны варыянт радыкальнага заходнерусізму, напоўніўшы свой тэкст сучаснай тэрміналогіяй i прадэклараваўшы новыя тэарэтычныя падыходы. Але той жа канструктывісцкі метад ён выкарыстоўвае найперш дзеля спробы дэканструкцыі беларускага этнанацыяналізму, а шукаючы аргументы, каб давесці перавагу свайго „інтэграцыйнага» праекта, становіцца звычайным эсэнцыялістам. Ідэалагічнай ангажаванасцю, у якой Бендзін абвінавачвае сучасную беларускую гістарыяграфію, прасякнуты акурат яго працы. „Існуе небяспека — палохае Бендзін, што i ў бліжэйшай будучыні беларуская гістарыяграфія, арыентаваная на стварэнне „суб’ектнай гісторыі краіны», у сваіх падыходах не выйдзе за рамкі „этнанацыянальнага грамадазнаўства». Такая „небяспека», як нам уяўляецца, будзе існаваць да таго часу, пакуль існуе неза­лежная беларуская дзяржава.

Горадня

Сяргей Токць

[1] Цыт. па адагггаваным тэксце У. Казберука: Заняпад i адраджэнне: Беларуская літаратура XIX ст. / Уклад. У. Казберука. Мінск: Мастацкая літаратура, 2001. С. 320-321; Разсказы на бѣлорусскомъ нарѣчии. Вильно, 1863. С. 1-13.
[2] Цыт. па адаптаваным тэксце У. Казберука: Заняпад i адраджэнне…С 322.
[3] Доўнар-Запольскі М. В. Гісторыя Беларусі. Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 1994. С 394.
[4] Тамсама. С 395.
[5] Кісялёў В. Г. Пачынальнікі: 3 гіст.-літар. матэрыялаў XIX ст. 2-е выд. Мінск, 2003. С 136.
[6] Мы маем на ўвазе першую ў XIX ст., паколькі ў XV1-XVII ст. было выдадзена шмат друкаваных кніг на старабеларускай мове, але традыцыя беларускага кнігадрукавання перапынілася ў XVIII ст.
[7] Hroch M. Maіe narody Europy: Perspektywa historyczna. Wrocіaw, 2003. S. 104.
[8] Хрох М. От национальных движений к полностью сформировавшейся нации: процесс строительства наций в Европе // Нации и национализм / Б. Андерсон, О. Бауэр, М. Хрох и др; Пер с англ. и нем. Л. Е. Переяславцевой, М. С. Панина, М. Б. Гнедовского. Москва: Праксис, 2002.
[9] Каялович М. Историческое призвание западно-русского Православ­ного Духовенства // Литовские епархиальные ведомости. 1863. № 2. С. 66.
[10] Тамсама.
[11] Тамсама.
[12] Муравьев M. H. „[Записка] лично представлена Государю в Петер­бурге 5-го апреля 1865 года» // Сборник статей разъясняющих поль­ское дело по отношению к Западной России. С. 319.
[13] Эркерт Р. Ф. Взгляд на историю и этнографию западных губернийРоссии. С.-Петербург, 1864. С. 6.
[14] Бобровский П. Можно ли одно вероисповедание принять в основа­ние племенного разграничения славян Западной России // Рус­ский инвалид. С.-Петербург, 1864. №78. С. 23.
[15] Тамсама. С. 16.
[16] Цьгг. па: Долбилов М. Полонофобия и русификация Северо-Западно­го края (1860-е гг.): метаморфозы стереотипов // http://mion.sgu.ru/empires/docs/dolbilov-rusifikacija.doc.
[17] Огалюнас Д. Границы в пограничье: белорусы и этнолингвистическая политика Российской империи на Западных окраинах в период Вели­ких Реформ //Ab Imperio. 2003. № 1.
[18] Карпюк А. Вершалінскі рай. Аповесць. Мінск: Мастацкая літаратура, 1974.
[19] Масолов А. Н. Виленские очерки 1863-1865 гг. (Муравьёвское время) // Русская старина. 1883. Т. 40. С. 393.
[20] Захарьин И. Н. Воспоминания о службе в Белоруссии 1864-1870 гг.(Из записок мирового посредника) // Исторический вестник. 1884.Т. 16. С. 65.
[21] Тамсама.
[22] Коялович М. Как устроить нормальное положение в Западной Рос­сии? // День. 1865. № 20.
[23] Литовские епархиальные ведомости. 1863. № 14. С. 797.
[24] Шейн П. В. Материалы для изучения быта и языка русскаго населе­ния северо-западного края. Т.2. С.-Петербург, 1902. С. 58.
[25] Долбилов M. Культурная идиома возрождения России как факторимперской политики в Северо-Западном крае в 1863-1865 гг. // AbImperio. 2001. № 1-2. (таксама на сайце: http://mion.sgii.ru/empires/docs/dolbilov-rusifikacija.doc .)).
[26] Сталюнас Д. Границы в пограничье… //Ab Imperio. 2003. № 1.
[27] Тамсама.
[28] Шейн П. В. Материалы для изучения быта и языка… С. 21.
[29] Богданович А. Е. Пережитки древняго міросозерцанія у белорусов.Гродна, 1895. С. 5.
[30] Bystroń Jan S. Kultura ludowa. Warszawa, 1936. S. 432.
[31] Антология педагогической мысли Белорусской ССР. Москва, 1986.С. 173-175.
[32] Цыт. па: Białokozowicz В. Między wschodem a zachodem. Z dziejów for­mowania się białoruskiej świadomości narodowej. Białystok, 1998. S. 30.
[33] Цыт. па: Swirko St. Z Mickiewiczem pod rekę czyli życie i twórczość Jana Czeczota. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza. Warszawa, 1989, S. 256; Філаматы i філарэты / Уклад., пераклад, прадм. К. Цвіркі. Мінск: Беларускі кнігазбор, 1998. С. 194.

Наверх